CC BY
11Ибрагимов Жамаладен Ибрагим%лы,
ЦР Зацнама Институты халыщаралыщ зацнама жэне салыстырмалы щущыщтану белгмгтц жетекшг гылыми щызметкерг, тарих гылымдарыныц кандидаты, доцент
¥ЛЫ ОТАН СОГЫСЫНА ЦАТЫСУШЫ ЗАЦГЕРЛЕР
Адам кеудестде жаны барда Отаны ушгн шайщасуга тшс.
Э. Науай
¥лы Отан согысы барша Кенес Одагыньщ хал^ы Yшiн Yлкен сын болды, ^аза^ хал^ы Yшiн де. Кайсарлы ^олбасшы, согыс, халыщ батыры Бауыржан Момыш^лы: «Согыс Отандастарымыздын жYрегiне Yлкен жара салып, iзi жа^ында жойыла ^оймайтын втпелi жэне ^иын кезен болды» деп естелш ^алдырды. БYгiнгi танда да ^аза^тардыц ¥лы Отан согысына ^атысуы ^азiрri заман азаматтарды гана толгандырып ^ана поймай, сонымен ^атар болашакга да халыщ жадында болатын взектi мэселе.
Б^л мэселенiн вте манызды екендiгi, Женiстiн ^аза^станды^тардын ерлш ар^ылы келгендiгi туралы Мемлекет басшысы да айтып вткен болатын: «¥лы женiстiн 70-жылдыгын атап втемiз. Осынау тарихи белестер жана ^аза^стандыщ патриотизмдi ^рпа^ жадына сiнiруде айрыщша ролге ие» [1, 3].
¥лы Отан согысы кезшде майданга квмек кврсету Yшiн барша азаматтардын кYшiн бiр арнага толысуын талап еттi. Олар майдан аланында жауга ^арсы жещсте Yлкен Yлес ^осты. Согыс^а ^атыс^андардын ^атарында зангер-галымдардарды ерекше атап вткенiмiз жвн, олар: С.З. Зиманов, Ю.Г. Басин, А.Е. Еренов. Т.М. Культелеев. Согыс туралы естелiктердi жангырту Yшiн ^ан-к¥йлы майдан жолын вткен адамдардын тагдырына ерекше ^¥рметпен ^арауымыз керек.
Академик С.З. Зиманов, Ю.Г. Басиндердщ вмiр жолдарында XX - XXI гасырдын басындагы вте манызды жэне вте эсерлi о^игалар кврсетшген.
Салыщ Зиманов бала кезiнде медициналыщ институтка тYсудi армандаган, отбасында бшм мен внердi ^ндылыщ ретiнде ^станган,
экесiнiн ^айтыс болуына байланысты ол взшщ жоспарларын взгерттi. М¥Fалiмдiк курстарды о^ып бiтiрiп ол сол кездеп Гурьев, ^азiрri МанFыстау облысы, Форт-Шевченко орта мектебвде саба^ бере бастады. Сосын эскер ^атарында вз азаматтыщ борышын втедi. Салыщ Зиманов ¥лы Отан соFысы басталFанда эскери борышын втеп болып ^айтуFа дайындалып жащан. Сухуми эскери училищесiн аящаан сон, оны ^олданыстаFы армиядаFы батарея командирi етiп жiбердi. 1941-1945 жылдары С. Зиманов ^анды майданда сарбаз реннде шыныщты. Закавказье, СолтYCтiк кавказ, Воронеж, Степной, Украина (бiрiншi жэне екшш^, Белорусия (бiрiншi жэне екiншi) майдандарында, сондай-а^ СолтYCтiк эскери майданында жауFа ^арсы шыкты. Буга, Днепр, Одердi басып алуFа ^атысып, Румыния, Польша, Германия аумаFындаFы шай^астарда болып бiрнеше рет жара^ат алды.
