CC BY
2еНЕР ЖЭНЕ АРТ-МЕНЕДЖМЕНТ ИСКУССТВО И АРТ-МЕНЕДЖМЕНТ АРТ ДЫР МДМДСЕМЕЫТ
РТАХР 18.46.
ЭОЖ 791.44.071 001:10.56032/2523-4684.2023.4.8.45
А.Н. Жаксыгали1
1 Казак улттык енер университет/ (Астана, Казакстан)
ЭЛЕМГЕ ЭЙГ1Я1 АКТЕРДЩ БЕЙНЕС1Н ЖАСАУ ЖОЛЫНДАРЫ ЗАМАНАУИ КАЗАК ТЕАТРЫ (Ч. ЧАПЛИН КОЙЫЛЫМЫНЫК МЫСАЛЫНДА)
Аннотация
Чарли Чаплинн1н кинофильмдердеп образы элемд1 танралдырып, онын эм1рбаяны мен шырармашылык каблет, образ тудырудары актерл1к шеберл1ктер1 туралы макалалар жазылды, ескертк1штер орнатылды. Ал Чарли Чаплинге арналран спектакльдер соншалыкты кэп емс. ТМД кэлем1нде Санкт-Петербурге койылса, казак сахнасында тунрыш рет 2022 жылдын казан айынын 9-^н1 Астанада Эз'рбайжан Мэмбетов атындары драма жэне комедия театры сахналады. ¥сынылып отырран макаланын максаты - элемд1к тулранын эм1р1 мен шырармашылык кырларын энер аркылы кэрсетудеп казак театрынын басты барыттарын зерделеу, ¡зден1стер1не талдау жасау. Зерттеуд1н, жалпы сазналык койылым усынудын непзп дереккэздер1 - актерд1н кинофильмдер1, шырармашылык енбектер1, автобиографиясы жэне замандастарынын естел1ктер1, рылыми макалалар. Зерттеуд1н манызы - казак театр сахнасындары жаналыкты дер кез1нде рылыми айналымра косу, усынылран койылымнын ерекшел1ктер1н талдаура арналады.
«Чарли Чаплин» койылымынын басты кей1пкер1 тарихи тулра, кэрермендерд1н «табынушылырын» тудырран тулра болрандыктан, накты деректер непзге алынды, ярни шырармашылык эм1рбаян аркау болды.
Макала авторы «к1шкене канрыбас» образынын тууы жэне казак сахнасындары алрашкы Чарли Чаплин образынын ерекшел1ктер1 туррысында зерттеген.
ТYЙ¡нд¡ сездер: актер, кей1пкер, образ, режиссер, кино, театр, койылым.
А.Н. Жаксыгали1
1 Казахский национальный университет искусств (Астана, Казахстан)
СОВРЕМЕННЫЙ КАЗАХСКИЙ ТЕАТР НА ПУТИ СОЗДАНИЯ ОБРАЗА ВСЕМИРНО ИЗВЕСТНОГО ГЕРОЯ ( НА ПРИМЕРЕ СПЕКТАКЛЯ Ч. ЧАПЛИНА)
Аннотация
В статье проанализированы первые выступления на казахской сцене всемирно известного образа Чарли Чаплина, ход постановки, особенности, способы создания образа. Были проанализированы события, которые повлияли на превращение личности в «культовую фигуру» актера, начавшегося в его жизни, автобиографии, оставленной им автором, интервью с коллегами, женами и научных статей об актере. В ходе постановки были затронуты проблемы, трудности, знакомство театральной труппы с ранее не встречавшимся процессом работы, специфика стиля работы от других приглашенных режиссеров. Из проведенных исследований об актере мы знаем, что нововведения, внесенные актером в киноиндустрию, до сих пор не утратили своей актуальности, образ «Маленького Бродяги», предложенный автором, стал причиной появления популярных до сих пор смешных образов. События оказавшие влияние на творчество актера, анализируется рождение образа главного героя актера «Маленький Бродяги» и первый образ Чарли Чаплина на казахской сцене.
Ключевые слова: актер, персонаж, образ, режиссер, кино, театр, постановка.
