CC BY
50
UOT 541.61
KRAUN EFiRLORiN RASEMiK QARI§IGIN XROMATOQRAFiK AYRILMASINDA TOTBiQi
9.L.§abanov, P.F.Hüseynova, Ü.O.Hasanova, Z.O.Qahramanova, M.M.Hasanova
Azdrbaycan Dövldt Neft Akademiyasi AZ1010, Baki, Azadliqpr., 20; e-mail: ihm@adna.baku.az
6-metil-15-hidroksi-1,4,7,10,13-pentaoksa-2,3,11,12-dibenzo-kraun efirld L-alaninin esterld^mdsinddn alinan S,S-diastereomerin rasemik qari^iqdan ayrilmasinin, S-enantiomer vd immobilizd olunmu§ kraun efirldrin adsorbent kimi tdtbiqind dsaslanaraq 2-fenilizopropilaminin, 2-butanolun vd propilen oksidinin optiki izomerldrinin ayrilmasinin xromatoqrafik üsulu i§ldnib hazirlanmi^dir. Poliefir hdlqdsindd fluorenoksi qruplar vd ikiqat rabitd saxlayan yeni makrotsiklik efirldr sintez olunmu^dur.
Agar sözlsr: enantiomer, diastereomer, kolonkali xromatoqrafiya, optiki izomer, elyuent
Kraun-efirlarin kafi elmda va texnikada cox böyük maraq dogurdu. Cox ke9madi ki, kraun-efirlar elmin va texnikanin 25-dan 9ox sahalarinda tatbiq olundu. Kraun-efirlarin geni§ tatbiqi naticasinda kimya elmlari biologiya elmlari ila inteqrasiya olunmaga ba§ladi, ayri - ayri elmi sahalar yarandi [1]. Bu elm sahalari i9arisinda supramolekulyar kimyani qeyd etmak vacibdir. Ayri-ayri molekullari taniyan molekulyar qurulu§-larin yaranmasi analitik kimyanin imkanlarini geni§landirdi. Kraun-efirlarin analitik kimyada geni§ tatbiqi naticasinda xiral qurulu§a malik olan makrotsiklik birla§malar enantiomerlarin molekul qurulu§unun taninmasina yol a9dilar. Bu baximdan reseptor - substratin enantio-spesifik bagliligi biokimyavi sistemlarda an mühüm va vacib problemlari hall etmaya imkanlar yaratdi. ilk dafa olaraq Pedersen [2] kraun-efirlarin ham metal ionlari ila, ham da birli ammonium duzlari ila komplekslar amala gatirdiyini müayyan etmi§ va ion - dipol qar§iliqli tasiri ila komplekslarin yaranmasini izah etmi§dir. Lakin kraun-birla§malar kimyasinin an ahamiyyatli nailiyyatlarindan biri - Kram va onun talabalarinin "qonaq-sahib" tipli birla§malar kimyasinda novator i§laridir. Onlar optiki aktiv kraun-efirlarindan va onlarin asimmetrik tanima qabiliyyatindan istifada edilarak metod §aklinda optiki izomerlari enantiomerlara ayirma üsulunu i§layib hazirlami§lar [3-9]. Kram va
hamkarlarinin i§lari naticasinda halqada 9atin firlanma hesabina xiral bo§luga malik olan optiki aktiv kraun birla§malarin sintezi va enantiomerlarin mühüm ayrilma metodlari i§lanib hazirlanib. Xiral tanima problemi müxtalif dövrlarda Helgeson, Nyukomb, Lenn, Stoddart, Blazius, Pikok [10-13] va ba§qalari tarafndan müvaffa-qiyyatla hall edilmi§dir. Bu i§lar xiral supramolekulyar birla§malarin fermentlarin imitatoru va modeli kimi tatbiq olun-masinda müstasna ahamiyyata malik oldular. Bundan ba§qa, xiral supramolekulyar birla§malar abiotik xiral katalizda böyük ahamiyyat kasb edir ki, bu da xiral farmasevtik preparatlarin sinte-zinda va ya ayrilmasinda tatbiq olundu [14]. Kraun efrlarin kaf analitik kimyanin va kimyavi analizin imkanlarini 9ox geni§landirdi.