Батырдын осыншалыщ вмiрбаянынан ^атал жэне жан твзгюз майдандаFы ^ан твгiс сэттерiн кездеснруге болады. Бiрде офицер Зиманов жауынгерлер тобымен стратегиялыщ манызды эскери бшкпкп баFындырды, сосын ^арсылас сол бшкпкп ^айта басып алмау Yшiн олардын шабуылына взi ^арсы тирады.
СоFыс ардагерiнiн женiстерiнiн белгiсi мыналар: ¥лы Отан соFысынын I дэрежелi, Кызыл Ж^лдыз ордендерi, «Кавказ корFанысы Yшiн», «Кенигсбергтi алFаны Yшiн», «Берлиндi алFаны Yшiн» медальдерi . Салыщ Зиманов Yшiн ¥лы Отан соFысындаFы непзп есте ^алар о^шалардын бiрi 1945жылдын 3 мамырындаFы ЭльбадаFы жерiндегi ода^тастардын эскерiн ^арсы алуFа ^атысуы.
Каза^ елiнiн ержYрек ^лы минамет полю
№ 1 (37) 2015 ж. Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
командиршщ орынбасарлык дэрежесше дешн кызмет етп. 1945 жылдыц басында механикаландырылган бригаданыц 66-шы артилериясын баскарган. Согыстан кешн артилериялык полктщ штаб жетекшiсi болып ж^мыс iстедi.
1946 жылы эскери кызметп етеп болганнан кейiн, 25 жастагы майор езiне м^нанда жауапты ж^мысты тацдады. Ол бiрiншiден стажер болып бастап, одан кешн Гурьев облыстык прокуратурасында тергеушi болып, кешн Алматы каласындагы КазКСР прокуратурасында аса мацызды iстермен айналысатын тергеушi кызметш аткарды. БYкiлодактык зац институтын сырттай аяктаганнан кейiн, оныц гылыми саладагы лауазымы ерлей бастады. Ол Кецес Одагыныц Fылым Академиясыныц Мемлекет жэне к¥кык тарихы Институтына (Москва) ю-сапарга жiберiлiп, Кецес Одагыныц Fылым Академиясыныц к¥кык секторыныц аспиранты болды. Оныц бiрiншi гылыми жетекшiсi, Казакстандагы зац бiлiмi жэне гылымыныц непзш салушылардыц бiрi-доцент Л. Дюков. Кецес Одагыныц Fылым Академиясыныц Мемлекет жэне к¥кык тарихы Институтына (Москва) зац гылымдарынан кандидаттык диссертациясын коргаганнан кешн, С. Зиманов ага гылыми кызметкер, Кецес Одагыныц Fылым Академиясыныц к¥кык секторыныц жетекшiсi болып, жэне Алматы каласындагы мемлекеттiк зац институтында сабак бере бастады. Оныц гылыми кызметкер, окытушы жэне бiлiм мен гылымды ^йымдастырушы ретiнде калыптасуына септiгiн типзген негiзгi касиеттерк таланты, кYш-жiгерi, командирлш тэжiрибесi жэне майдан жолындагы бедель Ол 1952 жылы 16 кыр^йекте Алматы каласыныц мемлекеттiк зац институтыныц директоры, ал содан кейiн кайта к¥рылган КазМУ-да зац факультетiнiц алгашкы деканы болды. Жас директор ретшде тэуекелшiл жэне накты кадамы оныц бiрден 12 аспирантты Мэскеуге жiберiп, ондагы эрiптестерiнiц аркасында кандидаттык дисертацияларын коргауга колдау бiлдiруi. М^ндай эрекет Казакстанда зац бiлiмi жэне гылымын дамыту Yшiн ¥лттык мамандар калыптастыруына мYмкiндiк бердi. Сол кездегi аспиранттар кейiн XX гасырдагы Казакстанныц зацгер-галымдардыц алгашкы толкыны болып саналды. С.Зиманов сонымен катар, Кецес Одагыныц Fылым Академиясыныц философия жэне к¥кык Институтыныц бiрiншi директоры болып, онда 11 жыл кызмет аткарды.
