CC BY
3ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ФИЛОСОФИЯ.
СОЦИОЛОГИЯ. ПОЛИТОЛОГИЯ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ФИЛОСОФИЯ.
СОЦИОЛОГИЯ. ПОЛИТОЛОГИЯ
JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. PHILOSOPHY. SOCIOLOGY. POLITICAL SCIENCE
e-ISSN: 1694-8823
№2(4)/2024, 76-81
КУЛЬ ТУРОЛОГИЯ
УДК: 78.072.2
DOI: 10.52754/16948823 2024 2(4) 13
КЫРГЫЗДЫН САЛТТУУ МАДАНИЯТЫНДАГЫ КОМУЗДУН ОРДУ МЕСТО КОМУЗА В ТРАДИЦИОННОЙ КУЛЬТУРЕ КЫРГЫЗОВ THE PLACE OF KOMUZ IN THE TRADITIONAL CULTURE OF THE KYRGYZ PEOPLE
Боронбаев Ажимамат Жусупович
Боронбаев Ажимамат Жусупович Boronbaev Ajimamat Zhusupovich
филос.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.филос.н., доцент, Ошский государственный университет _Associate Professor, Dr., Osh State University_
Нуралбек Токтоназар уулу
Нуралбек Токтоназар уулу Nuralbek Toktonazar uulu
магистрант, Ош мамлекеттик университети
магистрант, Ошский государственный университет master's student, Osh State University
КЫРГЫЗДЫН САЛТТУУ МАДАНИЯТЫНДАГЫ КОМУЗДУН ОРДУ Аннотация
Бул макалада кыргыз улуттук-профессионалдык маданиятындагы жацыдан калыптанган комуздун орду жана улуттук музыкадагы улуттук оркестрдин жаралуу тарыхына мифологиялык жана философиялык ойлорду жеткирYYгв аракет жасалды. Ошол эле учурда кыргыз маданиятындагы комуздун жаралуу тарыхы, мифологиясы миц жылдык тарыхты карманып келYYCY баяндалат. Ал аркылуу элдердин каада салты, Yрп-адаты учук улуап элдердин жашоосунун ыргагын кооздоп, барлыгын аздектеп кемектеш-тектеш болуп келген. Кыргыздар комузун кайсыл улуттун той-тамашасына барбасын езY менен кошо кетерYп жYрген. Комуз - кыргыз улуттук кылассикалык музыка аспаптарынын бири. Бул улуттук аспаптын жоктон бар болуп, барлыкка келиши, жаралышы женYнде, ар тYрдYY уламыш, болмуш, жомоктор ооздон-оозго етYп айтылып келет. Комуздун табылышы женYнде бабалардан-балдарга, байыркылардан-кийинкилерге, укумдан-тукумга ооз эки айтылып келе жаткан бул ата мурас жацы тил илиминде фольклордук-салттык маданият багытында енYГYY тYШYHYГYне ээ болууда. Демек, бул илимий-чыгармачылык багытта улуттук музыкалык аспаптар кептеген изилдеелерге муктаж. Сан эсепсиз улуттук санжырабыз, музыкалык аспаптарыбыз женYнде айтыла турган кептер фольклордук-салттык иликтеелердун ебелгесY болмокчу.
Ачкыч свздвр: салт, музыка, мурас, мифология, фольклор, комуз, кыяк, сыбызгы
МЕСТО КОМУЗА В ТРАДИЦИОННОЙ КУЛЬТУРЕ КЫРГЫЗОВ
Аннотация
В данной статье предпринята попытка передать мифологические и философские размышления о месте новообразованного комуза в кыргызской национально-профессиональной культуре и истории создания национального оркестра в национальной музыке. Одновременно описывается история и мифология создания комуза в кыргызской культуре, имеющая тысячелетнюю историю. Благодаря ему традиции и обычаи народов росли, украшая ритм жизни людей, помогая почтить их существование. Благодаря ему родились традиции и обычаи народов. Кыргызы носили с собой кум всякий раз, когда отправлялись на вечеринку любой национальности. Комуз - один из кыргызских национальных традиционных музыкальных инструментов. О существовании, появлении и создании этого национального инструмента из уст в уста передавались различные легенды, истории и сказания. Об открытии Комуза, о котором рассказывается от предков детям, от древних к позднейшим, из поколения в поколение, это родовое наследие обретает концепцию развития в направлении фольклора и традиционной культуры в новом языкознании. Кыргызы носили с собой куум всякий раз, когда отправлялись на вечеринку любой национальности. Комуз - один из кыргызских национальных традиционных музыкальных инструментов. О создании этого национального инструмента из уст в уста передаются различные легенды, истории и сказания. Открытие Комужа - это наследие, которое передается от предков детям, от древних к следующим, из поколения в поколение. Поэтому в этом научно-творческом направлении национальные музыкальные инструменты нуждаются