A.N. Zhaksygali1
Kazakh national University of Arts (Astana, Kazakhstan)
MODERN KAZAKH THEATER ON THE WAY TO CREATING THE IMAGE OF A WORLD-FAMOUS HERO (ON THE EXAMPLE OF CHAPLIN'S PLAY)
Annotaion
The article analyzes the first performances on the Kazakh stage of the world-famous image of Charlie Chaplin, the course of the production, features, ways of creating the image. The events that influenced the transformation of a personality into a "cult
figure", an actor who began in his life, an autobiography left by the author, interviews with colleagues, wives and scientific articles about the actor were analyzed. During the production, problems, difficulties, familiarity of the theater troupe with a previously unknown work process, the specifics of the style of work from other invited directors were touched upon. From the research conducted about the actor, we know that the innovations introduced by the actor into the film industry have not yet lost their relevance, the image of the "Little Tramp" proposed by the author has caused the appearance of still popular funny images. Through the events that influenced and influenced the actor's work, the birth of the image of the main character of the actor "the little tramp" and the first image of Charlie Chaplin on the Kazakh stage are analyzed.
Key words: actor, character, image, director, cinema, theater, production.
tfpicne. Чарли Чаплиннщ фильмдерi жарык керген сэттен бастап 6ip гасыр еттк Онын фильмдерi туралы кептеген зерттеу, макала жазылган. Алайда Чаплин калдырган орасан зор мура енер саласында зерттелмей, назардан тыс калган тустары бар. Ч.Чаплин эpтYpлi багыттагы зерттеуштердщ назарын аударуды жалгастырып келедк Жумысымызда Чаплиннын «мюзикл холдагы мас^нем» калпынан «табынушы тулгага» айналу жолын жэне казак сахнасындагы тун^ыш Ч.Чаплин бейнес туралы айтамыз. Керермендер «юшкентай кан^ыбаска» карап еpiксiз кYледi, олармен бipге Чаплиннiн езi де ^ледк
Дене бiтiмiне турпайылау келген алып басты, буйра шашты, Yйpек жYpiстi, кен шалбарлы, оган карама-кайшы тар бешпетт^ калпакша киiп, колына таякша устап, кеше кезген муртты кан^ыбас образы кандай сезiм сыйлайды?
Кинофильмдердеп шебеpлiктеpiн багалаганда, элемге ен киын сэттерде кYле бiлудi Yйpеткен Чарли Чаплин деуге болады. Кино элемЫе жаналык болтан, адамдарга шат-шадыман ^лю сыйлаган «кан^ыбас» образы 1914 жылы 28 акпанда енерге келдi. Нактырак айтканда, алгаш рет режиссер Генри Лерманнын мВенистегi балалар автожарысы" (1914) жазбасында пайда болды.
Алайда Чаплин ез енер жолын кино аланында емес, Фред Корно труппасынан Лондонга танымал мюзикл холл кештерЫен бастаган. Чарльздiн ез емiрiн суреттейтт «Моя удивительная жизнь» атты ютабында баяндалатын естелiктерiне суйенсек, балалык шагы, кос мюзикл холл эртiсiнiн шанырагында, жокшылыкта, киыншылыкта еттi.
Чарльз Чаплин тэрбиеамен анасы Ханна Чаплин айналысып, жанынан бiр сэтке тастаган емес. Жумыс уакытында да кiшкене баласын койылымдарга езiмен ертiп апаратын. «Эдетте, кешке менi жалдамалы пэтерде жалгыз калдырудын орнына, анам менi театрга апарды. Ол сол кезде алдершотта, лас жэне ын^айсыз театрда енер керсетт^ ол койылымдарда керерменнiн басым белiгi сарбаздар болатын» [1, 39 б.].
Чаплин естелктерте суйенсек, сол жылдары анасы жиi сыркаттанатын. Уакыт ете келе, анасы денсаулыгы сыр берт, киындыктарга тап болды.
Ханна Чаплин мюзикл холлда емЫ-ерюн жумыс iстей алмады, дауысы бiрте бiрте нашарлай тYстi. Койылым ортасында дауысы кенеттен карлыгуы немесе жогалып кетуi мYмкiн едi. Дауысы женiнде Yнемi аландаушылык онын денсаулыгына эсер етт, жYЙке ауруына соктырды.
Осындай бiр мюзикл холл кештерiнде анасы Ханна Чаплиннщ эн салганын тамашалап, шымылдык артында турган бала Чаплиннiн емiрiнде ен манызды окига орын алады. ©нертанушы, актриса, ГИТИС тYлегi М.А.Кудрявцеванын «Творчество Ч.С.Чаплина в контексте западной культуры XX века» [2].
