CC BY
28№ 1-2 (29-30) 2013 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
Умирзахова Керемет,
«Астана» университеттщ магистранты
¥ЛТТЬЩ ЖЭНЕ ХАЛЬЩАРАЛЬЩ КОРПОРАТИВТ1К К^КЬЩТЫЦ САЛЫСТЫРМАЛЫ СИПАТТАМАСЫ
Б^л ма;алада «корпорацияныц» англосак-сонды; жэне континентальдi жYЙелердегi TYCiHiriH, англосаксонды; жэне континентальдi жYЙелерге кiретiн
мемлекеттердегi корпорациялардыц ^¥^ьщтьщ континентальдi Еуропадагы корпорацияларга ;андай ерекшелiктерi тэн екендiгiн, ТМД мемлекеттершде корпора-циялар жYЙесi ;алайша бейнелененцщгш жэне олар арасындагы айырылмашылы^тары мен ^састьщтарына позитивтi анализ жасау сия;ты бiркатар взектi мэселелер тобын ашып ;арастыруга тырысты;.
Англосаксонды; немесе бас;а свзбен айщандагы жалпы жYЙедегi корпорация
терминi кец магынада ;олданылады. Эдетте б^л дифиниция ^йымды азаматты; айналымга вз атынан ;атыса алатын, бiртектi бiрлестiк ретiнде кврсеткiсi келген кездерде ;олданылады.
Мысалы АКШ-да барлы; корпорациялар б^аралы; (public), жартылай б^каралы; (guasi-public), кэсiпкерлiк (bisiness) жэне кэсшкелш емес (non-profit) болып тврт тYрге бвлiнiп ай;ындалган [1, 17 б.]. Америка галымдары Д. Речман, М. Мескон, К. Боуви жэне Д. Тилл б^л жштеуге бас;аша терминдер колдану керектiгiн пайымдаган. Демек, олардыц пiкiрi бойынша корпорациялар келес жiктеу бойын-ша белгiленедi: 1) мемлекетпк корпорациялар (республикалы;, федеральдi Yкiметriц баста-масымен немесе кейбiр штаттардыц арнайы мэселелерiн шешу Yшiн к^рылган корпорациялар); 2) квазимемлекеттiк корпорациялар (когамга ;ажетп негiзгi кызметтердi жYзеге асы-ратын монополиядагы коммерциялы; ^йымдар); 3) коммерциялы; жэне коммерциялы; емес болып бвлшетш жеке корпорациялар [2, 82 б.].
Б^аралы; корпорацияларга мемлекетпк органдар жат;ызылады (;алалы;, облысты;, айма;аралы;). Олар вздерiне мемлекетпен бершген уэкiлеттiгi шегiнде белгiлi бiр аума;
шецбершде бас;ару ;ызметш жYзеге асыра-тын мемлекеттiк органдардыц к¥рылымдык бвлiмшелерi болып табылады. ¥лтты; зац-намада б^л к¥Pылымдык топ мемлекетпк ор-гандар деп аталып корпорациялардыц ;атарына жат;ызылмайды.
Жартылай б^аралы; корпорациялар тобы болып халы;тыц жалпыга орта; мYДделерi Yшiн ;ызмет ететiн ^йымдар танылады. Мысалыга халы;ты газбен, сумен, электр энергиясымен жабды;тайтын, ирригациялы; суарумен, жы-лумен, темiр жолда жолаушылар тасымалда-уды ;амтамасыз ететiн жэне тагы сол сия;ты кызметтердi ат;аратын корпорацияларды айтуга болады. Аталмыш магынадагы корпорация терминi салы; твлеушшердщ ;аражаттары ар;асында халы;тыц орта; мYДделерiн ;анагаттандыратын ^йымды; бiрлестiктерге ;олданылуы туралы айтып кеткен жвн. Жартылай б^аралы; корпорациялар ;атарына мемлекеттiк меншш нысанындагы, акцияла-ры толы;тай мемлекетке тиесш ^йымдарды да жащызуга мYмкiндiк бар (;органыс, гарыш кешендерiн журпзш ба;ылайтын кэсiпкерлiк) [3, 49 б.]. TY^^Rn ;арастыратын болса;, олардыц жагдайы корпорациялардыц
бас;а тYрлерiмен ^;сас. Алайда, бiркатар себеп-тер бойынша оларга айтарлы;тай жецiлдiктер берiледi (салы; твлеуден босатылуы, шарттан тыс мiндеттемелер бойынша жауаптылы;тан босатылуы жэне тагы бас;а).