THE PLACE OFKOMUZIN THE TRADITIONAL CULTURE OF THE KYRGYZPEOPLE
Abstract
In this article, an attempt was made to convey mythological and philosophical thoughts on the place of the newly formed komuz in Kyrgyz national-professional culture and the history of the creation of the national orchestra in national music. At the same time, the history and mythology of the creation of komuz in the Kyrgyz culture, which follows a thousand-year history, is described. Through it, the traditions and customs of the peoples have been growing, beautifying the rhythm of people's lives, and helping to honor their existence. The Kyrgyz people used to carry their koum with them whenever they went to a party of any nationality. Komuz is one of the Kyrgyz national traditional musical instruments. Various legends, stories, and tales have been told from mouth to mouth about the existence, emergence, and creation of this national instrument. About the discovery of Komuzh, which is being told from ancestors to children, from the ancients to the next, from generation to generation, this ancestral heritage is gaining the concept of development in the direction of folklore and traditional culture in the new linguistics. Therefore, in this scientific and creative direction, national musical instruments need a lot of research. Countless stories about our national genealogy and musical instruments will be the basis for folklore and traditional research.
во многих исследованиях. Бесчисленные истории о нашей национальной генеалогии и музыкальных инструментах станут основой фольклорных и традиционных исследований.
Ключевые слова: традиции, музыка, наследие, Keywords: traditions, music, heritage, mythology, folklore,
мифология, фольклор, комуз, кыяк (байдарка), komuz, kayak, sybyzgy
сыбызгы
Ак карлуу тоону аралап, ак мецгуу сууну жакалап, «атам-тоо, энем-суу» дешип терт мезгил менен айкалышып, жашап келген кечмен кыргыз эли байыртан ырга ыктуу, тамашага шыктуу болуп манасын айтып, кол ойнотуп комузун чертип, обонун созуп, кен талаа менен Ала-Тоосун бир кылып ырдап келишкен. 9з жашоо тарыхында, кыргыз улутунун руху маданиятына теп келип, доордон-доорго учук улап бар енерун сактоо, еткеруп беруу жолунда «бир жакадан баш, бир женден кол» чыгарган сыягында «енер-талантын» улуттун мурасы катары аянбай кошуп келгени чын. Андай жерелгелердун тер башында ата мурас уч кылдуу комуз аспабы. Байыркы ата-бабаларыбыз баскан жолун, керген турмушун ун аркылуу берип келе жаткан учурдагы фольклордук-салттык тушунуктердун башаты катары кабылданат. Комузсуз кыргыз элинин тарыхын, маданиятын элестетуу кыйын. Комуз башка элдердин кылдуу аспаптарынан езгечеленуп, женекей керунгену менен колдонууда канчалаган сырлары бар: кулагынын ондон ашык турге кууленушу, кол ойнотуу ыкмалары, шилтем ыкмаларынын ар турдуулугу менен айрымаланат [4; 5].
Дуйне элинде келему боюнча эн чон деп эсептелген «Манас» эпосу муундан-муунга, ооздон-оозго етуп кылымдарды карытып сакталып келсе, кыргыз коомчулугунда комуз куусу да ага тектеш, узенгулеш. Комуздун Махмуд Кашгаринин "Диван Лугат ат-турк" эмгегинде кездешкенин керууге болот: "Диван Лугат" сездугунде "кубуз" сезу "удга окшош, кылдуу музыкалык аспап" дегенди билдирет" [7/8]. Ага узенгулеш дегенибиздин себебин манас жана манасчылар женунде изилдее жургузген Наталия Кащук «Алтындын эн жогорку пробасы» аттуу макаласында «...Саякбай, один, разыгрывает целое действо народный драмы. Мы становимся зрителями своеобразного театра - театра одного актера, исполнитель которого - манасчи»,-деп айтканы буга мисал [1/5]. Ал эми, комуздун коштоосундагы кYY баяны да муундан-муунга кагаз бетине тушурулбестен эске тутуу, угуу сезимдери менен элибиздин кееденун толтуруп келет. Феодр Шаляпин орустун биринчи оркестр тузуучусу Василий Андреевге «Ты пригрел у своего доброго, теплого сердца сиротку-балалайку. От твоей заботы, любви она выросла в чудесную русскую красавицу, покорившую своей красотой весь мир»,-деп мактоо сезун арнаган эле [1/58].