Lakin qeyd olunanlarla yana§i, hal-hazirda tatbiq olunan optiki izomerlarin ayrilmasi üsullarinda ciddi 9ati§mazliqlar mövcuddur. Bu üsullari tatbiq etdikda 9ox hallarda mürakkab 9atinliklar meydana 9ixir. Birla§malari diastereomer hala ke9irmak ü9ün tatbiq olunan reaksiyalar 9ox vaxt mümkün olmur va ya olduqca cox vaxt aparir. Yaxud da, lazim olan kimyavi reagenti bu va ya digar sababdan tatbiq etmak olmur [15]. Problemin aktualligini nazara alaraq bu sahada i§lar apararaq tarafimizdan rasemik qari§igin ayrilmasinda yeni naticalar alda edilmi§dir. Bu analitik naticalar tarafimizdan kraun
efirlarindan D. Kramin xromatoqrafik kolonkasinda rasemik qari§igi enantio-merlara ayirmaq ûçûn adsorbent kimi istifada olunmasina asaslanmi§dir. Kraun efirin makrotsiklik halqasina metil qrupu daxil etmakla onun iki enantiomer kraun efirlardan ibarat olmasi tamin edilmi§dir [16]. Bu maqsadla etilen oksida propilen qazi buraxmaqla va xloroformda hall edilmi§ bromu alava etmakla 1,5-dibrom-2-metil-3-oksapentan alinir. Bu efirla mononatrium pirokatexinati
reaksiyaya daxil etmakla 1,5-di(2-hidroksi-1-fenoksi)-2-metil-3-oksapentan alinir [17]. Oliqoefiri kraun-efira çevirmak ûçûn qalavi ila neytrallaçdirdiqdan sonra 1,3 - dixlor-propanol-2 ila reaksiyaya daxil edilir. Alinan kraun-efir 6-metil-15-hidroksi-2,3,11,12-dibenzo-1,4,7,10,13 -pentaoksatsik-loheksadekan iki rasemik izomerin qari§igidir. Rasemik qariçigi antipodlarina ayirmaq maqsadi ila kraun-efirin ammonium duzlari ila kompleks amala gatirmasi xassasindan istifada edarak, esterlaçma reaksiyasi vasitasila L(S)-alanina* tikilir.
Ammonium alaninin sulu mahlulu qabaqcadan HCl ila doydurularaq xlorid duzuna çevrilir. Alinmiç lariat-efirda yan zancirda ammonium qrupu oldugu ûçûn o, makrotsiklik halqa ila qarçiliqli tasirda olaraq, "sahib-qonaq" prinsipi ûzra molekuldaxili komplers amala gatirir [18]. Hidrogen rabitasinin yaranmasinda S-xiral makrotsiklik birlaçmanin oksigenlari kraun-efirda S-alanin fraqmentinda olan ammonium kationunun xiral quruluçuna uygundur. Ela bu sababdan o, kraun halqasina hidrogen rabitasi ila baglanaraq kompleks amala gatirir. S, S- izomerdan farqli olaraq, R,S- izomer molekuldaxili kompleks amala gatirmir. Bunun asl sababi S-alanin fraqmentinin xiral quruluçunun, R- xiral kraun efirinin makrotsiklik halqasi tarafindan taninmamasidir. S-alaninin xiral quruluçu xiral R-makrotsiklik efirin quruluçundan farqlandiyi ûçûn o, molekul-daxili kompleks amala gatirmir. Belalikla, S,S- izomer ôzû-ôzûnû neytrallaçdirdigi ûçûn xiral adsorbenti olan xromatoqrafik kolonkadan keçdikda xemosorbsiya olunmur va kolonkadan sûratla çixir. R,S- izomer
molekuldaxili kompleks amala gatirmamasi sababi ila xromatoqrafiya prosesi müddatinda demak olar ki, kolonkada qalir, sarbast olan aktiv hidrogenlar kolonkadan ke9arkan adsorbent tarafindan tutulur. Xromatoqrafik proses naticasinda arima temperaturu 107° C olan S,S- izomer kolonkadan 9ixir, R,S- izomer isa, kolonkada yigilaraq qalir.
R,S-izomeri xromatoqrafik kolonkadan 9ixarmaq ü9ün kolonkadan elyuent ( 2% - li HCl mahlulu) ke?irilir. R,S- izomer hall olaraq xlorid tur§usu mahluluna ke9ir. izomerinin xlorid tur§usunda mahlulu su vakuum nasosunun kömayi ila buxarlandirilir. Bu zaman ham hidrogen xlorid, ham da su kanar edilir. Qaliq R,S- izomeridir ki, onun arima temperaturu 145° C-dir.
Alinmi§ fardi R,S- va S,S-diastereomerlarini müvafiq xiral makro-tsiklik enantiomerlara 9evirmak ü9ün asasi mühitda hidroliz olunur. Alinan S-enantiomerin arima temperaturu 68° C, firlanma bucagi isa, [a]20D = - 67,6, R-enantiomerin da arima temperaturu 68° C -dir, firlanma bucagi isa, [a]20D = +37.
Qeyd olunan xromatoqrafik ayirma prosesinda adsorbent olaraq immobiliza olunmu§ kraun efirdan istifada olunmu§dur. Ümumiyyatla, bu tip birla§malar optiki izomerlarlarin ayrilmasinda ugurlu adsorbent hesab olunur. Bela adsorbentlari almaq ü9ün, optiki aktiv kraun-efir molekuluna asan polimerla§a bilan monomer molekul tikilir [24]. Bu maqsadla hidroksil avazli kraun efira dioksanda epixlorhidrinla tasir edilir. Alinan 6-qlisidiloksi-2,3,9,10-dibenzo- 1,4,8,11,14-pentaoksa-tsikloheksa-dekanin efirda mahlulu üzarina taza hazirlanmi§ BF 3 alava olunaraq, o müvafiq oliqomera 9evrilir. Adsorbenti hazirlamaq ü9ün oliqomer kraun efir, silikagel va dimetilformamid kolbada qari§dirmaqla qaynadilir. Dimetilformamid vakuum altinda kanar edilir. Alinan adsorbent soyudulur va diametri 10 mm olan xromatoqrafik kolonkaya doldurulur. Qeyd olunan immobiliza olunmu§ kraun efirin alinmasi metodikasi ADNA-nin nazdindaki
sensorlar va kimyavi reagentlar laboratoriyasinda içlanmiçdir.