Осы жылдары ол ХУШ-Х1Х гасырлардагы
Казакстанныц когамдык жэне саяси дамуы туралы елеулi шыгармаларын жарыкка шыгарады. Бас редактор реннде «Кецеснк Казакстанныц мемлекет жэне к¥кык тарихы» Yштомдык ецбектi дайындайды. Лао-цзы акылгейдщ екi категориясын салыстара отырып, белсендi эрекеттер жолы мен эрекетшз жолын салыстыра келе, екiншi жол кауштке жiне кателшке ^рындыратынына токталды. бiрак Зиманова Yшiн екiншi жол тиiмдi болып, барлык адамдар сиякты ол да кателштерге бой алдырса да, бiраз жагдайда оны тагдыр канктерден аластатты.Талантты, ецбеккор жэне болашагы бар деп санаган адамдарын сезсiз колдай отырып, С. Зиманов «волюнтарист» ретшде ойларын тiке жетюздь М^ндай эрекеттерi кейде эрiптестер арасында кайшылыктарга класса да, кеп жагдайда ж^мыстарына пайда келтiретiн. Ол Ю. Басин, Ж. Абдильдин, Н. Шайкенов, К. Мами, М. К¥л-М^хаммед, Б. Майлыбаев жэне де т.б. кептеген когам жэне мемлекет кайраткерлершщ калыптасып, есуiне белсендi тYрде ыкпал етп. Ол 1961 жылы 2 маусымда «XVIII гасырдыц аягы- XIX гасырдыц бiрiншi жартысындагы Казакстанныц саяси к¥рылысы» деген такырыпта казакстандык алгашкы галым-зацгер ретiнде докторлык диссертациясын коргайды. Диссертацияны коргау Кецес Одагыныц Fылыми Академиясында Мемлекет жэне к¥кык тарихы Институтында Мэскеу каласында болды. 1964 жылы Салык Зиманович профессор атагын алды, ал Yш жылдан кешн оны Казак Кецес одагы Fылыми Академиясыныц алгашкы казакстандык зацгер-академигi ретшде сайланды. Кейiн Зиманов Казак Кецес Одагы Fылыми Академиясы Президиумiнiц Бас хатшысы болып, ал сосын Философия жэне К¥^ыщ Институтыныц белiмiн бастарды жэне казакстандык тарих жэне к¥кык теориясы мектебiнiц калыптасуына кеп ^ш ж¥мсады.
Акалемик С. Зимановтыц т¥лгалык келбетiн, мшез-к¥лкын, батылдыгын, бiрбеткейлiгiн, шышылдыгы туралы ойлана отырып, оныц балалык, жастык уакытына ораласыц. Тым жас кезшде ол Отанын батылдыкпен коргады, Yлкен эскери белiмшелердi баскарды, елiмге каншама рет карсы т¥рды, жауапкершшктен кашпады, адам тагдырларын шештi. Оныц Yлесiне берiлген бYкiл емiр тэжрибес оныц тек кана галым ретшде гана емес, шынайы т¥лга, азамат жэне ез елшщ патриоты реннде калыптасуыныц негiзi болды. Академик Салык Зимановпен емiрiнде араласкан эрбiр адам, оныц зиялы ыкпалын есiнде сактап, сондай жан-жакты т¥лгамен
арасласуга м^мкшдш берген тагдарга ризалы-гын бiлдiредi.
¥лы Жещстщ тарихына езшщ ецбеп жэне эскери Yлесiн косып, жауларды жоюга катыскан келесi бiздiц галым - зацгер Юрий Григорьевич Басин. Ол 1923 жылы 28 наурызда Украинадагы Артемовск каласында туылган. 1941-1945 жылдары ¥лы Отан согысы жылдарында Кецеспк армияда кызмет етш, кан майданда согысты. Рубцовск жаяу эскерш училищесшщ (РКФКР Алтай ещршщ Рубцовск паласы) курсанты, Балтык майданында ащыштар ротасыныц командирi, Ленинград майданында пулеметпк жэне танкiге карсы карулар ротасыныц командирi болды. Майданда Yш рет жараланып, 1946 жылы капитан дэрежешнде эскери кызметш аяктады.