М.А.Кудрявцеванын зерттеу жумысына сYЙенсек, бул окига 1894 жылы орын алды. «Анамнын дауыстык мэселелерiне байланысты мен алгаш рет бес жасымда кепшiлiк алдында сейледiм. Менiн есiмде, менеджер менщ колымнан устап, шулы жэне бей-берекет аудиториянын алдында сахнага шыгарды. Кейiн мен сахнада жалгыз калдым» [1, 39 б.].
Сахнада эн шыркап турган анасы, тамагына жабыскан ауруынын кесiрiнен, кенет дауысын жогалтады. ТYтiн мен шарап иiсi араласкан керермен залынан жагымсыз дауыстар естте бастайды. Алгаш
рет Ханна Чаплин ез эын аяктамай, сахнаны босатуга мэжбур болды. Керермендердщ дауысы удейе тYстi. Эстрадалык шоудын директоры шымылдык артында турган Чарлидi итерiп сахнага шыгарады. Ол сол кездеп эйгiлi "Джек Джонс" эын шыркады. КYтпеген жерден сахнага монеталар лактырыла бастады. Кiшкентай Чарли осылайша барша керерменнiн жYрегiн жаулап, ыстык ыкыласына белендi. Осылай Чарли Спенсер Чаплин алгаш рет керермен алдына енер керсетiп, зор ыкыласка ие болтан. «Бул - менiн сахнадагы дебют кешiм жэне анамнын сон™ койылымы болды» [1, 39 б.].
Такырып бойынша эдебиеттерге шолу. Зерттеу жумысында Ч.Чаплин автобиографиялык кiтабi [1], Г.Д. Макдональд [2], Т. Хаффи [3], Ж.Садуль [4] жэне М.А. Кудрявцеванын [5] жумыстары карастырылды.
Зерттеу эд^ерК Зерттеу жумысында талдау, салыстыру, бакылау, баяндау жэне тужырымдау, жинактау эдiстерi колданылды.
Талкылау. Чарли Чаплиннщ емiрбаяны мен шыгармашылык жолы жентде шетелдiк зерттеушiлер кептеген кiтап мен макала жазылган. Олардын арасында АКШ-тын кернектi кино тарихшыларынын бiрi, енертанушы Теодор Хафф бар. Онын "Чарли Чаплин" атты шыгармасында актердiн барлык фильмдерiне егжей-тегжейлi талдау жасалды. Хафф Чаплиннщ шыгармашылык дамуы мен белсендттн зерттеп кана коймай, онымен бiр аланда енбек еткен баска актерлер мен актрисаларга да назар аударды. Хафф - Чаплиннiн сан алуан фильмдерЫдеп бой керсететiн эйел бейнелерЫ салыстырып, оларга сэйкес сипаттамалар берген алгашкы зерттеушi. Ол езiнiн жазбасында «Менiнше, Чаплиннен баска ешкiм бiр уакытта сценарий жазуды, режиссерлiкпен айналысуды, фильмде ойнауды жэне оган музыка жазуды бтмеген шыгар» [3, 127 б.].
Оган коса, Чаплин, ттт^ дыбыс жазу сессияларында дирижер реттде оркестрдi баскарды. Эрине, бул онын фильмдерт ерекшелейтiн жагымды тутастык эсерт жасауга кемектестi. Чаплин тек актер ретЫде гана емес, жалгыз езi бiр тYсiрiлiм тобын ауыстыра алатын дарын иесi болган.
Джордж Садуль - кернект француз кино тарихшысы, ез ютабында актердiн гумырнамалык деректерiн тарихи жагдайлар тургысынан карастырды. Джордж Садуль ез жумысын "портреттщ эскизiм, - деп атады.
«Мен бiр кiтапта бул тарихи адамнын емiрi мен шыгармашылыгынын кен спектрЫ камту мYмкiн емес екенiн тYсiндiм» [4, 3 б.], - дедк
Бул - Чарли Чаплиннiн шыгармашылык енбектiн адамы ретiндегi мYмкiндiгiнiн ете кен екенiн, тiптi, шексiздiгiн танудан туган пiкiр.
Геральд Данн Макдональд 1965 жылы "Чарли Чаплиннiн фильмдерГ1 атты енбегiн жариялады. Автор эр фильмге толык сипаттама берiп, "юшкентай кангыбас" бейнесiнiн эволюциясын талдап, бул кесюннщ неге соншалыкты танымал болганын тYсiндiрдi.