Qeyd olunan immobiliza olunmuç kraun-efirdan xromatoqrafik kolonkada adsorbent kimi istifada etmakla, tarafimizdan 2-butanolun optiki izomerlari qariçiginin antipodlara ayrilmasi sahasinda orijinal üsul içlanib hazirlanmiçdir [19]. Taklif olunan bu metod 2-butanolun optiki izomerlarinin qariçiginin L-alaninla
müvafiq diastereomer mürakkab efirlarin alinmasina asaslanir. Alinmiç L,l - va L,d- diastereomerlarin rasemik qariçigi adsorbent olaraq immobiliza olunmuç kraun efir doldurulmuç xromotoqrafik kolonkadan keçirilir. Elyuent kimi metilen xloriddan istifada olunur. Bu zaman izomerlar immobiliza olunmuç kraun efirla "qonaq-sahib" prinsipi üzra dipol-dipol qarçiliqli tasir naticasinda kompleks amala gatirirlar [18]. Alinan komplekslarin davamliliqlari müxtalif oldugundan diastereomerlar
immobiliza olunmuç kraun-efirin boçluq-larinda müxtalif qüvva ila tutulub saxlanilir. Buna göra da, xromatoqrafik kolonkadan müxtalif vaxtlarda çixirlar. Kolonkadan birinci olaraq, L,l -diastereomer, daha sonra L,d-diastereomer çixir. L,l-diastereomer va L,d-
diastereomer xlorid turçusu mühitinda hidroliza ugrayaraq müvafiq l- 2-butanol ([a]maks = -73°) va d-2- butanola ([a]maks= + 59°) çevrilirlar.
immobiliza olunmuç kraun efirdan istifada etmakla propilen oksidinin da enantiomerlara ayrilmasina nail olunmuçdur. Malumdur ki, propilen oksidinin asasinda kimyavi davamliliqlari ila farqlanan stereotanzimlanmiç xüsusi polimerlar alinir. Eyni zamanda propilen oksidinin optiki izomerlari biosen- sorlarin
yaradilmasinda böyük perspektiva malik olan optiki aktiv makrotsiklik birlaç-malarin sintezinda baçlangic monomerlar kimi istifada olunurlar. Bu baximdan propilen oksidinin antipodlara ayrilmasi aktual elmi problem olaraq qalmaq-dadir [20].
Problemin aktualligini nazara alaraq tarafimizdan propilen oksidinin rasemik qariçiginin S(L)-alaninla çevrilmalarinin
yeni sxemi içlanib hazirlanmiçdir [21]. Diastereomerlarin qariçigi propilen
oksidinin L-alaninla dioksanda mahlulunda reaksiyasi naticasinda alinir. Baç veran çevrilma oksiran halqasinin avaz olunmayan tarafindan Krausski qaydasina asasan spesifik açilmasina asaslanir. Oksiran halqasinin bu cür selektiv açilmasi naticasinda R,S- va S,S-diastereomerlar qariçigi amala galir. Bu diastereomerlari ayirmaq ûçûn kolonkali xromatoqrafik üsuldan istifada olunur. Adsorbent kimi 6-qlisidiloksi-dibenzo-16-kraun-5-in tetrameri götürülür. Tetramer pemzanin sathinda oturdularaq xromatoqrafik kolonkaya
doldurulur. Dixlormetan bu proses ûçûn optimal elyûent sayilir. Xromatoqrafik kolonkadan ilk olaraq S,S-diastereomer, sonra R,S-diastereomer çixir. Birinci fraksiyadan 161-162°C - da, ikinci fraksiyadan 170-171°C - da ariyan kristallar ayrilir. Alinan fardi R,S- va S,S-diastereomerlardan uygun enantiomerlari almaq ûçûn diastereomerlar kalium hidroksidin dimetilsulfoksidda mahluluhda hidroliz olunur. Qaynar mahluldan qaz halinda cixan propilen oksidi soyudularaq maye halina gatirilir. Birinci fraksiyadan (R,S diastereomer) alinmiç propilen oksidinin S-enantiomeridir, onun firlanma bucagi 20° C - temperaturda 7 % - li dioksan mahlulunda - 8,3° - dir. R,S-diastereomerin çevrilma reaksiyasindan propilen oksidinin R-enantiomeri alinir ki, onun da firlanma bucagi 20° C temperaturda 7 %-li dioksan mahlulunda + 5.6° - dir.
