CC BY
3УДК 621
Хурам Латифзода
Маркази рушди инноватсионии илм ва технологиями нави АМИТ (Душанбе, Точикистон)
КОНСЕПСИЯИ ТАЪМИНИ УСТУВОРИ ЭНЕРГИЯИ МА^МААХОИ
СОЛИМГАРДОНИЮ ФАРОГАТЙ ДАР АСОСИ МАНБАЪХОИ БАР^АРОРШАВАНДАИ ЭНЕРГИЯ ДАР МИСОЛИ ТАБОБАТГОХИ ЩЛИМИИ КУХИИ «САНГИ ГИРЁН»-И НОХИЯИ АЙНИИ ВИЛОЯТИ СУГД
Аннотация: Дар макола асос^ои методологи ва тавсия^ои илми-амали барои коркарди консепсияи рушди устувори мацмаа^ои солимгардони ва фарогат'г (рекреатсионг)-и вилояти Сугд дар шароити вазъи рузафзуни бехатарии энергетики ва эътимоднокии фаъолияти низоми энергетикии миллии Тоцикистон мавриди баррасг карор дода шудааст. Ба сифати объекти таткик муассисаи табобатии ЦДММ «Санги Гирён», воцеъ дар детаи Зерободи нощяи Айни интихоб шудааст. Дар доираи ин намуна пешнщод мешавад, ки системаи муосири инноватсионии гайримарказй тащя гардад, ки фаъолияти исте^солии осоишго^ро бо энергияи экологи тоза, бо истифода аз манбащои барцароршаванда таъмин кунад. Татбици чунин системаи намунави имкон медщад, ки асоси илми барои тауияи консепсияи таъминоти устувори энергияи мацмаа^ои солимгардонию рекреатсиони дар вилояти Сугд гузошта шавад. Ин равиш метавонад намунаи афзалиятнок барои рушди низомуои таъминоти энергетикии мацмащои солимгардони дар тамоми минтацауои баландкущ Тоцикистон гардад.
Ключевые слова: консепсия, малмаатои солимгардонг ва фарогат'г, манбаътои баркароршавандаи энергия, таъмини кувваи барк, истиклоли энергетикг, НБО-и хурд.
Мухимияти мавзуи тадкикот. Мачмаахои солимгардони ва фарогатии Точикистон хамчун як сохтори иктисодиёти минтака ва шакли беназири ташкилоти дорои фаъолияти ичтимоии инсон хануз асосноккунии кофии назарияви ва методологии худро дар илмхои минтакави наёфтаанд. То хол заминахои ягонаи консептуалие тахия нашудаанд, ки рушди устувори
хизматрасонихоро дар низоми мантикии комил таъмин намоянд. Рушди мачмаахои солимгардонй ва фарогатй, ки ибтидо бо максади татбики функсияи ичтимоии давлат, хифз ва баркарорсозии саломатии инсон, тахкими иктидори саломатй, ки мероси миллии кишвар махсуб мешавад, таъсис ёфта буданд, дар асл иктидори инноватсионии онхоро боло мебарад ва ракобатпазирии чунин муассисахои ичтимоиро дар бозори хизматрасонихои санаторию курортии Осиёи Марказй таквият мебахшад. Аммо дастёбй ба хамаи хадафхои гузошташуда вобаста ба сатхи рушди тавозуни сузишворию энергетикии хар як кишвар аст.
Акибмонии беназир дар суръати ба истифода додани манбаъхои нави энергия дар низоми энергетикии миллии Точикистон дар мукоиса бо талаботи афзояндаи сохахои иктисодй ба камбуди кувваи барк дар фаслхои тирамоху зимистон оварда расонидааст.
Дар шароити набудани бозори умумии энергетикй дар Осиёи Марказй, ки имкони тавозуни истехсол ва истеъмолро таъмин намояд, талабот ба неруи барк аз пешниход ба маротиб зиёд аст. Норасоии истехсоли неруи барк дар системаи энергетикии Точикистон ба 10 миллиард киловат-соат наздик мешавад. Барои мукоиса, истехсоли миёнасолонаи неруи барк дар Неругохи обии Норак 10,5 миллиард киловат-соатро ташкил медихад. Дар натича, истиклоли энергетикй тадричан кохиш меёбад, ки боиси коста шудани эътимоднокии идораи иктисодиёти Точикистон, аз чумла кори мачмаахои солимгардонй ва фарогатй дар саросари кишвар мегардад ва ин мачмаахо дар ин давра амалан фаъолиятро катъ мекунанд. Дар чунин шароит соха таваччухи сармоягузорони хам дохилй ва хам хоричиро аз даст медихад.