Дэннис Гиффорд, эйгiлi британдык жазушы жэне кино теоретигi "Чаплин: онын жеке басы мен фильмдерГ1 атты енбепнде казiргi замангы комедиялардын кепшiлiгiнiн бастаушысы Чаплин екендiгi туралы манызды тужырымга келдi, онын кептеген трюктерi мен iзденiстерiн режиссерлер элi кYнге дейiн колданады деген мэлiмдеме жасады [4, 123 б.].
Чаплиннщ езi емiрi мен шыгармашылыгы туралы жеткГлкт жумыс жазды. Уснылыып отырган бул жумыста Чарли Чаплинге катысты кептеген естелiктер, актердiн ез емiрi туралы калам тербеген «Менiн тангажайып емiрiм» атты кiтабынан эрi интервьюларды негiз етiп аламыз.
Чарли Чаплиннщ емiр жолына кыскаша шолу жасасак: тогыз жасында ол Лондоннын кала манындагы музыкалык залдарында "Сегiз Ланкашир жттГ1 балалар би ансамблiнiн курамында енер керсеттi. Екi жыл бойы ол ансамбльмен бiрге агылшын провинциясына барган.
Он терт жасында "Йорк герцогы театрынын" сахнасында "Шерлок Холмс" пьесасында хабаршы Билли ретiнде дебют жасады. 1906 жылы "Кейси цирюнде" жас эзiлкештер сахнасында енер керсеттГ 1907 жылы ол Фред Карнонын пантомима
50
труппасында эн айтты, биледi, жонглерлiк етл, акробатикалык немiрлердi орындады.
1910 жылы Чаплин "корыкпайтын Джимми немесе жас батыр" спектаклЫде басты релдi сомдады. Керермендердiн ыстык ыкыласына беленген, актерге кино енерЫе жолдама болтан кейткер - осы.
Чарли Чаплиннiн емiрiндегi киын жагдайдын бiрi - экес Чарльз Спенсер айыкпас маскYнем болды. Чарли Чаплиннiн Мюзик холлдагы маск/нем образын жасауга осы окиганын ыкпалы бар екенi сезсiз. ©йткенi Чаплин естел^ерЫде онын шарапты тек ерекше жагдайларда гана тутынатыны, кебiне шуден бас тартатыны жайлы айтылады. Ал бул «маскунем» образы емiрiндегi болган жагдайга куэ болып, жiтi бакылаудан, актерлiк кадагалаудан туган.
Бул «мас^нем» кейiпкерi, актерге кино енерiне жолдама болды деуiмiздiн басты себебi, 1912 жылдын аягында АКШ-тагы гастрольдiк сапарында онын "Агылшын музыка залындагы кеш" койылымындагы «маскYнем» ойынын режиссер жэне продюсер Мак Сеннет байкады. Лос-Анджелесте ол Чаплинге "Клубтагы тYн" комедиясынан кейiнгi сэттi койылыммен куттыктауга келдк Бiр жылдан кейiн барлык шарттарды талкылап, Сеннет курган "Кистоун" студиясымен келiсiмшартка отырып, Лос-Анджелеске кештi.
Чаплиннщ кино элемiне саяхаты ез жазбаларында, режиссер Генри Лерман естелктерте караганда, куантарлыктай болмады.
Жана ортага эртiс тез Yйренiсе алмай, езЫ жайсыз сезiндi. Онын алгашкы фильмдерде бар ^шин жумсаган трюктерi, монтаж барысында киылып кетiп отырды. Фильмге де бiрден кiрiсiп кете коймады. Осылайша студиядагы эдеттегi кYндердiн бiрiнде Мак Сеннет оган бiр фильмде эпизодтык роль усынып, соган сай кшм киюдi, грим жагуды усынды.
«Мунда кYлкiлi нэрсе керек, - дедi ол кенеттен маган бурылды. Кез келген комедиялык макияж жарай бередЬ [4, 15 б.], - дедк
«Кистоун» кинокомпаниясынын басшысы Мак Сеннеттщ буйрыгы элемге эйгiлi бейнен тудырды.