Enantiomerlar çûtûnûn xromatoqrafik ayrilmasi istiqamatinda aparilan tadqiqat içinda ilk dafa olaraq xromatoqrafik kolonkada adsorbent olaraq tarafimizdan sintez olunan xiral kraun efir tatbiq olunub. Bela ki, efedrin, fenamin kimi mûhûm darman preparatlarinin alinmasinda avazedilmaz xammal olan fizioloji aktiv aminlarin daha samarali ûsulla optiki izomerlara ayrilmasi böyük praktiki ahamiyyat kasb edir. Tarafimizdan qeyd olunan adsorbenti tatbiq etmakla kolonkali xromatoqrafiya üsulu ila fenaminin optiki izomerlara ayrilmasi hayata keçirilmiçdir [22]. Bu maqsadla fenaminin optiki antipodlar qariçigina optiki aktiv S-
alaninla tasir edilir. S-alanin avvalca xlorid turçusu ila içlanarak xlorid duzuna çevrilir. Alinan diastereomerlar rasematini üzvi halledicilarda pis hall oldugundan kristallaçdirma yolu ila fardi izomerlara ayirmaq mümkün deyil. Sulu mahlullarda hidroliz olunduqlarindan ayrilma mümkün olmur. Bütün bunlari nazara alaraq, bu tip diastereomer qariçiqlarini ayri-ayri izomerlara çevirmak ücün tarafimizdan kolonkali xromatoqrafiya üsulu taklif edilmiçdir. Bu maqsadla adsorbent olaraq MCK markali silikagelin sathinda oturdulmuç optiki aktiv kraun efirin S-enantiomeri götürülmü§dür. Diastereomerlar rasematinnin su-spirt (3:1) mahlulu xromatoqrafik kolonkada olan adsorbent tabaqasi üzarindan keçirilir. Diastereomerlari (R,S- va S,S-) kolonkadan sixiçdirib çixarmaq ^ün elyüent kimi su va spirt qariçigindan (1:10) istifada olunur. Kolonkadan birinci R,S-diastereomer çixir. Bu izomer parçalan-mir va arimir. Yüksak temperaturda bu izomer sublima edir. Kolonkadan S,S-diasteriomer ikinci olaraq çixir.
Diasteriomerlarin R,S- va S, S- qariçigi 210° C temperaturda ariyir. Xroma-toqrfiya prosesinda tamiz ayrilmiç R,S-diastereomerin arima temperaturu 236° C -dir. Diastereomer S, S- isa 251° C-da ariyir. Alinmiç fardi diastereomerlar asasi mühitda hidroliz edilir. R,S-diastereomerin hidrolizindan qaynama temperaturu 201202° C olan 1-fenil-2-aminopropanin R-enantiomeri, S,S- diastereomerin hidrolizindan isa qaynama temperaturu 200-202° C "^^h olan 1-fenil-2-aminopropanin S-enantiomeri ^ ([a]mak = - 22° -dir) alinir.
Malumdur ki, hidroksilavazli kraun birlaçmalari digar molekulun hidroksil qrupu ila hidrogen rabitasi verdiyi üçün, aid olduqlari makrotsiklik halqani geniçlandirirlar. Bunun naticasinda sol tarafda olan halqa sag tarafda olan makrotsiklik halqadan geniç oldugu nazara çarpir. Geniçlanma bu krauna imkan verir ki, o, kalium ionlarini yüksak seçicilikla ekstraksiya etsin [23]. Halqanin hidrogen rabitasi amala gatirmasi natrium ionlarinin ekstraksiyasi ^ün maneçilik töradir, çünki kraun-efirin
boçlugunun ölçülari natrium ionunun radiusundan böyük olur. Bununla bagli olaraq, makrotsiklik halqa boçlugunun
ö^üsünün tanzimlanmasini mümkün edan va kolonkali xromatoqrafiyada yüksak selektivliya va seçiciliya malik kraun-efirlarin sintezi problemi ortaya qoyuldu. Bu baximdan makrotsiklik halqaya onun yaranan konformasiyalarina sabitlaçdirici tasir göstaran qruplarin daxil edilmasi böyük analitik problem dogurdu.
Konformasiyalarin firlanaraq bir-birina keçmasinin qarçisini almaq üçün makrotsiklik halqaya hacmca böyük avazedicinin - fluorenil qrupunun daxil edilmasi zarurati meydana çixir. Bu maqsadla hidroksilavazli kraun-efirlardan müvafiq fluorenavazli kraun-efirlar alin-miçdir [31-24]. Bela ki, hidroksiavazli kraun efirlara (6-hidroksi-dibenzo-16-kraun-5 va 6-hidroksi-dibenzo-19-kraun-6 ) natrium etilatla tasir edilir [24]. Alinmiç
alkoqolyatlara toluol mahlulunda qaynat-maqla va qariçdirmaqla porsiyalarla 9-brom-fluorenin toluolda mahlulu alava edilir. Reaksiya naticasinda fluoren avazli kraun birlaçmalar (6-fluorenoksi-2,3,9,10-dibenzo- 1,4,8,11,14,17-heksatsiklonona-dekan va 6-fluorenoksi-2,3,9,10-dibenzo-1,4,8,11,14,17-heksatsiklononadekan) alinir. Xromatoqrafik kolonkada fluorenoksi-kraun efirdan adsorbent kimi istifada etmakla propilen oksidini enantiomerlara ayirmaq olur.