Калган корпорациялардыц барлы;тары жеке, ягни мемлекеттiц ;атысуынсыз, азаматтардыц вз бастаулары негiзiнде жеке мYДделерiн жYзеге асыру Yшiн ;^рылган категорияларга жат;ызылады.
Жеке корпорциялар келесi ею Yлкен топ;а бвлiнедi: кэсiпкерлiк жэне кэсшкерлш емес.
Кэсiпкерлiк емес (коммерциялы; емес) корпорациялар болып дiни ^йымдар, бiлiм беру саласындагы корпорациялар (мектептер,
Трибуна молодого ученого
колледждер, университеттер жэне тагы сол сиякты), кайырылымдылык корлары таныла-ды. Олар к¥рылуы кезшде пайда табу максатын квздемейдi, бiрак пайда тапкан жагдайда кэсiпкерлiк емес корпорацияны к¥ру кезiнде ^станган непзп максатка жету Yшiн ж^мсайды.
Кэсшкерлш (коммерциялык) корпорациялар пайда табу максатын квздеп к¥рылады. Олар экономикалык салмагы жагынан Караганда баска корпорациялардыц тYрлерiнен басым. Мысалыга, АКШ-ныц Статистика жвншдеп бюросыныц мэлiметтерi бойынша 1984 жылы мемлекетте 3 млн.-га жуык коммерциялык корпорациялар, немесе жалпы санынан 5%-га дейiн, ягни 13 млн. жеке кэсшкерлер жэне 1 млн. серштестштерге караганда корпорациялардыц табыстык Yлесi 87%-га тец болган [1, 17 б.]. Корпорациялардыц б^л тYрлерi саяси Yстемдiгi жагынан да айтарлыктай мыкты, олар саяси билiкке вктемдiгiн жYргiзiп, зацнамага жанама тYрде вздерiне ыцгайлы нормаларды енгiздiре алатын алыпты конгломераттар тобы. Сондай-ак, коммерциялык корпорациялар к¥кьщтык т^ргыдан караганда да кызыкты: олардыц кызметтерiн к¥кыктык реттеу кYPделi Yрдiстердiц бiрi жэне корпорациялардыц баска тYрлерiмен салыстыргандагы барынша ^йымдастырылган (орталыктандырылган реттеу корпоративтiк рет-теумен толыктырылады).
Кэсiпкерлiк корпорациялар вз кызметтерiн вцщрютеп транспорт, сауда, коммуналдык камтамасыз ету жэне шаруашылыктыц баска бiркатар салаларында, атап айтканда: банктiк, сактандыру жэне тагы сол сиякты арнайы реттеудi талап ететiн кызмет тYрлерiнде жYзеге асырады.
Осыныц барлыгы корпорацияларды жштеудщ англосаксондык н^скасы.
Кэсiпкерлiк корпорациялардыц тYсiндiрмесi жалпы к¥кыктык жYЙеде де кызыгушылыкты танытады.
Егер мYлiктiк окшаулыгы бар кез-келген ^йымды алып зерделейтiн болсак, онда оларга тек кана акционерлш капитал негiзiндегi к^рылган жэне вз к¥кыктык жагдайы жагынан континентальдi к¥кыкты мемлекеттердегi акционерлiк когамдарга гана ^ксас ^йымдарды жаткызуга тиiстiмiз [4, 382-400 б.]. Сер^еспктер не Англияда, не АКЩ-да корпорациялар ретiнде карастырылмайды. Корпорациялар жалпы к¥кыктыц дэстYрлi кагидаларына сэйкес т^лгалардыц бiрлестiгi негiзiнде танылып зацды т^лгалар санатына жаткызылмайды.
