Аслиддин Шавкатович Обидов1
КОНФЕССИЯЛАРАРО ^АМЖЩАТЛИККА ЭРИШИШДА ФУКДРОЛИК ЖАМИЯТИНИНГ УРНИ
РОЛЬ ГРАЖДАНСКОГО ОБЩЕСТВА В ДОСТИЖЕНИИ МЕЖРЕЛИГИОЗНОГО СОТРУДНИЧЕСТВА
THE ROLE OF CIVIL SOCIETY IN ACHIEVING IOTERRELIGIOUS COOPERATION
m A \ ■sp i
Аннотация ЛЗ^
^[\ах,оннинг фу;аролик жамияти институтларида ижтимоий муносабат-
ларнинг инновацион технологияларга асосланган янги типи шаклланмо;да, диний конфес-сиялар бар;арор тара;;иётни таъминлашда фаол иштирок этмо;да. Диннинг маърифий го-яларини таргиб ;илишда конфессиялар фаолияти, ма;сад ва вазифаларига давр рух,и ну;таи назаридан ёндашилмо;да. Зеро, учинчи минг йилликда дунёвийлик ва динийликнинг мута-носиблиги инсон маънавий ;иёфаси, жамиятнинг ижтимоий рух,ида келажакка ишончни ша-кллантирувчи омил сифатида амал ;илмо;да. Шу боис, фу;аролик жамиятини шаклланти-ришда диний конфессиялар х,амкорлигини такомиллаштириш долзарб ах,амият касб этмо;да.
Аннотация
J_j институтах гражданского общества мира формируется новый тип общественных отношений на основе инновационных технологий, религиозные конфессии активно участвуют в обеспечении устойчивого развития. В пропаганде воспитательных идей религии к деятельности, целям и задачам конфессий подходят с точки зрения духа времени. Ведь в третьем тысячелетии баланс светскости и религиозности выступает как фактор формирования веры в будущее в духовном облике человека, в социальном духе общества. Поэтому совершенствование сотрудничества религиозных конфессий в формировании гражданского общества имеет актуальное значение.
Abstract Д
new type of social relations based on innovative technologies is forming in civil society institutions of the world, religious denominations are actively participating in ensuring sustainable development. In promoting the educational ideas of religion, the activities, goals and tasks of confessions are approached from the point of view of the spirit of the time. After all, in the third millennium, the balance of secularism and religiosity is acting as a factor in the formation of faith in the future in the spiritual image of a person, in the social spirit of society. Therefore, improving the cooperation of religious denominations in the formation of civil society is of urgent importance.
1 PhD, Ижтимоий фанлар кафедраси доцент в.б., "ALFRAGANUS UNIVERSITY", Тошкент, Узбекистан. Почта: [email protected] ORCID: - 0000-0002-9848-2364
КИРИШ
Дунёнинг етакчи илмий тадкикот институтлари ва марказларида диний конфесси-ялараро х,амжих,атлик фукаролик жамиятини ривожлантириш омили эканлиги-ни асослаш, унинг ижтимоий-фалсафий, социологик, психологик ва сиёсий жщатларини урганиш буйича изланишлар олиб борилмокда. Жумладан, Европа давлатларида фука-ролик жамиятида диний багрикенглик тамойилларининг вужудга келиши, шахслараро х,амжих,атлик ва инсонийликни таъминлаш, низо ва можароларни узаро келишув асосида х,ал этишга доир тадкикотлар амалга оширилмокда. Шунингдек, фукаролик жамияти-нинг баркарор ривожланишида динлараро мулокот ва багрикенгликни таъминлашнинг ^укукий жи^атлари, исломдаги багрикенглик гоялари тадкик этилмокда. Бу диний кон-фессияларнинг фукаролик жамияти институтлари билан узаро манфаатли х,амкорлигини таъминлашда мух,им а^амият касб этмокда.