«Костюм белмеане бара жатып, мен бiрден кен шалбар, ете Yлкен аяк киiм киiп, колыма таяк алуды шештiм» [1, 55 б.]. Чаплин костюмде бэрi бiр-бiрiне карама кайшы: кен шалбар жэне тым тар бешпет, юшкентай калпакша жэне ете Yлкен аяк киiм кидi. «КиЫу кезiнде ол бул сулбанын артында кандай кейiпкер болу керектiгi туралы элi ойлаган жок, бiрак мен дайын болганнан кейiн костюм мен макияж актерлк киялыма ерiк бердЬ, -деген езi. Осылай Чарли Спенсер Чаплиннщ шыгармашылыгынын дiнгегi болтан «Кшкене кан^ыбас» образы 1914 жылы 28 акпанда дYниеге келдi. Эрмен карай осы кейтпен керермен 262 фильмге куэ болды. Дэл бYгiнге дейЫ бар фильмi арнайы жерлерде сакталганымен, барша керерменге колжетiмдi 100-ге тарта фильмi бар. Осы образды алган режиссер Генри Лерманнын "Венистегi балалар автожарысы" (1914) жазбасынан пайда болганнан бастап, сонгы езi тYсiрген «Нью-Йорктегi Король» (1957) фильмiне дейЫ бой керсеттi.
Бiрiншi дYниежYзiлiк согыс (1914-1918) артынша «¥лы Депрессия» (1929-1939), кейЫнен Екiншi ДYHиежYзiлiк согыс (1939-1945) - осы окигалардын барлыгы Чаплин шыгармашылыгына эсерiн тигiзбей коймады. «Кшкене кангыбас» образы керермен кез алдында ер жеттi, сынды, терен философияга ие болды десек те болады.
2022 жылгы казан айында, Астана каласы Эзiрбайжан Мэмбетов атындагы драма жэне комедия театрында режиссер Николай Балобаннын басшылыгымен «Чарли Чаплин» трагикомедиясынын премьерасы еттi. Крйылым бас-аягы бiр жарым ай келемiнде дайындалып, сахналанды.
Аты элемге эйгiлi тулганын енерЫ казак сахнасында жанашылдыкпен усыну ойластырылды. Театр енерiнiн осы жанашылдыгы туралы зерттеу усынылады.
Жумыстын алгашкы белт, ягни Yстел басы окылым орнына актерлер Yй жумысы ретiнде арнайы такырыптарга этюд курастырды. Крйылымнын режиссерi Николай Балобан.
Театр актерлерi инсценировкалар ойлау Yшiн Чарли Чаплиннiн «Менщ тангажайып емiрiм» атты
52
автобиографиясын басшылыкка алды. Бул кiтап орыс тiлiнде болгандыктан, мэтiн дайындык барысында бiрден аударылып отырды. Сол себептен пьесанын Yстел Yстi окылымы болмады.
Дайындыктын алгашкы 10 кYнi режиссер езi даярлап келген сахналарга, актерлердщ киялымен этюд курастырумен болган, ягни актерге белгiлi бiр такырыпка этюд курастыру тапсырылды. Осы аркылы бiр сахнанын сан алуан тYрi туып, жумыс барысы кыза тYстi. Эуел баста режиссердщ киялында туган кейткер, онын iс кимылы мизансценасын ез органикасына жаткызуга тырысып элек болатын актерлерге бул эдiс тансык болып керiнгенiмен, кейiннен эр актер киялына ерiк берiп жумыс женiлдей тYстi. ©йткенi актерге ез сахнасынын авторы болу кукыгы берiлдi. Бул материалмен ке^нен таныскан актерге ез образын кез алдына экелiп, оны тудыруга керемет мYмкiндiк едi.
Актерлер бiрден сахнага шыгып, этюд курастырумен айналысты.
Режиссер Н.Балобаннын усынысымен эр актер дайын сюжетпен емес, эр шыгармашылык адам езiнiн ойынан этюдтар ойлап, усынды. Бул режиссердiн: «Эр койылым эртiстермен жумыс iстеудiн езiндiк эдютерЫ талап етедi. Маган актерлердiн материалга кызыгушылык танытуы манызды, олар «орындаушы актерден» «жасаушы актерге айналады», - деген талабынан шыккан. Бул койылымнын басты ерекшелiгi болды.
Эдетте, шакыртумен койылым коюга келген режиссер калай болатынын, кандай декорация сахнада туратынын, бiрiншi сахнадан бастап сон^ы сахнага дейiн киялынан тудырып, кагазга тYсiрiп, сакадай сай келедi. Актерге тек режиссер тапсырмасын санаулы кадамы, эр кимылды орындаушы гана болатын жагдай аз емес, ягни образ жасаушы, кейткер «тудырушы актердiн» аягына тусау салынады да, ол режиссер колындагы «тэртiптi куыршакка» айналады. Ал режиссер Николай Балобан усынган жумыс жасау эдiсiнен актер «орындаушыдан» «тудырушы» актерге, ягни ез кейiпкерiнiн авторына айналады.