Юрий Басин аэроклубка окуга тYсiп, Ворошиловград ^ш^ыштар училищесiн аякта-ды. Ол майданга 1943 жылы жаяу эскерге тYCтi.
Ол Ленинградтык майданда согысты аяктады, бiрнеше медальдар мен ордендердщ иегерi болды. 1946 жылы эскери борышын етеп болган соц, осы жылы институтка тYCтi. Оган бiр уакытта ж^мыс жасап, сырттай окуга тура келдi. Yш жылда ол жогаргы оку орнын аяктады. Оны басшылар бiрден байкап, оган зац мектебiнде окытушы болуга ^сыныс жасады. Оныц окытушылык кызмет осылай басталган едi. Б^л согыс уакыты болатын. Ленинград тYбiнде ол жараланып, бiрак жарасы ауыр болгандыктан оны Ташкентке, тылга емделуге жiбердi. Госпитальга елiм мен емiр арасында жатканда алып келдi, зембiлмен алацга экелiп жэне беп^ жабык бiрнеше адамдар жащан бiр б^рышка жащызды. Ол кеп кан жогалтты жэне сэл-сэл есш жиып, езiне езi келгенде кимылдай да алмады жэне елiм калшде екенiн тYсiндi. Б^л окилар туралы Ю. Басиннiц мынадай естелiгi бар: «Ой, мен сол жерде калай айкалаганымды бiлсецiздер гой! Менiц элi тiрi екенiмдi сонда кердi. Сол уакытта мен 20 жаста болатынмын. Тез арада сауыгып кеттiм. Содан соц 4 немесе 5 адам жащан палатага алып келдi. Сол жерде маган бiр жас жштп керсеттi де айтты: «Б^л-майор». Мен б^л баланыц фамилиясы Майор екен деп ойлаппын. Бiрак маган оныц шынымен Кецес армиясыныц майоры екенш тYсiндiрдi. Оны Аркадий Соломин деп атады». Аркадий алматылык болып шьщты». Госпиталдыц бiр палатасын да сауыгып кеткенше екеуш бiрге жащызып, тогыз кYн айырмашылыкпен жазылып шыгады. Соломин Москвага келдi, ейткенi эскери белiмде Москвада оныц агасы кызмет
еттi. Басин - экесiне кетедь Достар мiндеттi тYрде кездесемiз деп келюед1 Кездескенде Аркадий мынадай ^сыныс жасайды: «Мешмен бiрге Москва авиациялык институтка жYр. Маган бiр студентке ата-анасынан сэлемдеме апарып беруiм керек.» дедi. Сол кезде Юрий Григорьевич болашак жары Иннамен танысты. Инна Петровна алматылык едi. Ка^рп танда жары - профессор, техника гылымдарыныц докторы.
Эскери борышын етеп болганнан кейiн Юрий Григорьевич бухгалтер боп кызмет ащарып, Алматыдагы мемлекеттiк зац институтында (1947-1949). сырттай окыган. 1949 жылы Алматыдагы мемлекетпк зац институтын Yздiк бiтiрiп, «зацгер» бiлiктiлiгiн алган. Зацгер-маман, зац жобаларын эзiрлеушi, галым, окытушы ретiнде оныц емiрi зац гылымыныц саласына арналды.