Узбекистонда диний ташкилотлар фукаролик жамияти институтларининг таркибий кисми сифатида мустакил ривожланиши учун барча шароитлар яратилган, диний кон-фессияларнинг х,амкорлиги ва одамларнинг эътикод эркинлигини таъминлашнинг турли окимлар таъсиридан сакланиши буйича тизимли фаолият олиб борилмокда, дин фукаролик жамиятида миллатлараро толерантлик омили сифатида амал килмокда. Шу боис, «Жамиятда миллатлараро тотувлик, диний багрикенглик му^итини мустах,камлаш»[7] жараёнини изчил давом эттириш, диний-маърифий фаолият ва конфессиялараро х,ам-жщатликни такомиллаштириш механизмларини ишлаб чикиш ижтимоий-маданий ах,а-мият касб этмокда.
МАТЕРИАЛ ВА МЕТОДЛАР
Фукаролик жамиятини ривожлантиришда конфессиялараро х,амжих,атликка та-рихий тараккиётнинг мух,им омили сифатида алох,ида эътибор каратилган. Абу Райхон Берунийнинг «Кадимги халклардан колган ёдгорликлар» асарида халкларнинг диний дунёкараши, маданий х,аёти, урф-одатлари сайё^лик тарихи мисолида очиб берил-ган. Форобийнинг «Фозил шах,ар ах,олиси»асарида фукаролик жамиятининг ривожланиш боскичлари ва ислом динининг инсонпарварлик жи^атлари очиб берилган. Низомулмулк «Сиёсатнома»асарида давлат х,окимиятида фукароларнинг узаро х,амжих,атлигини таъ-минлашга ало^ида эътибор каратган.
Европа мутафаккири Аврелий Августин «Илох,ий шах,ар х,акида» асарида христиан динида х,амжих,атликнинг талкинини очиб берган. Ж.Локк, Д.Юм, Т.Гобс, Вольтер, Ж.Руссо, И.Кант, Ф.Гегель асарларида диний х,амжих,атликнинг мо^ияти мафкуравий плюрализм нуктаи назаридан асосланган.
МДХ, олимлари, хусусан, россиялик Н.А.Бердяев, М.Мчедлов, М.А.Батунский, Е.Е.Бурова, М.К.Бектенова, Р.Г.Абуталипова, Н.Ж.Байтенова, В.Н.Давыдова, В.С.Глаголова,
Калит сузлар Конфессия, фуцаролик жамияти, динлараро мулоцот, диний багрикенглик, толерантлик, фуцаролар уамжищтлиги.
Ключевые слова: Конфессия, гражданское общество, межрелигиозный диалог, веротерпимость, толерантность, гражданская солидарность.
Key words: Confession, civil society, interreligious dialogue, religious tolerance, tolerance, civil solidarity.
Н.Сейсенлар фукаролик жамиятида диний хамжихатликнинг ахамияти, инсонлар ду-нёкарашида эътикод эркинлиги маданиятини шакллантиришнинг заруратини очиб бе-ришган.
Маколада умумий узаро алокадорлик, тизимлилик, тарихийлик тамойиллари, анализ, умумлаштириш, киёсий тахлил усулларидан фойдаланилган.
НАТИЖА
Замонавий фукаролик жамиятининг асосий максади нодавлат нотижорат жамоа ташкилотларнинг давлат бошкаруви тизими билан узаро манфаатли хамкорлиги-ни таъминлаш давлат ва хукуматдан мустакил жамоат бирлашмалари самарали фаолият олиб боришини англатади. Фукаролик жамиятининг бош омили бу жамиятнинг узини узи ташкил этиш ва узини узи бошкаришнинг юкори даражасига эришишдир. фукаролик жамиятида жамият томонидан илгари сурилган ташаббуслар куллаб кувватланади. Мустакил оммавий ахборот воситалари ва куп партиявийлик тизими фукаролик жамия-тини ривожлантирувчи мухим омил хисобланади. фукаролик жамияти - бу кишиларнинг иктисодий, ижтимоий, ахлокий, диний, миллий ва бошка муносабатлари махсулидир.