53
Бул эдю материалда жана нэрсенi ашуга, оган актердiн кезiмен карауга кемектеседк Бул - жаксы бастама. Сондай-ак актерлердiн ездерi материалга енуi, окуы, карауы, кейiпкер жэне автор жеынде жана нэрсе бiлуi манызды.
Элемге эйг^ тулга туралы койылым усыну, бiр караганда, женiл сиякты. Алайда ол атакты актердiн бYкiл образы, бет-бейнеа, жYрiс-турысы, езiн устауы, фильмдердеп кейiпптерi - бэрi керерменнiн жадында сактаулы, киындык осындайда. Сондыктан казак театрынын шыгармашалык ужымы алдында мYмкiндiгiнше дэл кешiрiп, бакылау жасауы кажет.
Бул туста актерге буйрыкты режиссер емес, койылымнын басты кейiпкерi Чаплиннщ езi бердi, ягни актер онын жYрiс турысын, эдетiн, кимылын ойдан шыгара алмайды. Дэлме-дэл кешiрiп кайталауы керек едi.
Койылымда актердiн Yш кинофильмi, атап айтканда, «Рождение Чейса», «Малыш», «Великий диктатор» пайдаланылды. Сол фильмдердi басты назарга ала отырып, баска фильмдерiн кемекшi курал ретЫде кабылдап, аркылы актерлер Чаплиннiн танымал кимыл козгалыстарын келтiрдi.
Актердiн Чарли Чаплиннщ фильмнен белек, емiрдегi бейнеан сомдау да киындыгы болады. Фильмде актер кандай екенiн бiлсек, емiрдегi Чаплин кандай болганы туралы тек естелктерде, жазбаларда айтылады. Бул жерде Чаплиннщ эйелдерi, бiрге жумыс жасаган режиссер, актерлер Чаплин жайындагы естелктерЫде табылган аздаган, iдiп аларлык мЫездемелерте сYЙенiп, оган коса актер ез киялынан фильмдегi емес, емiрдегi Чаплиндi тудыру болды. Аталмыш тапсырма актерлерге артылган жYктi ауырлата тYстi. ©йткеы дэл казiр гана бар болмысымен езге адамнын iс-кимылын, жYрiс-турысын, болмысын кайталаган актерге бэрiнен ажырап, емiрдегi Чаплинге, «тулга Чаплин» емес, «турмыстагы Чаплиндi» керсету керек болды. Фильмдеп Чаплиннiн тур-тулгасын толык суреттеу Yшiн актерге жаксы кимыл-козгалыс керек. ©йткеы Чаплин пантомимамен тiкелей байланысты. Бiрiншiден, ол кино элемiне «музыка залдарында»
ойнаган эскиздерден, шагын скетчтардан келдi. Бул пантомима, сайкымазак жэне арлекинададан келдк Сондыктан ол бул жанрларды ©те жаксы бiлдi жэне оларды жаксы мецгерген. Екiншiден, Yнсiз фильм актерден мимиканы жаксы мен,герудi талап етедк С©здщ болмауы эркашан кимылга назар аударуды арттырады. К©рермен актерлiк ойында с©з болмагандыктан, не болып жатканын тYсiнуге тырысып, актерлердщ кимылдарына жYгiнедi, ал с©здердщ жоктыгына байланысты актерлер, эрине, барлык сюжеттi, тек кимылмен бiлдiредi.
Чаплин «Кистоунга» келгенде, онын, мимикалык шеберлiгi баска актерлерге караганда жогары болды. Ол, тiптi, кейбiр актерлерге калай ойнауга жэне калай козгалуга болатыны туралы кецестер бердк Чаплин ©з фильмдерiнде колданатын трюктар, акробатикалык элементтер осы кYнге дейт колданыста. Онын, «Кшкентай кацгыбас» образы ©те епт кейiпкер. Бул бейнен ХХ гасырдын, басындагы к©птеген актерлер елктеп, кайталауга тырысты. Мысалы: комедияшы Билли Уэст ("The sandy Kid" фильмЬ 1917).
Чаплин мен онын, кацгыбас бейнеанщ эсерi француз актерi жэне режиссерi Жак Татига ыкпалын тигiздi. Кецестк дэуiрдегi танымал «карындаш» клоунадасынын, тууына эсер еттi.