Fluorenoksi
O — CH
kraun-efirda olan fraqmentinda fenil
CH— qrupunun hidrogeni olduqca
faaldir. Bu hidrogen oksiran halqasi ila güclü hidrogen rabitasi amala gatirarak oksigeni oksonium kationuna çevirir. Oksonium müsbat yüka malik oldugu ûçûn, o, kraun-efir halqasi ila molekul-daxili "qonaq-sahib" tipli supramolekulyar klatrat amala gatiracakdir. Propilen oksidinin R- va S- izomerlari kraun-efir halqasi va fluorenin aktiv hidrogeni ila müxtalif qüvvalarla tutuldugu üçün
KRAUN EFÍRL9RÍN RASEMÍK QARIÇIGIN
1б9
onlar xromatoqrafik kolonkadan müxtalif vaxtlarda çixacaqlar. Belalikla, propilen oksidinin enantiomerlari tarafimizdan taklif olunan yolla asanliqla ayrilir.
Geniç tadqiqatlar naticasinda mûay-yan olunmuçdur ki, doymamiç kraun-efirlarin konfiqurasiyasi xarici fiziki tasirlarin altinda tanzimlana bilar [25]. Bu xassadan istifada edarak tarafimizdan ionselektiv elektrodlarin hazirlanmasinda istifada olunan konfiqurasiyasi tanzim oluna bilan kraun efirlar sintez olunmuçdur. Bela ki, salisil aldehidini etilendiaminla kondenslaç-dirmakda yüksak çiximla salen alinmiç, sonra da bu birlaçma natriumborhidridla reduksiya olunaraq tetrahidrosalena
çevrilmiçdir [26]. Bu madda trans-1,4-dibrombuten-2 ila qapadildiqda makrotsiklik halqasina trans konfiqurasiyaya malik doymamiç diazakraun birlaçma (2,3,10,11 - dibenzo - 1,12 - dioksa - 5,8 -diaza - tsiklonanodekan -14) amala galir. Alinan maddanin an maraqli xassalarindan biri da onu ultra-banôvçayi çûalarla
içladikda sis-isomer formaya keçmasidir. Alinan birlaçmada olan CH = N ikiqat rabitalarini doymuç hala gatirmak ûçûn diaza kraun efir tarafimizdan natrium tetra-boratla içlanmiçdir [27]. Alinan
makrotsiklik birlaçmasinin quruluçunu tasdiq etmak ûçûn onu salendan qarçiliqli sintez yolu ila da almiçiq. Salendan alinan kraun-efirin arima tempraturu va ÍQ-spektri kraun-efirinin NaBH4 -la doymuç hala gatirilmiç birlaçmanin qeyd olunan fiziki konstantlari ila eynidir. Nazik tabaqali xromatoqrafiya ûsulla alinan kristal nûmunalarini qariçdirib aritdikda depresiya mûçahida olunmur. Alinan kraun-efir Co (II), Ni (II), Fe (II) va Ag ionlarini ekstraksiya edir. Doymamiç kraun-birlaçmalari katalitik hidrogenlaçma yolu ila doymuç kraun-efirlara keçdikda Ag ionunu ekstraksiya etmirlar.
Alinmiç kraun birlaçmalardan kimyavi-sensorlar va reagentlar laboratoriyasinda ion-selekriv elektrodlar hazirlanmasinda istifada olunmuçdur.
EKSPERIMENTAL HÍSS0
2,3,11,12-dibenzo-6-metil-15-hidroksi-1,4,7,10,13-pentaoksatsiklo-heksadekanin sintezi: 30.4 q (0.1 mol) 1,5- di(2-hidroksifenoksi)-2-metil-3-oksapentan susuz etil spirtinda hall edilir, mahlul 6.8 q (0.1 mol) natrium etilatla
neytrallaçdirilir. Alinmiç mahlula
qariçdirilaraq qaynama temperaturunda porsiyalarla 13 q (0.1 mol) 1,3-dixlorpropanol-2 alava olunur. Reaksiya baça çatdiqdan sonra etil spirti qovularaq ayrilir, qaliq qaynar n- oktanla çoxdafali ekstraksiya olunur. N - oktan vakuumda qovularaq ayrilir. Reaksiya mahsulu kimi 18.7 q kraun-efir alinir. Alinmiç madda n- oktan va spirt qariçigindan (4:1) kristallaçdirilir. 9rima temperaturu 68° C -dir. Quruluçu NMR va iQ spektroskopik ûsullarla tayin edilmiçdir. Element analizin naticalari açagidaki kimidir :
Tapilib, % : C 66.4 ; H 6.71 ; C20 H24 Ö6/.
Hesablanib, % : C 66.6 ; H 6.66.
iQ - spektrda 3346 sm-1 udma zolagi vardir ki, bu da hidroksil qrupu ûçûn saciyyavidir.
Kolonkali xromatoqrafiya
üsulu ila (2-butanolun L-alanin efiri) diastereomerlar qariçiginin fardi izomerlara ayrilmasi. 12.q diastereomerlar qariçigi mûayyan olunmuç qayda ila xromatoqlaflaçdrilir (elyuent - metilen xlorid). Kolonkadan fardi iki maye fraksiyalari yigilir. Alinmiç fraksiyalardan halledici qovulur, sonra qaliq vakuumda distilla edilir. Qaynama temperaturlari müvafiq olaraq 79 - 81° C(10 mm civa sûtunu) va 96 - 97°C (10 mm civa sûtunu) olan diastereomer L,l- va L,d- diastereomer alinir. Bu diastereomerlarin ciximi mûvafiq olaraq 4.5 q va 3.7 q - dir. L,l- diastere-omerin element analizinin naticalari :
Tapilib, % ; C 57.65 ; H 10.48 ; N 9.65. C7H15NO2..