Баъзи адабиётларда фукаролик жамияти - бу фукароларнинг узаро муносабатла-рида конунлар билан тугридан-тугри аралашувдан ва уз фаолиятини давлат хокимияти органлари томонидан узбошимчалик билан тартибга солишдан химояланган эркин фука-ролар ва ихтиёрий равишда тузилган бирлашмалар ва ташкилотларнинг уз-узини намо-ён килишидир деган фикр баён этилган. Бизнинг фикримизча, фукаролик жамиятида инсон уз хукук ва эркинликларидан ижтимоий баркарорликни таъминлаш максадлари-да фойдаланиши мумкин. Агар инсон нафакат узи учун, балки бошкалар учун хам яшаш имкониятига эга булса, демак у бошкаларга беминнат гамхурлик киладиган масъулиятли фукаро ва жамият аъзосига айланади.
Узбекистон шароитида динлараро конструктив хамкорликка эришиш фукаролик жамияти фаолиятининг мухим таркибий кисмларидан биридир. Зеро хозирги даврда бир томондан диннинг давлат бошкаруви тизимидан мустакиллиги, динлар трансформация кузатилса, иккинчи томондан дунё давлатларида диний эътикодга эхтиёж кучаймокда, бундай вазиятда аник чегарани белгилаш, огиш нуктасида давлат ва жамият манфаат-ларини хисобга олиш долзарб ахамият касб этади. Мадомики шундай экан, давлатнинг диний ташкилотлар билан узаро самарали мулокотини ташкил этишда конфессия фао-лиятини такомиллаштиришга зарурат ошмокда. Бу миллатлараро низоларнинг олдини олиш, динлараро самарали мулок,от натижаларига эришиш асосида фук,аролик жамия-хини багшо эхишда устувор ахами}щсас^агад1/^
МУНОЗАРА
Бизнинг фикримизча, конструктив динлараро муносабатларнинг амалий натижа-ларидан бири Узбекистан шароитида ижтимоий баркарорликка эришиш ва мил-лий тикланишдан миллий юксалиш сари тараккиёт жараёнида диний ташкилотларнинг фаол иштирок этишини такозо этади. Бу нафакат уламоларнинг, балки оддий диндорларнинг, маданият ходимларининг ва олимларнинг хам фаол иштирок этиш даражаси хам мухим омил булиб хизмат килиши мумкин.
Динлараро мулокотнинг Узбекистондаги миллатлараро муносабатларга ижобий таъ-сирини урганиш жуда долзарб мавзу булиб, келгусида бу борадаги турли илмий тадкикот-ларни ривожланишига замин яратади. Узбекистондаги ижтимоий тараккиёт агар тая жа-мият манфаатларини химоя килишни назарда тутса таялар плюрализмига таянади, бунда багрикенглик маданияти фукаролик жамиятини ривожлантиришнинг мухим шартига айланмокда.
Зеро турли динлар, диндорларнинг узаро муносабатларида диний багрикенгликка эришиш бугунги кунда ута долзарб ахамият касб этмокда. Мадомики шундай экан, диний толерантлик (диний багрикенглик)га турли дин ва конфессия диндорлари, диний бир-лашмалар уртасидаги узаро хурмат, яшаш хукуки ва фаолият хукукини узаро тан олиш тамойилига асосланган толерант муносабатлар куринишида тавсифлаш мумкин.
Дунёвий маданият катъий белгиланган кадриятлар тизими эмас, балки узгарувчан ва ривожланувчи кадриятлар ва карашларга асосланади, бу эса, хар кандай идел таянинг давр утиши билан эскириши, униг урнига янги янада прогрессив тая келишидан, тафак-курнинг узгарувчанлигидан далолат беради. Бу дунёвий маданиятда "уз" кадриятлари, карашлари ва хулк-атворига тенг булган "бегона" кадриятларни, карашлар ва хулк-атвор хусусиятларини кабул килишга имкон беради. Шунинг учун дунёвий маданият "бошка инсонларнинг фикри, эътикоди ва хулк-атвор шаклларига багрикенглик" сифатида таъ-рифланади. Бундан фаркли равишда диний толерантлик бегона дин вакиллари учун хако-ратли ёки тахкирловчи деб хисобланиши мумкин булган ва диний эркинлик хукуклари бузулишига каратилган сузлар ёки харакатлар йуклигини англатади. Зеро, хар кандай диний маданият, дунёвий маданиятдан фаркли уларок, катъий тузилган ягона сакрал марказ хисобланади, аммо бу турли динларда турлича талкин килинади.