1954 жылы Кецес Одагыныц Fылыми Академиясында Мемлекет жэне к¥кык тарихы Институтында Мэскеу каласында кандидат-тыкты коргады.11 жылдан кейiн,1965 жылы Юрий Григорьевич Ленинград мемлекетпк университетiнiц зац факультет Fылыми кецесiнде зац гылымдарынан докторлык диссертациясын коргады.Сол кезде оныц жасы кырыкта болган, ол сол заманда зац гылым-дары бойынша докторлык диссертацияны кор-гайтындарга караганда ете жас болды^рак диссертант емiрiнiц бiрнеше жылын майданга арнап, баскалармен салыстырганда к¥кык окытушылыгы жэне зац гылымдарымен кеш айналысты. Ерiк-жiгер, мiнез, эскери тэжiрибе жэне дарындыгы оныц атакты зацгер-галым ретiнде калыптасуын тездете тусп.
1966 жылы оган профессорлык гылыми атагы берiлдi. Осыган дейiн ол он жет жыл шамасын-да к¥кыктан дэрiс окыды. Юрий Григорьевич жогары оку орнын бiтiргеннен кешн гылыми жэне педагогикалык салада ж^мыс жасайды: БYкiлодактык сырттай Зац институты Алматы филиалы оку iсiн мецгерушiсi (1949-1950); Казак КСР Эдiлет министрлт Алматы к¥кык мектебiнiц окытушысы (1950-1952); АЮШ Алматы Зац институтында окытушы, ассистент (1952-1955); содан кейiн КазМУ-да (19551995): Ассистенттен бастап профессор, Зац фа-культетiнiц азаматтык к¥кык кафедрасыныц мецгерушiсi (ол отыздан астам жыл бойы кафедраны баскарган - 1969 жылгы 1990-ке дейiн) Зац факультетшщ деканы ретiнде он жыл (1975-1985). 1990 жылы - 1995 жылдары - азаматтык к¥кык кафедрасыныц профессоры
№ 1 (37) 2015 ж Цазацстан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
КазМУ (КазМ¥У-нщ) профессоры. 1994 жылы - 1997 жылдары - Казакстанныц жаца мемлекет-TiK зац университетiнiц Азаматтык к¥кык кафедрасыныц профессоры - Казак мемлекетпк зац институты (кейiнiрек - Университет).
1960 жылдан бастап Юрий Григорьевич зац шыгармашылык кызметтерде белсене катысады.
Казакстанныц экономикалык, элеуметтiк, саяси жэне к¥кыктык эволюциясында нормативт к¥кыктык жYЙеге, оныц идеялары,эзiрленiм-дер^ т^жырымдамалары бiртiндеп бiрiктiрiлдi.
Ю.Г. Басин сол жылдардагы КазКСР Азаматтык (1963 жыл), КазКСР неке мен отбасы туралы (1969 жыл), КазКСР т^ргын-YЙ Кодекстерiн, сонымен жалпыодактык) меншш туралы зац(1990 жыл) жэне КССР мен республикалардыц азаматтык зац непздерш (1991 жыл) зацдарын жасасуда ез Yлесiн коскан.
Б^л зацнамалык тэж1рибе оган эсiресе 1990 жылдары кажетке жарады, б^л кезде тагдыр калауымен оныц тэжiрибесi, бiлiмi жэне дарыны, баска да бiрнеше зацгерлер сиякты, алдымен цивилистiк саладагылар жаца егемецщ мемлекеттiц зац жYЙесiнiц, эсiресе экономикалык заннаманыц калыптасуында кажет болды.
Осы орайда Юрий Григорьевич Басин -бакытты адам, себебi ол езшщ зац шыгару кызметiнде гылыми ж^мыстарын азаматтык к¥кык карым - катынастар жYЙесiн жэне олардыц идеяларын мен ^гымдарын жYзеге асырган адам болып табылады.