«Гонконгтык танымал кинорежиссер, к©пшллктщ сYЙiктiсi Джеки Чаннын, шыгармашылыгынан, Чаплин фильмдерiнен трюктердi байкауга болады, ол эртYрлi комедиялык жагдайларды тудыру Yшiн осы типтеп трюктердi колданады» [5, 11 б.]. Акробатикалык трюктерге толы сахна козгалысы элементтертщ негiзiнде койылган сахналардын, басым к©пшiлiгiнде Чаплин усынган кYлкi тудыру Yшiн ойлап табылган элементтердi, трюктарды байкауга болады. Бул кез келген шайкас сахнасын, кызыкты, кYлкiлi сахнага айналдырады. Тек казiр к©рiп жYргенiмiз - заманауи, актерлiк фантазиямен байытылган тYрлерi.
Актерлiк ойыннан б©лек, сахна жарыгы, дыбысы, актерлер костюмi, сахна сурет барлыгы дерлiк сол заманнын, ©лшем бiрлiктерiне сай жабдыкталды.
Керкемдк безендiруде кино тYсiрiлетiн павильоннын тандалуы он нэтижеге кол жеткiзуге мYмкiндiк бердi.
Жарык пен костюмде, дыбыста сэйкесiнше сол замангы «дыбыссыз фильм» тудыру Yшiн, кYлгiн кара тYстерге боялды. Крйылым эуел баста 35 сахнадан турды. Кейiн дайындык барысында отыз Yшке жеттi. Демек, бiр жарым сагаттык койылымда 33 сахнаны тудыру Yшiн актерлерге де, музыкага да, жарыкка жылдамдык керек. Сахнадагы динамиканы Yдету Yшiн барлык дерлк реквизит, декорацияларга денгелек роликтер тагылды. Режиссердiн шешiмi бойынша жылжымалы декорациялар болды. Олар сол кездегi фильмдердегщей театрландырылган жэне уакыт рухын керсетуi тиiс болды.
Композциялык тургыдан алганда, Ч.Чаплиннiн образ ойлап табуынан бастап, театр сахнасынан киноиндустрия саласына ауысуы, ДYHиежYзiлiк согыс, ¥лы токырау кезендертщ эсерi, емiрден баласынын етуi, митинплер, Америкадан куылуы, ен сонында Америка актердi мойындап, Оскар сыйлыгын табыстауы бойынша сюжеттерге курылган.
Тагы бул койылымды айшыктайтын тэсiл - бiр актердiн бiрнеше кейiпкердi сомдауы, ягни койылымдагы басты фигура Чаплиннен бастап актерлер кемi Yш-терт кейiпкер сомдады. Сол себептi кейiпкерлердi бiр-бiрiнен онай ажырату Yшiн, керермендердi шатастырмас Yшiн Yлкен сакалдар, тез арада салынатын турпайы грим жэне калпакшалар колданылды. Олардын барлыгы бiр сахнадан келес сахнага ауысканда, уакыт алмас Yшiн онай ауысатын заттарга ауысты. КYрделi грим тек басты кейiпкерде болды. Одан белек койылымнын езегi - Ч.Чаплин жазып калдырган музыкалар. Чаплин актер, режиссер гана емес, сонымен катар тамаша композиторда болды.
"Чаплин еюншл Оскар жYлдесiн фильмге жазган музыкасы Yшiн алды" («Пандус шамдар»,1929, фильмi).
Сол кездегi кинотеатрларда жYретiн фильмдерде музыканы пианинода орындайтын.
Сол фильмдердеп Чаплин шыгармаларын театр актерлерi нотага тYсiрiп, койылым барысында сахна
шетЫде отырган концертмейстер бастан-аяк сYЙемелдеп отырды.