Дегенмен, сер^еспктерге байласты теория
мен тэжiрибе зацшыгарушыга караганда взгеше квзкарасты ^станады. Американдыктарга толык жэне сенiм серштестштерге окшауланган мYлiктi иелену, сондай-ак вз атынан к¥кыкты иеленiп мiндеттемелерi бойынша жауап беру к¥кыгы серiктестiктердi зацды т^лгалар катарына жаткызуга мYмкiншiлiк берд^ Б^л пiкiрдi сот тэжiрибесi де колдаган: егер серiктестердiц бiрi сер^еспк атынан сот вндiрiсiне катыскан жагдайда, сот шыгарган шешiм серiктестiкке колданылуга мiндеттi.
Англосаксондык к¥кыктык жYЙеде серiктестiктердi бiртiндеп занды т^лгалар катарына жаткызу тенденциясыныц дамуы байкалатындыгын айтып кеткен д^рыс. БYгiнгi тацда сер^еспктер де-факто зацды т^лгалар болып табылса да, к¥кыктык жагдайлары толык квлемде камтылмаган. Осыныц барлыгы эртYPлi к¥кыктык жYЙелердiц конвергенция-лану Yрдiсiнiц дамуымен сипатталады. Демек, англосаксондык к¥кыктык жYЙеде корпорациялар акционерлiк когамдар тYрiнде таралган. Б^л корпорациялар туралы тар магынадагы тYсiнiк. Континентальдi жYЙеде бэрi баскаша тYрде кврсетiлген.
Континентальдi жYЙеде корпорация тYсiнiгi зацды т^лгалар тYсiнiгiмен бiр магынаны бiлдiредi [5, 13 б.].
Корпорация б^л-белгш бiр элеуметпк пайда-лы кызметтi жYзеге асыратын, бiрлескен капитал (ерiктi салымдар) непзшде к¥рылган ^жымдык бiрлестiк, зацды т^лга ретiнде танылган ^йым.
Кейбiр авторлар англосаксондык жYЙеде колданылатын тYсiнiктердi посткецеспк к¥кыктык гылымга енгiзуге тырысады. Осылай-ша, Г.В. Петров корпоративтiк жэне акционерлш к¥кыкты тецдестiредi.
Корпорацияны бершген аныктама бойынша талдап кврейiк.
Бiрiншiден, корпорация жай гана инди-видттердщ бiрлестiгi емес. Ол к¥рамына юретш индивидттердiц топтык мYДдесi бойынша бYтiн бiрлестiк ретiнде сырткы катынастарда вз атынан катысатын, белгiленген тэртш бойынша к¥ралган ^жымдык т^лгалар одагы, ягни ассоциация. Бiрлестiктер, элемнщ пайда болуынан да-мып, ортак iстер мен ортак мYДделер бар жерде орын алатындыгын айтып кеткен жвн. Алайда, бiрлестiктердiц барлык тYрлерi корпорацияларды к¥рамайды.
Екiншiден, корпорация - б^л адамдардыц гана емес, капиталдардыц да бiрлесуi (коммерциялык емес корпорациялардагы-салымдар). Корпорация кызметiн ^йымдастыру Yшiн вз капи-
А № 1-2 (29-30) 2013 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
талдарын ^сынган т^лгалар шецберi, сонымен катар капиталдарыныц (салымдарыныц, пай мвлшерiнiц, акцияларыныц жэне тагы баска) квлемi корпорация кызметiн жYзеге асыру барысындагы кез-келген уакытта взгертiлуi мYмкiн. Аталган капиталдардыц категориялары корпорацияныц каржылык негiзiн к¥райды.