KÍMYA PROBLEML9RÍ № 2 2G15
Hesablanib, % ; C 57.37 ; H 10.48 ; N 9.38.
L,d- diastereomerinin element anali-zinin naticalari a§agidakilardan ibaratdir :
Tapilib, % : C 57.05 ; H 10.6 ; N 9.21. C7H15NO2.
Hesablanib, % : C 57.37 ; H 10.48 ; N 9.38.
Alinmi§ diastereomerlarda murakab efir (ester) fraqmentinin olmasi iQ spektroskopik metodla tasdiq edilmi§dir. Har iki diastereomer saciyyavi 1721 sm-1 zolaqla xarakteriza olunurlar.
Diastereomerlarin (propilen
oksidi-L-alanin efiri) xromatoqrafik kolonkada fardi izomerlara ayrilmasi.
Xromatoqrafik kolonkaya 17 q va diasteriomerlarinin qari§igi dixlormetanda hall edilarak tokiiliir. Kolonkadan fardi diasteriomerlar dixlormetan mahlulu §aklinda 9ixir. Dixlormetan qovulur, qaliq kristallik maddalarin numunalarda arima temperaturlari 158-163° C va 169-173° C-dir. Alinmi§ kristallik maddalar dixlormetan va dioksan halledicilarindan yenidan kristalla§dirilir. Fraksiyadan 161162° C - da ariyan kristallar alinir. ikinci fraksiyadan (169 - 173° C) 170 - 171°C - da ariyan kristallar ayrilir.
Diastereomer L,l (va ya S, S) arima temperaturu 161-171° C, birinci olaraq xromatoqrafik kolonkadan 9ixir. Element analizinin naticalari :
Tapilib, % : C 54.67; H 9.87; N 10.75. C6 H13 O2 N.
Hesablanib, % : C 54.96; H 9.92; N 10.69.
Diastereomer R,l (va ya R,S) arima temperaturu 171-172°C, ikinci olaraq xromatoqrafik kolonkadan 9ixir. Element analizin naticalari :
Tapilib, % : C 54.66; H 9.83; N 10.73. C6 H13 O2 N.
Hesablanib, % : C 54.96; H 9.92; N 10.69.
Fenil-2-aminopropanin enantiomer-larinin diastereomerlara ^evrilmasi. 12.5 q ( 0.1 mol ) L - alaninin ammonium duzu, 13.5 q (0.1 mol) 1-fenil-2-aminopropan va
100 ml etil spirti qari§dirilir va aks soyuducu ila tachiz olunmu§ kolbada qaynadilir. Sonra spirt vakuum altinda kanar edilir, diastereomerlarinin qari§igi alinir. Bu qari§igin sublima olunma temperaturu 270° C, 91x1m 98 % - dir. Sublima olunmu§ diastereomerlar qari-§igiinin element analizinin naticalari a§agidaki kimidir:
Tapilib, % : C 55.32 ; H 8.03 ; N 10.81 ; Cl 13.59. C12 H21 N2 O2 Cl.
Hesablanib, % : C 55.28 ; H 8.06; N 10.75 ; Cl 13.63.
Diastereomerlarin prorilen oksi-dinin müvafiq enantiomerlarina ?evril-masi. 6 q (0.05 mol) diastereomera kalium hidroksidin dimetilsulfoksidda mahlulu alava olunur. Reaksiya qari§igi qari§dirilaraq qizdirilir. Propilen oksidi soyudularaq maye halina gatirilir. (Propilen oksidinin qaynama temperaturu 32.5° C -dir). Cixim 2.4 q. Propilen oksidinin firlanma bucagi 7%o - li dioksan mahlulunda 20°C temperaturda 8.3°-dir. Bu da onu gostarir ki, alinan propilen oksidi sol (S) enantiomerdir.
Eyni qayda ila ikinci fraksiya da hidroliz olunur. 2.4 q 9iximla R - enentiomeri alinir ki, onun da firlanma bucagi 7 %-li dioksan mahlulunda 20° C temperaturda + 5.6° - dir.
2,3,10,11-dibenzo-1,12-dioksa-5,8-diaza-tsiklonanodekan-14-ün sintezi.
Tarkibinda 0.05 mol bis - fenol (2.45 a) olan 150 ml butanol-1 mahluluna 0.1 mol kalium hidroksid alava edilir. Neytralla§ma naticasinda ayrilan su azeotrop distilla üsulu ila mahluldan 9ixarilir, mahlul qari§dirilaraq qaynadilir, üzarina porsiyalarla 1.5 saat müddatinda 1,4-dibrombuten-2 alava olunur. 1,4-trans-buten-2-nin bütün miqdari alava edildikdan sonra reaksiya qari§igi daha 10 saat qaynadilir. Reaksiyanin sonu nazik tabaqali xromatoqrafiya üsulu ila tayin edilir. Halledici vakuum su nasosu vasitasila kanar edilir, qaliq 9oxdafali ekstraksiya olunur, diazakraun efir ayrilir. Sonuncu madda xloroform -
oktandan kristallaçdirilir, arima tempe- kimyavi xassalari adabiyyatda gosta-raturu 93° C olan ag rangli kristallar rilanlarla eynidir. amala galir. Alinan maddanin fiziki,
* Qeyd: Movcud dddbiyyatlarda alaninin optiki izomerlarinin adlandirilmasinin DL- (Rozanov) modelinddn istifadd olundugundan, maqalada optiki izomerlarin adlandirilmasinin DL- vd muasir SR- (Kann-înqold-Preloq) [17] modelindan istifada olunmuçdur.