Комузду колго алып, эл аралап, атак-данкка жеткен залкар таланттар, куу чеберлери, жаш муундарга эстетикалык тарбия берууде кызматы тее кетергус. Тушунген адамга, комуз куусу болобу же обондуу ырларыбы таасири абдан чон. Комузду жандап, куу чертип уйрене баштаган учурунда адам ан-сезими, кеедену, ички туйгуусу ар тараптуу гармоникалык кабылдоого душар болот. Инсан дуйне таанымы кыял аркылуу кенейип, шыктантып, жаратылышка, айлана-чейреге болгон мамилеси тунук, тазалыкты издей баштайт. Энер адамынын дуйне таанымы бир канча кенейип, комуздун жаралуу тарыхына, мифологиясына, мураскорлугуна илимий-чыгармачылык изденуусуне шык алуусу аргасыздан езгерет. Анткени, комуз кармаган адам аны ойноо менен эле чектелбестен, комуздун жаралуу тарыхын, уч кылдуу уну, добушунун мифологиясын кыргыздын жаралуу тарыхына кошуп, кылымдардан бери жашап келе жаткан етмушуне кабылгансып, аны кайрадан чубап, жаныртууга бел байлаганын айткысы келет. Арийне, комуз - элдеги эн керунуктуу жана авазы мукамдуу музыкалык аспап. Анын уну ар бир кыргыздын жашаган жеринде, конгон жайлоосунда жанырып тураары факт. Уккулуктуулугу кээде ете жагымдуу, кээде мунга толгон маани-манызы, руханий байлыгы менен жанрдык, тематикалык жана ритмдик езгечелугуун сактап, уккан-кергенду езуне тартат, кызыктырат. Комуздун кееденунен жаралган кереметтуу обон-куулер илимий-чыгармачылык багытынтагы изилдеечуге да абдан кызыктуу. Орус илимпоздорурун бири Владимир Александров «Эрук комуз» аттуу макаласында «В лесу выросло, из лесу вынесли, на руках плачет, а на полу скачет». О таком инструменте мечтал народ. В России им стала балалайка. В Киргизии - комуз, - эн сонун салыштырууну айткан [1:58]. Комуздун чертилиш ыгы, кол ойнотуп аткаруу ылдамдыгы боюнча да езгечеленет. Алсак, сол колдун жайгашуусуна жана
аспаптын толгонушуна карап, оц колдун кисти кыймылын эркин кармоо аракети менен комуз кылдарынан так карманып, YHДYH даана тапталышын бир максатка, бир ойноо ыгына багынтуу эрежесине ээ.
Обондуу ыр-кYYлeр, айтым куулер жана залкар кYYлeр деп Yч негизги топко бeлYнeт. Обондуу ыр-кYYлeрдYн негизи - аталышы айтып тургандай эле элдик ырлар, курер, обондордун топтомунан тYЗYлeт. Аларды eздeрYHYн кeлeмY, формасы жана ойноо ыкмалары боюнча оцой эле ажыратып кароого болот. Бул кYYлeрдY комуз ойноо eнeрYн кичине eздeштYPYYгe киришкен окуучуларга пайдаланса жеткиликтуу ыкма сыпатында тез, оцой кабылданат.
Комузду кыргыз эли улуттук "бренд", керектYY аспап катарында кадырлап, сыйлап, барктап келген. Байыркылар eз доорунда комузду ар бир YЙДYн тeрYнe туш кийиздин бетине илип коюушчу экен. Ал эми колунда бар, байлар болсо алты канат боз YЙДYн ички жабдылышын ар кандай арнамент менен боёп, безелентип, туш кийиздер, кара кийиз, чий, карышкырдын, жолборустун, TYЛKYHYH, суусардын терилерин илYY менен бир катарда кылыч, найза, калкан жабдыктарын жайгаштырып комузду эц жогорку жерине илип коюшкан. Айтымдарда комуз чYпрeк-мата менен оролуп, жылуу калмалган. "Той тамашага барганда Токтогул койнунан комузун алып эл алдында ырын ырдап калчуу", деп айтылганы бекеринен эмес. Комузду ушул кYндe да маданият-чыгармачылык менен алектенген инсандар, колунда бар адамдар YЙДYн кeркY, "орнамент", "логотип" сыяктуу пайдаланып келет. Чындыгында ошондой, комузсуз YЙдeгY той-тамаша кeркYнe келчY эмес, мына ушул себептен комуз барктуу орнамент болгон [8].