Корпорацияныц к¥рылтайшыларымен не-месе катысушыларымен ^сынылган капитал, оныц баламалы нысанында, ягни аныкталган шаруашылык-вндiрiстiк кешенi немесе белгiлi бiр мYлiк тYрiнде болуы мYмкiн. Соцгысы эдетте серiктестiк нысанындагы ^сак фир-маларды к¥ру кезiнде кецiнен кездеседi. Белгшенген мYлiк нысанындагы капитал меншiк ретшде барлык корпорацияга тиесiлi. Корпорация катысушылары к¥н ретiнде салынган капиталдыц иелерi болып кала бередi.
Yшiншiден, корпорация б¥л-белгш бiр элеуметтiк т^ргыдан пайдалы кызметтi жYзеге асыру Yшiн ^йымдастырылган адам-дар бiрлестiгi. Б^ган кандай кызмет тYрлерi жаткызылатындыгы туралы зацнамада тiкелей кврсетiлмейдi. Эдетте, когамга кауiптi, зияны бар, сондыктан тыйым салынган кызмет тYрлерi туралы гана айтылады. Калгандары «тыйым салынбаганныц барлыгы р^ксат етшген» кагидасы бойынша дамыган.
Корпорациялардыц кызметi когамдык вмiрдiц эртYрлi салаларында жYргiзiлуi мYмкiн. МYлiктiк игiлiктер пайда болуына Yлесiн са-латын вндiрiстiк салалар аса кызыгушылыкты бiлдiретiндiгi де рас.
Корпорацияда бiрiктiрiлетiн капитал эрдайым кызмет жасап, корпорацияныц алдына койылган максатына жету Yшiн жагдай жасауга мiндеттi. Капиталды оцтайлы колданып элеуметтiк мацызы бар эрекеттердi жасау оцай iс емес. Сондыктан, корпорация шшде мамандырылган арнайы кешендердщ к¥рылуы (цехтер, бвлiмдер, катысушылар) жэне баскару аппаратыныц реттеуi аркылы взара байланыста болатыны ыктимал.
Твртiншiден, ^жымдык бiрлiк тек кана корпорация болып калыптаскан жагдайда гана зацды т^лга мэртебесiн иеленедi. Оныц мемлекеттiк пркеуден вту мiндеттiлiгi осыган дэлел. Зацды т^лганы мемлекеттiк тiркеуден вткiзу романо-германдык жYЙеде тамырланган Казакстан Yшiн гана емес, континентальдi Еуропадагы мемлекеттердщ басым квпшiлiгi Yшiн мiндеттi ереже.
Континентальдi к¥кыктык жYЙеде корпорация тYсiнiгi англосаксондык к¥кыктык
жYЙедегi TYcimKKe караганда элдекайда кещрек. Онда Англия мен АКЩ-ныц к¥кыгына сэйкес корпорация репнде танылмайтын немесе мYЛДем карастырылмаган т^лгалардыц бiрлестiгi косылган (мысалыга серштестштер). Бiрак, баска жагынан Караганда кейбiр жагдайларда тар магынада тYсiндiрiлуi мYмкiн. Континентальдi Еуропада зацды т^лга ретiнде танылмайтын, демек, сэйкесiнше корпорациялар бола алмайтын б¥каралыкка байланысты корпорациялар болуы мYмкiн. Эцпме баскару кызмепмен айналысатын мемлекеттiк орган-дар туралы айтылуда. Егер терминдерге кещл аудармай, жалпы к¥кык жYЙесiндегi б¥каралык корпорациялар мен континентальдi к¥кыктагы мемлекетпк органдар арасында тецщк белгiсiн коятын болсак, онда корпорация тYсiнiгi Англия жэне АКЩ-тагы к¥кыкка карагандагы кещрек екендiгiне кезiмiздi жеткiзуге болады. Оган акционерлiк когамдардан баска занды т^лгалар косылады: серiктестiктер (толык, коммандиттiк, жауапкершшш шектеулi жэне косымша жауапкершiлiгi бар), шаруашылык бiрлестiктер (концерн, ассоциация, холдингтер), ендiрiстiк жэне т^тынушылык кооперативтерi.