Усулхои анъанавии методологй барои ташаккули низоми устувори таъминоти энергетикии чунин муассисахо дигар ба халли мушкилоти замони рушди иктисодй мувофик нестанд. Лозим аст, ки шаклхо ва усулхои нави идоракуние тахия гардидаанд, ки дар шароити муносибатхои бозорй ва омилхои зудтагйирёбандаи мухити дохилй ва берунй самаранок бошанд.
Аз ин ру, ташаккули равишхои сифатан нави тахияи низоми таъминоти энергетикии мачмаахои солимгардонй ва фарогатии Точикистон ахамияти махсус пайдо мекунад ва ахамияти амалй низ дорад.
Х,адафи тадкикоти макола. Х,адафи асосии ин тадкикот тахияи асосхои методологй ва пешниходи тавсияхои илмй-амалй барои коркарди консепсияи рушди устувори мачмаахои солимгардонй ва фарогал (рекреатсиош)-и вилояти Сугд дар шароити вазъи рузафзуни бехатарии энергетикй ва эътимоднокии фаъолияти низоми энергетикии миллии Точикистон мебошад.
Объекти тадкикот. Дар амалияи идоракунии маъмурй ва хочагии мачмаахои солимгардонй ва рекреатсионии вилояти Сугд низомхои мавчудаи таъминоти энергетикй пурра аз низоми энергетикии миллии Точикистон вобаста мебошанд, яъне таъмини неруи барк тавассути хатхои интиколи неруи барк аз шабакахои махаллии энергетикй амалй мегардад. Фаъолияти муваффаки чунин мачмаахо аз устувории кори низоми энергетикии кишвар вобаста аст, ки дар шароити кунунй наметавонад механизми самараноки идоракунии таъминоти баркро дар тули сол таъмин кунад. Х,амин вазъият ба коркарди мувозинати хамаи намудхои хизматрасонихои энергетикй, аз чумла равшанидихй, пухтани гизо, гармидихй ва хунуккунй (кондитсионеркунй) монеа эчод мекунад, то фаъолияти онхо ба хадафи асосй — конеъ гардонидани ниёзхои табобатй ва рекреатсионии мизочон мутобик шавад.
Мутаассифона, дар тули 20 соли охир ин муассисахои ичтимой бештар ба чойхои мавсимии истирохат барои ахолии чумхурй ва мехмонони сершумори кишвархои хамсоя табдил ёфтаанд. Таъмини неруи барк дар кариб хамаи мачмаахои солимгардонй ва санаторй-курортй ба таври марказй аз низоми энергетикии Точикистон сурат мегирад. Аз ин ру, дар фаслхои сармо корхонахои душворрас ва дур аз манбаъхои таъминоти энергетикии марказонидашуда, аз чумла курортхо ва муассисахои табобатй, фаъолияти худро катъ мекунанд. Барои тахлил хамчун намуна муассисахои физиотерапевтии «Хдвотаг» ва «Осоишгохи Уротеппа», ки дар шахри Истаравшани вилояти Сугд чойгиранд, интихоб шуданд. Таъмини неруи барк
дар харду осоишгох аз шабакахои махаллии шахри сурат мегирад. Графики махдудиятхои таъминоти барк, ки аз чониби низоми энергетики мукаррар шудааст, 10-12 соат дар як шабонарузро ташкил медихад. Давомнокии чунин махдудиятхои номатлуб аз 5 то 6 мохро дар бар мегирад.