Нэтиже. ЖYргiзiлген зерттеу нэтижесiнде, элемге эйг^ фигура Ч.Чаплиннiн кино енертде жасаган жаналыгы, кейiнгi кино саласындагы кYлегештер мен акробаттарга жана дем эрi серпiлiс экелген. Чарли Чаплинге ел^еп,г енер жолында серпiлiс жасаган Джеки Чан Чаплин секiлдi «Оскар» сыйлыгын алды. Джеки Чанды баска экшн кейiпкерлерiмен шатастыруга болмайды. Ол эдеттеп кез YЙренген, экранда булшык еттерiн шыгарып, артында кан iздерiн калдыратын мызгымас, катал кейiпкер емес. Д.Чан езiнiн бYкiл мансабын дерлк сYЙкiмдi жэне карапайым аккенiл кейiпкерлердi ойнады, ол барлык дерлiк фильмдертде, ез позициясын, Чаплин секiлдi ептткпен жэне эзiлмен бередi. КYлегеш клоундар, мим жанры артистерiне саркылмас казына калдырды.Салыстыру нэтижесiнде аныкталган, заманауи режиссерлердщ жумыс барысында жiберетiн олкылыгы аныкталды. Жалпы казiргi казак театрына дерт боп жабыскан бiр проблема: - шакыртылган режиссер болсын немесе труппа режиссерi болсын, койылым дайындыгы басталмай жатып, премьера кYнiн аныктап, тттЬ афиша шыгарып, жарнаманын койылымнан бурын жYретiндiгi. Сол себептi кептеген режиссерлер актермен сахнада кейткер тудыру Yшiн бар уакытын сарпып отырмайды. Оны езi алдын ала дайындап келген эскиздермен жYргiзедi немесе актердiн коржынындагы шаблондарды кейiпкер бейнесiн жасауда пайдаланылуына мYмкiндiк бередi. Бул туста актерге толык мYмкiндiк берiп, кейiпкер жасаушыга айналдыру Yшiн этюдтiк тэсiлдiн негурлым пайдалы эрi керерменнiн кызыгушылыгы артады.
Басты кагида - актер «^йт» ке^ керек. Барлыгы материал оны «кYЙдiруi» керек, кызыгушылыгын арттыру керек, содан кейт ол одан талап еттетЫ нэрсенi жэне одан да кеп нэрсен жасайды, - деп тюр бiлдiрдi режиссер Николай Балобан.
Корытынды. Чаплин тудырган "Кiшкентай канрыбас" образы - сол заманнын барлык енсесi езiлген теменгi тап еюлдертщ, жаксы емiр Yшiн
57
^реан бейнелейтЫ бейне. Ол кейiпкерге бiреуге жанашырлык таныту, елiктеу жэне ^лу, керек кезiнде бiреуге сазайын беруi де онай болды. Онын «кан^ыбасы» теменгi тап екiлi ретiнде жогаргы лауазымды адамдардын «Yстiнен» кYлуi -халыктын ыстык ыкыласына лезде беленуiнiн бiрден бiр себебi.
Онын бейнесiнiн кемепмен саясат пен казiргi емiр туралы кеп нэрсе айтуга болады. Чарли Чаплин фильмдерЫщ негiзгi такырыбы - емiр Yшiн кYрес. Ол физикалык кYштiн дерекiлiгi, полициянын акымактыгы, еткендердщ ептiлiгi ен кiшкентай, ен кедей, ен элаз адамнан женiлуi мYмкiн екенiн керсеттi.
Элемге ен киын сэтте де кYле бiлудi YЙреткен, кино элемiне тендессiз казына сыйлаган Чаплиннiн енерi элi емiр сYре беретiнiн сезсiз. Киын сэтте ^ле бiлу енерi кай заманда тапшы курал. Астанадагы Э.Мэмбетов атындагы драма жэне комедия театры элемдк бейнен ез денгейiнде усына бiлдi.
Пайдаланыл^ан эдебиеттер Ti3iMi:
1. Чаплин Ч. Моя удивительная жизнь. Фалькон А., перевод., 2020. - Москва, Эксмо. - 512 с.
2. Макдональд Г.Д. Фильмы Чарли Чаплина. - Москва, 1965. - 224 б.
3. Хаффи Т. Чарли Чаплин. - Нью-Йорк, 1951. - 354 с.
4. Садуль Ж. Чарли Чаплин. Перевод с фр.-М.: Искусство, 1981. - 208 с.
5. Кудрявцева М.А. Творчество Ч.С.Чаплина в контексте западной культуры ХХ века». - СПБГУ, 2017. - 87 с.
References:
1. Chaplin Ch. Moja udivitel'naja zhizn'. Fal'kon A., perevod., 2020. - Moskva, Jeksmo. - 512 s. (In Russ.).
2. Makdonal'd G.D. Fil'my Charli Chaplina. - Moskva, 1965. -224 b. (In Russ.).
3. Haffi T. Charli Chaplin. - N'ju-Jork, 1951. - 354 s. (In Engl.).
4. Sadul' Zh. Charli Chaplin. Perevod s fr.-M.: Iskusstvo, 1981. - 208 s. (In Russ.).
5. Kudrjavceva M.A. Tvorchestvo Ch.S.Chaplina v kontekste zapadnoj kul'tury XX veka». - SPBGU, 2017. - 87 s. (In Russ.).