0D0BÎYYAT
1. Шабанов А. Л., Бегер Й., Султанзаде
C.С., Тонг Кань Шон. Основные достижения химии функционально замещенных краун-соединений. Баку, 1989 с. 3-48. (Shabanov A.L., Beger J., Sultanzade S.S., Tong Kan Shon. Osnovnye dostizhenija himii funkcionalno zameshhennyh kraun-soedinenij. Baku, 1989 s. 3-48.)
2. Pedersen C.J., Cyclic Polyethers and Their Complexes with Metal Sals. //J. Amer. Chem. Soc., 89, 7017 (1967).
3. Cram D.J., Cram J.M., Container Molecules and Their Guests. // Science, 183, 803 (1974).
4.Cram D.J., Helgeson R.C., Sousa L.R. etc. Chiral Recognition in Complexation of Guests by Designed Host Molekules. // Pure Appl. Chem., 43, 327 (1975).
5.Cram D. J. Container Moleculeds and Their Guests, Part II (ed. Weissberger A., Technique of Chemistry, vol X), John Wiley & Sons, 1976, p. 815.
6. Tinko J. M., Moore S.S., Walba D. M., Cram D.J. The Design of Molecular Nats, Guests and Their Complexes. // J. Amer. Chem Soc., 99, 4207 (1977).
7.Moore S.S., Tarnowski T. L., New comb M., Cram D.J. Host - Guest Complexation. 5. Convergent Functional Groups in Macrocyclic Polyethers. //J. Amer. Chem . Soc., 99, 6398 (1977).
8.Newcomb M., Moore S.S., Cram D. J. Host - Guest Complexation. Convergent Functional Groups in Makrocyclic Polyethers. // J. Amer.Chem. Soc., 99, 6405 (1977).
9. R,C., Tarnowski T. L., Tinko J.M., Cram
D.J. Chiral Recognition in Molecular Complexing. // J. Amer. Chem. Soc. 99, 6411 J. Amer. Chem. Soc., 99, 6392 (1977).
10.Girodeau J.M., Lehn J.M., Sauvage J.P., Asymmetryc Synthesis of Chiral Macrocyclic Ligands. // Angew. Chem. Int. Ed., 14, 764 (1975).
11.Laider D.A., Stoddart J.F. Chiral Crowns Incorporating Pyridyl Units and Teriary. //Chem. Commun., 1976, 979.
12.Blazius E., Janzen K.P., Klautke G.Z. Preparation and Application of Polymers with Cyclic Polyether Anchor Groups. // Anal. Chem. 227, 374 (1975).
13.Peacock S. C., Domeler L. A., Gaeta F. C. A. et. al. Host - guest Complexation 13. High chiral recognition of amino esters by dilocular hats containing extended steric barriers // J. Amer. Chem. Soc. 1978 Vol. 100 P. 8190.
14. Vogtle F. Supramolecular chemistry. Chichester.J. Wiley & Sons, 1991.
15. Дж. Марч. Органическая химия. М.: «Мир». 1987. с. 129-197.
16. Гусейнова П.Ф., Шабанов А.Л., Гасанова У.А. и др. Хроматографический способ выделения энантиомера хираль-ной структуры из рацемической смеси. // Азерб. Хим. Журнал. 2003, № 2. (Gusejnova P.F., Shabanov A.L., Gasanova U.A. i dr. Hromatograficheskij sposob vydelenija jenantiomera hiralnoj struktury iz racemi-cheskoj smesi. // Azerb. Him. Zhurnal. 2003, № 2).
17.Тонг Кань Шон. Синтез и свойства функционально-замещенных дибензокраун-эфиров. Дисс... канд. хим. наук, Баку, 1990. (Tong Kan' Shon. Sintez i svojstva funkcional'no-zameshhennyh dibenzokraun-jefirov. Diss... kand. him. nauk, Baku, 1990.)
18.Крам Д. Химия комплексов "Гость -хозяин". М.: Мир, 1983.
19.Абдуллаева Э.А., Гусейнова П.Ф., Гасанова У.А. Применение иммобилизо-
ванных краун-соединений для хрома-тографического разделения оптических антиподов 2-бутанола. // Азерб. Хим. Журнал. 2003, № 3, с. 71-72. (Abdullaeva Je.A., Gusejnova P.F., Gasa-nova U.A. Primenenie immobilizovannyh kraun-soedinenij dlja hromatograficheskogo razdelenija opticheskih antipodov 2-butanola. // Azerb. Him. Zhurnal. 2003, № 3, s. 71-72.) 20.Абдуллаева Э.А. Синтез краун замещенных производных акрил-и метакрильных кислот. // Азерб. Хим. Журнал. 2003, № 1, с.139-141. (Abdullaeva Je.A. Sintez kraun zameshennyh proizvodnyh akril- i metakril'nyh kislot. //Azerb. Him. Zhurnal. 2003, № 1, s.139-141.)