Тавре маълум аст, махдудиятхои мавчуда ба нишондихандахои молиявию иктисодии хамаи истеъмолкунандагони неруи барк, аз чумла мачмаахои солимгардони ва рекреатсиони, ки дар минтакаи таъминоти барки шахри Истаравшан карор доранд, таъсири манфи мерасонанд. Дар натича, кормандони доимии ин осоишгоххо ба рухсатихои ичбории бепул барои муддати 5-6 мох фиристода мешаванд, ки баъд аз он аксари онхо ба чои кори худ барнамегарданд. Хдмзамон, мутахассисони касби тарки кор мекунанд, ки бе онхо ташкил ва идораи раванди истехсоли душвор ва камсамар мегардад. Аз ин ру, зарур аст, ки роххову имконоти алтернативии таъминоти энергетики чустучу ва интихоб карда шаванд, ки дар тули тамоми сол дастрас бошанд, чозибаву ракобатпазирии ин муассисахоро дар бозори хизматрасонихои ичтимои таъмин намоянд ва ба хамаи талаботи хифзи мухити зист чавобгу бошанд.
Барои халли ин мушкилот метавон ба тачрибаи чахонии ташкили низоми устувори таъминоти энергетикии мачмаахои солимгардони ва рекреатсиони мурочиат кард. Дар айни замон, яке аз маъмултарин низомхо, ки дар бисёр кишвархои чахон истифода мешавад, таъсиси микро-кластери изолятсионии таъминоти барк мебошад, ки дар асоси истифодаи манбаъхои баркароршавандаи энергия, ба монанди энергияхои офтоби, боди, гидроэнергетикаи хурд ва гармии замин ташкил карда мешавад [1, 2, 3, 4, 5].
Тавре маълум аст, каламравхои кухии Точикистон дорои захирахои бойи табии ва иклимии рекреатсиони мебошанд, ки бо истифодаи окилона метавонанд заминаи рушди оммавии намудхои гуногуни сайёхи ва табобати курорти-санаториро фарохам оваранд. Ба чунин маконхо метавон минтакаи баландкухии нохияи Айни, вокеъ дар вилояти Сугдро шомил кард.
Бо вучуди ин, хар гуна рушди мачмаахо ба таъминоти устувори энергетикй ниёз дорад, ки имкон медихад хамаи намудхои фаъолиятхои хочагй ва ичтимоию фархангй амалй гарданд. Ин таъминот бояд ба халли муосири экологй, яъне ба истифодаи "энергияи сабз" асос ёбад ва хамчун заминаи рушди устувори минтака хидмат кунад. Х,алли ин масъала дар татбики низомхои зехнии мутобикшаванда ва фаъол, бо истифода аз манбаъхои гайримарказии экологии энергия ба технологияхои инноватсионии нав асосёфта, ки равиши анъанавии ташкили идораи муассисахои солимгардонию санаториро тагйир медиханд, дида мешавад.
Бо дарназардошти ин, системаи таъминоти барк барои истеъмолкунандагони чунин объектхо метавонад ба таври зайл ташкил карда шавад:
• бо истифода аз манбаъхои баркароршавандаи энергия - офтоб, об, гармии замин, шамол. Илова бар ин, намуди манбаъ бояд аз руи шароити мухити зист, имконпазирии экологй ва иктисодй муайян карда шавад,
• истифодаи якчояи инноватсионии манбаъхои баркароршавандаи энергия.
Маълум аст, ки танхо истифодаи манбаъхои баркароршавандаи энергия метавонад ифлосшавии мухити зистро хангоми истехсоли энергияи барк ва гармй ба хадди акал расонад. Х,ар як намуди манбаъхои баркароршавандаи энергия, ки истифода мешаванд, афзалиятхо ва нуксонхои худро доранд, аммо бояд кайд кард, ки хангоми халли масъалаи таъмини неруи барк барои муассисаи мушаххаси тиббй ва табобат!, интихоби вариант бояд дар асоси шароити ибтидоии муаити таби! буда, омилаои иктисод!, эколог!' ва илтимоиро инъикос кунад.
Бо ин максад, барои тахияи консепсияи таъминоти устувор ва эътимодноки неру ба объектхои солимгардонию рекреатсионй дар вилояти Сугд зарур аст, ки намунаи пилотй барои минтакахои баландкух тахия гардад. Барои ин муассисаи табобатии ЧДММ «Санги Гирён», вокеъ дар деааи Зерободи нохияи Айнй интихоб шудааст. Дар доираи ин намуна пешниход
мешавад, ки системаи муосири инноватсионии гайримарказй тахия гардад, ки фаъолияти истехсолии осоишгохро бо энергияи экологи тоза, бо истифода аз манбаъхои баркароршаванда таъмин кунад. Татбики чунин системаи намунави имкон медихад, ки асоси илми барои тахияи консепсияи таъминоти устувори энергияи мачмаахои солимгардонию рекреатсиони дар вилояти Сугд гузошта шавад. Ин равиш метавонад намунаи афзалиятнок барои рушди низомхои таъминоти энергетикии мачмаахои солимгардони дар тамоми минтакахои баландкухи Точикистон гардад.