Осылайша, континентальдi к¥Кыктык жYЙедегi корпорациялардыц к¥Кыктык ны-сандары жалпы к¥Кыкка карагандагы эр-алуандылыгымен ерекшеленедi. Ол б¥лардыц бiрiншi ерекшелiгi.
Екiншiсi континентальдi Еуропаныц экономикалык дамуыныц спецификасымен iспеттес. Ол мемлекетпк кэсiпорындардын (зау-ыттар, фабрикалар, шаруашылыктар) бар болуы-мен кершсш табады. Корпорациялардыц басты бiр белли болып табылатын капиталдыц бiрiгуi болмагандыктан, жалпылама талкылаганда оларды корпорациялар деп атамауга да болады. Б¥л т¥ргыдан, ягни де-факто англосаксондык жYЙедегi мемлекеттерге караганда корпорациялардыц мелшерi кем.
Меншшке негiзделген мемлекеттiк кэсш-орындар, мемлекет тарпынан кэсiпорындардын баскармасына шаруашылык жYргiзу немесе оралымды баскару к¥кыгына берiледi. Англия мен АКШ-да б¥ндай ¥йымдардыц Yлестi салмагы жоктыц касы. ¥лттык нарыкта олар казiргi кYнге дейiн айтарлыктай басым. Б¥ндай кэсiпорындардын кебiсi акционерлiк когамдар мен шаруашылык серштеснктер нысанында кызметш жYргiзуде. Квазимемлекеттiк сектордагы акционерлiк когамдардыц 50% Yлесi мемлекеттiн колында. 1с жYзiнде б¥ндай кэсiпорындар мемлекеттiкi болып кала береди
Трибуна молодого ученого
Бiзбен салыстырганда континентальдi Еуропада олардыц Yлесi азыра^, дегенмен кездесетш рас.
ПайдаланылFан эдебиет тiзiмi
1. Сыродоева О.Н. Акционерное право США и России. - М., 1996.
2. Речман Д., Мескон М., Боуви К., Тилл Д. Современный бизнес. Т.1. - М., 1995.
3. Мозолин В.П. Корпорации, монополии и право в США. - М., 1999.
4. Модельный закон о предпринимательских корпорациях // США: Конституция и законодательные акты. - М., 1993.
5. Петров Г.В. Правовое регулирование корпоративных форм организации бизнеса // Дело и право. - 2004 г. - №4.
• • • • •
Осы мацалада царастырылып отырган мэселелер азаматтыц-цуцыцтыц гылымда вте взект1 болып табылады, сонымен 6ipse корпоративтж цуцъщмазмуныныц nesi3si жагдайларын зерттейд1.
Ty^h свздер: корпоративтж цуцыц, корпорация, бiрлестiк, зацды тулга, квпштк-жекеше цуцъщ, акционерлт цуцъщ.
Вопросы, рассматриваемые в данной статье, являются актуальными в гражданско - правовой науке и изучают основные моменты содержания корпоративного права.
Ключевые слова: корпоративное право, корпорация, объединение, юридическое лицо, публично-частное право, акционерное право.
Questions considered in given article are actual in civil-legal science and study basic moments maintenance in corporative law.
Keywords: corporate law, corporation, association, public-private law, company law.
Керемет Умирзахова,
«Астана» университетшщ магистранты
¥лттык жэне халыкаралык корпоративен: к^кыктыц салыстырмалы сипаттамасы
умирзахова Керемет,
магистрантка университета «Астана»
Сравнительная характеристика национального и международного корпоративного права
Umirzakhova Keremet,
magistrant of Astana university
Comparative characteristic of national and international corporate law