21. Гусейнова П.Ф., Гасанова М.М., Абдуллаева Э.А. Разработка хромато-графического метода разделения оптических изомеров окиси пропилена. //Азерб. Хим. Журнал. 2007, № 1, с.140 - 142.
(Gusejnova P.F., Gasanova M.M.,
Abdullaeva Je.A. Razrabotka hromatograficheskogo metoda razdelenija opti-cheskih izomerov okisi propilena. //Azerb. Him. Zhurnal. 2007, № 1, s.140 - 142.)
22.Гасанова М.М., Гусейнова П.Ф., Гасанова У.А., Гахраманова З.О. Разделение физиологически активных аминов на оптические изомеры. // Азер. Хим. Журнал. 2009, № 2. с. 88-91. Gasanova M.M.,
(Gasanova M.M., Gusejnova P.F., Gasanova U.A., Gahramanova Z.O. Razdelenie fiziolo-gicheski aktivnyh aminov na opticheskie izomery. // Azer. Him. Zhurnal. 2009, № 2. s. 88-91.)
23. Шабанов А.Л. Синтезы и перспективы применения функционально замещенных краун-эфиров. // Журнал Всесоюз. Хим. об-ва им. Д.И.Менделеева.
Т.36. Направленный органический
синтез. М., 1991. № 4. с.456-463. Shabanov A.L. Sintezy i perspektivy primenenija funkcional'no zame- shhennyh kraun-jefirov. // Zhurnal Vsesojuz. Him. ob-va im. D.I.Mende- leeva. T.36. Napravlennyj organicheskij sintez. M., 1991. № 4. s.456-463
24.Абдуллаева Э.А., Гусейнова П.Ф., Гасанова У.А. Синтез и аналитическое применение краун-соединений, содержащих флуоренилокси группу. // Азерб. Хим. Журнал. 2003, № 4. с. 184-186. Abdullaeva Je.A., Gusejnova P.F., Gasanova U.A. Sintez i analiticheskoe primenenie kraun-soedinenij, soderzhashhih fluoreniloksi gruppu. // Azerb. Him. Zhurnal. 2003, № 4. s. 184-186.
25.Абдуллаева Э.А., Гасанова У.А., Гусейнова П.Ф. Синтез конфигурационно регулируемых краун-эфиров. // Baki Univer. Xabarlari, Tabiat elmlari seriyasi. 2003, № 3. s.45-50.
(Abdullaeva Je.A., Gasanova U.A., Gusejnova P. F. Sintez konfiguraci- onno reguliruemyh kraun-jefirov. // Baki Univer. Xdbdrhri, Tdbidt elmlari seriyasi. 2003, № 3. c.45-50).
26.Туаршева З.О. Дисс... канд. хим. наук. Москва. Московская с/х академия им. К.А.Тимирязева, 1988.133 с.
27.Шабанов А.Л., Рамазанова Э.Э., Гусейнова П.Ф. и др. Стабилизация наночастиц никеля и кобальта краун-эфирами путем комплексообразования. // Химия координационных соединений. V Респ. Науч. Конф. Баку, 2012. с.10-12. (Shabanov A.L., Ramazanova E.E., Gusejnova P.F. i dr. Stabilizacija nanochastic nikelja i kobalta kraun-efirami putem komplekso-obrazovanija. // Himija koordinacionnyh soedinenij. V Resp. Nauch. Konf. Baku, 2012. s.10-12).
ПРИМЕНЕНИЕКРАУН-ЭФИРОВ ВХРОМАТОГРАФИЧЕСКОМРАЗДЕЛЕНИИ
РАЦЕМИЧЕСКИХ СМЕСЕЙ
А.Л.Шабанов, П. Ф.Гусейнова, У.А.Гасанова, З. О.Гахраманова, М.М.Гасанова
Азербайджанская государственная нефтяная академия AZ1010, Баку, пр. Азадлыг, 20; e-mail: ihm@adna.baku.az
Разработан способ хроматографического разделения оптических изомеров 2-фенил-изопропиламина, 2-бутанола и окиси пропилена с использованием в качестве адсорбента иммобилизованных краун-эфиров.
Ключевые слова: энантиомер, диастереомер, колоночная хроматография, оптический изомер, иммобилизованные краун-эфиры.
APPLiCATiON OF CROWN ESTERS IN CHROMATOGRAPHIC SEPARATiON
OF RASEMiC MiXTURES
АL.Shabanov, P.F.Huseynova, U^Hasanova, ZM.Gahramanova, М.М.Hasanova
Azerbaijan State Oil Academy 20 Azadlig Ave., Baku AZ 1010; e-mail: ihm@,adna. baku.az
Method of chromatographic separation of optic isomers of 2-phenylizopropylamine, buthane-2-ol andpripylele oxyde with the use of immobilized crown-esters has been developed. Keywords: enantiomer, diasteriomer, chromatography, optic isomer, immobilized crown-esters.
Redaksiyaya daxil olub 05.01.2015.