Санатория-табобатгохи ЧДММ «Санги Гирён»:
Чашмаи «Санги Гирён» яке аз сарчашмахои нодири табиии оби маъдани дар Осиёи Маркази мебошад, ки дар 9 км дуртар аз дехаи Зеробод, дар баландии 2120 метр аз сатхи бахр ва дар хавзаи чуйбори Зеробод вокеъ аст. Ин чашма чойи баромади обхои зеризаминии сангхои метаморфии асли мебошад. &алми чашма вобаста ба фасли сол аз 0.33 то 0.42 л/с (1.5-2.2 м3/соат) тагйир меёбад. Он дар байни сокинони махаллии нохияи Айни ва инчунин дар дигар манотики Точикистон маъмул аст.
Таркиби кимиёвии оби маъдани:
Оби маъдании чашма ба категорияи обхои минерализатсияи паст (М 1.18 г/дм3) тааллук дошта, аз руйи таркиби кимиёви гидрокарбонати-сулфати натрий-калтсий ДО42- 58, НСОз~ 41, Са2+ 50, Na++K+ 31 мг-экв.%) мебошад. Оби чашма хусусияти мухити заиф-шурро дорост (рН 7.34) [2].
Мутобики таснифи обхои минералии Вазорати тандурустии Федератсияи Россия, ГОСТ 13273-88 «Обхои нушокии маъдани ва шифобахш», оби чашмаи «Санги Гирён» ба обхои табиии шифобахши ошомидани мансуб аст, ки ба об наздик мешавад. Гурухи VIII (мувофики ГОСТ 13273-88 - Гурухи X) ва барои табобати беморихои зерин нишон дода шудааст:
Беморихои системаи хозима:
1. Эзофагитхои рефлектори.
2. Гастрити музмин:
2.1 бо функсияи мукаррарии секретории меъда.
3. Захми меъда ва рудаи дувоздааангушта.
4. Бемории руда.
5. Бемории чигар.
6. Беморихои талхадон:
Ихтилоли узвхои хозима пас аз чаррохй:
1. синдромхои меъдаи чаррохишуда пас аз чаррохии захми меъда,
2. синдромхои постхолестистэктомия.
3. Беморихои системаи эндокринй, ихтилоли гизо ва ихтилоли мубодилаи моддахо.
Системаи мавчудаи таъминоти барк:
&оло санатория бо кувваи электр тавассути неругоаи микроофтобии иктидораш хамаг! 2 киловат барк таъмин карда мешавад. Генератори дизелй хамчун манбаи кувваи барк истифода мешавад. Талаботи оби гармро барои бинои табобатй коллекторхои офтобй истехсол мекунанд.
Санчиши зоаирии иншоот ва арзёбии иктидори умумии тамоми тачхизоти баркй дар инфрасохтор нишон дод, ки сарбории хадди аксар такрибан 50 кВт хохад буд. Ба ин маблаг эхтиёчоти аам саноатй ва аам ба талаботхои ичтимоии электрикй дохил мешаванд. Гайр аз ин, дар наздикии он дар поёноби харду сохили мачрои Зеробод хочагии дехконй ташкил карда шудааст, ки 11—12 гектар замини корам дорад. Кор мавсимй буда, то кабули хосили хочагии кишлок (картошка, помидор, карам, пиёз ва гайра) давом мекунад. Сарбории ферма такрибан 50 кВт муайян карда мешавад. &амин тавр, сарбории умумии электрикии осоишгохи "Санги Гирён" кариб 100 киловатро ташкил медихад. Дар ояндаи наздик васеъ кардани комплекс пешбинй карда шудааст, ки ин талаботи энергияро ду баробар зиёдтар талаб мекунад.