Комуз коцур YHY, мукамдуу назик добушу менен элге жаккан. Анын нечен кылымдарды карытып, кeптY кeрYп, кeп жашоосун, eмYPYн элден алып келгендиги кылдарынын боздоп, сайрашында, комуздун YHY аркалуу кыргыз улутунун тарыхындагы оош-кыйыштары байкалат. МYмкYн, ошол себептен да улуттук аспап катары сакталып ар бир кYYлeрYндe мифологияны, доордун YHYH сакталып келе жаткандыр.
Мифология улуттук башат катары руханий дeeлeттeрдYн изин дацазалоочу кYч, таянч катары каралат. ЭтYMYштYн жаралышына себеп катары да мифти кармансак болот. Анын руханий куралдары катары дин, эпос, жамак, жомок жана тамсилдер кызмат кылат. Алсак, "Манас" эпосун философиялык, филологиялык, педагогикалык, мифологиялык, ж.б. багыттары, андагы эпизоддор, болмуш жeнYндeгY YЗYндYлeр, эпостук каармандардын эрдиги, кайгылары, жециштери, акылмануулугу, осуяты сыяктуу тYгeнгYC байлыктар бар экендиги билим берYY системасында кецири баяндалып келYYДe. Кыргыздын бактысына жаралган эпостун жазма маданиятка айланышы улуттун дагы бир "ыйык" китебинин жаралышына тYрткY болду. Бул китептин eзeгYндeгY "Манастын баатырдык сапаты", "Каныкейдин арманы", "Манастын TYШY", "Манастын кырк чоросу", "Алманбеттин арманы" жана башка тYгeнгYC ырым-жырым жана каада салтка байланышкан уламыштар жана той аземдердин деми комуздун, домранын коштоосунда болгондугунда. Манас эпосун жазма маданиятта дацазалаган кeлeмдYY китептерибиз да комуз сыяктуу китеп CYЙYYчYлeрдYн китеп текчесинин эц YCTYнкY секичесинен орун алган.
Жыйынтыктап айтканда, тYрк элдердин ичинен кыргыз эли Манас менен комузду, дин менен мифологияны жаралуудагы eзYнe таандык багыттагы "бренд" катары дацазалап, зоболосу бийик руханий байлыгы сыпатында карманышып келет. Демек, бул руху кYчтYY комуздун кYYлeрY, Манас эпосундагы эпизоддор, сыйынган диний ишенимдер ар дайым бийик жана таза жерде туруусу абзел. Ал аркылуу элибизде маданияттын баркы бара-бара жайылып, калктын тарыхын сактап келген ата мурас аспап-эмеректери материалдык эмес (бейзаттык) маданий мурастар тизмесине кирип, канчалаган чебер
комузчу, манасчылар тарых барагында аттын кашкасындай таанымал болуп, эл ичинде сакталып келууде.
Пайдаланылган адабияттар
1. Абрамзон С.М. Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи. Фрунзе, Кыргызстан, 1990.
2. Антипина К.И. Народное искусство киргизов. Вып.1,2. Фрунзе, 1970, 1977.
3. Антипина К.И. Особенности материальной культуры и прикладного искусства южных киргизов. Ф., 1962.
4. The history of the songs and melodies of the komuz after T. Satylganov // Bulletin of Osh State University. - 2019. - No. 2. - P. 45-53. - EDN TRQMRU.
5. Дуйшоева, Б. С. Комуз аткаруучулук енерунун мунездуу белгилери / Б. С. Дуйшоева // Вестник Ошского государственного университета. - 2020. - No. 2-4. - P. 32-40. - EDN XQEELJ.
6. Жоробекова Э.,Токтосунова А.И., Токтосунова Г.И. Наследие кыргызов в контексте культурного разнообразия или Горный оазис на Великом шелковом пути. Б.,2008
7. Абдимиталип Уулу, Н. "Диван Лугат ат-туркте" кездешкен музыкалык терминдер / Н. Абдимиталип Уулу, Ш. Ж. Жапаралиев // Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы. Филология. - 2023. - No. 1(1). - P. 1-11. - DOI 10.52754/16948874_2023_1(1)_1. - EDN BYYETN.
8. Боронбаев, А. Ж. Фольклор - улуттук енердун керецгесу / А. Ж. Боронбаев, А. И. Калыбеков // Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы. Философия. Социология. Политология. - 2023. - No. 2(2). - P. 28-33. - DOI 10.52754/16948823_2023_2(2)_5. -EDN VEOBSG.
9. Искусство в Кыргызстане. Б.,АУБ, 2009.
10. Искусство кочевников. Б., Раритет, 2008.
11. Массон В.М. Древний Кыргызстан: процессы культурогенеза и культурное наследие. Б., 2003.