Эсiресе оныц белсецщ зац шыгару кызметiнде Казакстан Республикасыныц тэуелсiз мемлеке-тiн калыптастыру он^ндт болды. Ю.Г. Басин 40-тан астам зац жобасын эзiрлеген ж^мыс тобыныц терагасыныц орынбасары болды (1992-1998жж), осы зац жобасыныц 38-i зандар жэне зацдык кYшi бар Казакстан Республикасы Президентшщ жарлыктарына айналды. Жалпы айтканда, ол М.К. СYлейменов жэне баскада эрiптестерiмен косыла Казакстан Республикасы Конституциясын,кодекстерш жэне 60-тан астам зац жобаларын эзiрлеуге белсендi тYрде ат салыскан. Г.Басиннiц осы жасалган ж^мыстар-ды эзiрлеу,талдау,сын айту, кайта талдау ютерш жYргiзуi оныц ец басты аткарган ролi болды. Осы жасалган зацдардыц ец мацыздысы: Казакстан Республикасыныц Азаматтык кодекс (Жалпы жэне Ерекше белiмдер), жеке кэсiпкерлiктi
коргау, шетелдш инвестициялар, м^най туралы, жер койнауы жэне жер койнауын пайдалану, жекешелецщру туралы, жылжымайтын мYлiктi тiркеу, ипотека туралы, банкроттык туралы, косымша жэне жауапкершшп шектеулi серiктестiктер туралы,т^ргын YЙ туралы, жеке кэсiпкерлiк туралы жэне т.б.
1995 жылы Казакстан Республикасыныц казiргi уакытта колданыстагы Конституцияныц эзiрлеу кезiнде, Казакстан Республикасыныц Конституциясы жобасына катысты Президент жанындагы Сараптамалык-Консультативтш-кецесiне мYше болды.
Кептеген жылдар бойы Юрий Григорьевич жогаргы оку орындарында «Салыстырмалы коммерциялык к¥кык», «Азаматтык к¥кык», «Шаруашылык к¥кык», «Т^ргын YЙ к¥кыгы» пэндерiнен дэрiс окыды.Оныц тыцдар-мандарыныц арасында кептеген атакты зацгерлер болды. Олар б^л кшнщ тэжiрибеде пэндi терец тYбiне тYсiп бiлетiнiне жэне акылдылыгы-на тац калып, мактанатын да. Окытушы реннде Юрий Григорьевич, ец алдымен, теориялык бiлiмдi тэжiрибеде колдануды YЙреттi, зацнамага пiкiр айтып жэне оны сараптау ж^мыстарын жYргiзудi жэне осыларды емiрдiц сан килы жагдайларында колдануды YЙреттi.
Ол зац туралы бiлiмнiц жэне к^кыктык тэжiрибенiц саркылмас энциклопедиясы, азаматтык к¥кыктыц жанды белiгi болып табылады.
Елдi коргаудагы, Отан алдындагы бабалар ерлш туралы Елбасы Казакстан халкына Жолдауында былай деп атап еткен болатын: «Я верю, что наша достойная история, память наших славных предков помогут нам преодолеть трудности грядущего врмени. История-свидетель:в непростые врмена наш народ всегда объединялся и превращал невзгоды в свои победы» [2, 8].
¥лы Отан согысы бiздiц елiмiздiц барлык халыктары Yшiн сынак болды.Жецiс Yшiн к¥рбандар ете кеп болды. Алайда, б^л к¥рбандар ец жогаргы ерлiкпен жацкиярлыктыц Yлгiсi болды. Согыс жауынгерлердiц к^армандыгы мен ерлiгi,жэне олардыц элемдi нацизмнен к¥ткару, согыстан алган сабактар келес ¥рпакка Yлгi болып калуы тшс.
6
ПайдаланылFан эдебиеттер тiзiмi
1. Назарбаев Н.Э. Н^рлы жол - болашавда бастар жол. Казахстан хал^ына жолдау //Егемен Казахстан 12.11.14. №221(27842)
2. Назарбаев Н.Э. Стратегия «Казахстан-2050»: новый политичсекий курс состоявшегося государства // Казахстанская правда. 15.12.12. №437-438(27256)