Асосноккунии техникй-иктисодии имконоти таъмини энергия:
Барои эчоди системаи устувори таъмини энергия барои манбаъ, имконоти зерини алтернативй мавчуданд:
1. Зиёд кардани иктидори неругоаи офтобй,
2. Сохтмони хати интиколи барк - 0,4-10 кВ,
3. Сохтмони шахтаи неругоаи оби.
Варианти 1. Ба 70 киловат зиёд кардани иктидори тачхизотхои мавчудаи офтоби.
Истифодаи энергияи офтобии баркароршаванда бартарихои худро дорад. Мухим он аст, ки захира хамеша дар ихтиёр аст ва аз чихати экологи тоза аст. Камбудии асосии манбаи энергияи офтоби мавчуд набудани он дар берун аз шароити обу хавои рузона аст, ки бо раванди чамъшавии энергия алокаманд мебошад. Айни замон дар бозори энергетики арзиши 1 кВт неруи офтоби бе нигохдори - 400-500 доллари ИМА,, бо чамъкуни, хадди аккал - 1800 доллари ИМА-ро ташкил медиаад.
Варианти 2. Сохтмони хати электрикии 0,4—10 кВт.
Масофаи истгоаи ёрирасони дехаи Зеробод то чашмаи "Санги Гирён" 9 километр аст. Дар вакти сохтани хатхои электрики 0,4—10 кВт он кариб 7 километрро ташкил медихад. Арзиши 1 километр хатти 0,4 кВт дар баландкуххо 8-9 хазор доллар ва бидуни зеристгоххои трансформатори 10 кВт 16 хазор доллари амрикоиро ташкил медихад.
Илова бар ин, кувваи барк бояд аз шабакаи барк бо нарххои мукаррарнамудаи истехсолкунанда бо назардошти талафоти он дар шабакаи барк харидори карда шавад. Мувофики коидаао аангоми лоиаакашии хатаои электр меъёри шиддат аз руйи масофаи интиколи кувваи электр мукаррар карда мешавад. Шиддати оптималии масофаи 5-10 км 10 кВ мебошад. Хдмин тарик, дар мавриди сохтмони хати интиколи барк харочоти зеристгоххои трансформатори 150 хазор доллари амрикоиро ташкил медихад.
Варианти 3. Сохтмони НБО-и хурд
Мачрои хурди обии Зеробод, ки аз худуди деааи Зерободи нохияи Айнии вилояти Сугд мегузарад, шохоби чапи дарёи Зарафшон буда, дар масофаи 674 км аз дахана ба он чори мешавад. Он аз нишебиаои шимолии каторкуаи Зарафшон дар баландии зиёда аз 2000 метр аз сатаи баар сарчашма мегирад. Дар лаби он аз канори шаркии деха дарёи Зеробод чори мешавад. Дарозии он 12 км, майдони обанбор (водосбор) 37,5 км2 мебошад.
Давраи максималии чараёни он моааои апрел-май аст. Истеъмоли миёнаи мохонаи об дар давраи гармии сол аз мохи апрел то сентябр такрибан 0,54 м3/с мебошад.
Нархи сохтмони ГЭС-и хурд ва хатти электрикй бо усули экспертй муайян карда шуд (бо дарназардошти натоичи назарсанчии коршиносон оид ба тархрезй ва сохтмони иншооти хурди барки обй ва хатхои интиколи барк, хамчунин тарххои шабехе, ки дар Точикистон амалй мешаванд). Тахлил нишондихандахои мушаххаси зеринро нишон дод: 3000 доллари ИМА барои 1 кВт иктидори мукарраршуда хангоми сохтмони неругохи хурди барки обй ва 16 000 доллар барои 1 км барои сохтани хати интиколи барки 10 кВт, ки тамоми мархилахоро дар бар мегирад: тадкикот, лоихакашй, харидани тажхизот, бо масолеа таъмин кардан, кораои бинокор1'-насбкун1 ва ба истифода додан. Арзиши дар боло зикршуда 3000 доллари ИМА барои 1 кВт иктидор дар неругоххои баркии обии хурд одатан дар хисобхои техникй ва иктисодй истифода мешавад. Х,амин тарик, арзиши умумии лоиха 210 000 доллари ИМА-ро ташкил дод.
Самаранокии мукоисавии вариантхо бо истифода аз усули камхарч амалй карда мешавад [7].
7 = 0.12К+1, (1)
ки дар он 0,12 коэффисенти стандартии самаранокии маблаггузории асосй, К — харочоти асосй ва I — харочоти амалиёт.
Барои иншооти гидроэнергетикй ва хатхои интиколи барк коэффисиенти меъёрии самаранокй 0,12 кабул карда мешавад. Дар холатхое, ки таъсири иншоот ба рушди иктисоди минтака хеле калон аст, коэффисиент метавонад то 0,08 паст карда шавад.
Меъёри нихоии маблаги солонаи пардохтхо барои НБО-и хурд ва хатхои интиколи барк (МГЭС ва ВЛ) мувофики меъёрхои хозира аз 1,5 то 3% аз сармоягузории умумии капиталй муайян шудааст.
Барои харду варианти хисоб 3% аз сармоягузории ибтидоии капиталй кабул карда мешавад. Натичахои хисоб дар чадвали 1 оварда шудаанд.
Ч,адвали 1. Самаранокии мукоисавии вариантхо.
№ Нишондод^о СЭС МГЭС ВЛ-10 кВ
1. Тавоно! (иктидор)-и мукарраршуда, кВт 70 70 70
2. Истехсоли солонаи неруи барк ва хачми солонаи интиколи неруи барк тавассути хат, кВт/соат 302 400 302 400 326 592*
3. Сармоягузорихо, доллари ИМА 126 000 210 000 150 000
4. Харочоти солонаи истехсолот, доллари ИМА 3 780 6 200 30 627
5. Арзиши истехсол ва интиколи неруи барк, сенти ИМА/кВт.соат. 1.25 2.10 9.40
Харочоти чори, доллари ИМА 18 900 31 400 48 627
Эзох: * — бо назардошти талафот дар вакти интиколи барк.
Натилааои аисобкун! нишон медиаанд, ки варианти самараноктарин сохтмони неругоаи баркии офтоб! мебошад, ки дар он арзиши камшуда нисбат ба вариантаои алтернатив! хеле кам аст (Ладвали 1).
Хулоса:
Татбики технологияхои таъмини неруи барк дар асоси коркардхои интеллектуали бо истифода аз усулхои мустакили таъмини энергия дар асоси истифодаи манбаъхои баркароршавандаи энергия барои ташкили бозори ракобатпазирии неруи барк, бахусус дар минтакахои баландкухи Точикистон ааамияти зиёди иктисод! дорад.
Муносибати пешниходшуда имкон медихад, ки системаи боэътимод ва аз чихати экологи тоза бо энергия барои истирохатгоххои кишвар тахия карда шавад. Дар баробари ин, иктисодиёти вокеии минтака, аз чумла мачмаахои фарогатй барои рушди устувор такони иловаги хоханд гирифт.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ:
1. Джанджугазова Е.А. Формирование стратегии развития регионального туристско-рекреационного комплекса М ТЕИС 2004 - 10,5 п л.
2. Цёхла С.Ю. Экономические основы энергосбережения в рекреационной системе: монограф. Симферополь : Крымский научный центр, 2012 - 339 с.
3. Хан В.В., Деканова Н.П., Романова Т.А. Разработка и технико-экономическое обоснование мероприятий по повышению энергетической эффективности системы энергопотреблении рекреационных объектов Прибайкалья // Известия вузов 2016. №4(19) С. 147-156
4. Инновационные технологии в энергетике: монография / А.Ф. Рыжков и др. Иваново: Научная мысль, 2011
5. Концепция использования ветровой энергетики в России / под. ред. П.П. Безруких, М., НТЦ АОНИИЭС, 2005
6. Министерство здравоохранения и социального развития Российской Федерации. Федеральное государственное учреждение. РОССИЙСКИЙ НАУЧНЫЙ ЦЕНТР ВОССТАНОВИТЕЛЬНОЙ МЕДИЦИНЫ И КУРОРТОЛОГИИ (ФГУ "РНЦ ВМиК") КгРОСС RU. 0001. 21ПВ07.
7. Васюхин О.В., Павлова Е.А. Экономическая оценка инвестиций. Учебное пособие. - СПб: СПб НИУ ИТМО, 2013 - 98 с.