Биз АК,Шнинг Чикаго шахрида жойлашган Конфессиялараро ёшлар маркази ви-це-президенти Кети Бекстернинг, "Мамлакат ва дунёда диний жараёнларнинг ривожла-ниш тарихи ва замонавий тенденциялари, динлараро багрикенглик табиати ва намоён булиши, динлараро узаро муносабатлар маданиятини билиш талаб килинади"[1, 259-266] деган фикрига кушиламиз. Зеро, диний толерантлик нисбатан токатлилик, диний эътикод-ларни узаро якинлаштириш, уларнинг тенг кадриятларини тан олишга караб мулжал олмайди. Шу боис, диний токатсизликка диндорларнинг бошка динга, унинг таълимоти, вакиллари ва маросимларига нисбатан муайян даражадаги бегоналикни намоён килиш сингари хулк-атвор шаклларини нисбат бермаслик лозим. Мадомики шундай экан, экс-клюзивизмни (диндорларнинг узи эътикод киладиган диннинг ягона хак дин эканлиги ва айни куринишдаги бошка эътикод шаклларини инкор килиш тугрисидаги тасаввурлари) диний токатсизлик билан айнанлаштирмаслик максадга мувофик.
Биз таникли социолог Эрнст Трёльчнинг, "барча динлар мутлаклик хусусияти билан вужудга келади, негаки, улар эзгу иррационал максадга мувофик булиб, эътикод талаб килнадиган хакикатни ифодалайди, нафакат хакикатни балки унинг кадриятларини хам тан олади"[4, 13] деган фикрининг нафакат Иброхим динлари сифатида эътироф этилув-чи яхудийлик, насронийлик балки бирдек хос деб хисоблаймиз, зеро айни шарк динлари-да хам бошка диннинг фавкулодда мутлак эканлигига эътирозлар мавжуд.
Бизнинг фикримизча, диний маънодаги токатсизликни шакллантирувчи сабаб ва
шароитлар узларининг хилма-хил ва куп кийматли эканликлари билан ажралиб туради. Чунки, хар бир диндаги эксклюзивизм уз таълимотларининг мутлак ва универсал ахамият касб этиши борасидаги даъволари утмишда бошка динлар гояларига нисбатан токатсиз-ликнинг келиб чик,иши учун асос булиб хизмат килган. Зеро, хар бир дин уз таълимоти-нинг мутлак хакикат, ягона тугри йул сифатида тан олиниши учун курашган.
Жан Жак Руссо биринчи марта маданий багрикенглик гоясини илгари сурган ва те-ократияни, диний акидапарастликни кескин танкид килган, сунгра, диний масалаларга кушимча равишда, фукаролик багрикенглиги жуда мухим эканлигини таъкидлаган. Рус-сонинг дунёвий давлат ва ижтимоий шартнома гояларини куллаб-кувватлаши, инсонлар-нинг узаро тенглигини таъминлашнинг ахамияти хакидаги гоялари замонавий фукаролик жамиятида мухим ахамият касб этмокда.
Биз немис файласуфи И.Кантнинг "Ахлокнинг метафизикаси"[3, 242-243] асарида эр-кинликка берган таърифи нисбатан мукаммал деб хисоблаймиз. Унга кура бу соф тушун-ча, шу боис у назарий фалсафа учун трансценденталдир яъни, мумкин булган тажрибадан бирон-бир мисол унга мос кела олмайди, шу сабабли, у биз учун мумкин булган назарий билим мавзусини ташкил этмайди ва мутлако таъсисчи сифатида эмас, балки факат тар-тибга солувчи тамойил сифатида, яъни спекулятив сабабнинг соф салбий тамойили сифатида маънога эгадир. Кант зуравонлик истагини акл ёрдамида енгиб утиш мумкинлиги асослаган. Унинг фикрича, конуннинг мантикийлиги сиёсий хаётнинг барча хилма-хил эмпирик вокелигидан катъий назар, давлатни яратиш учун кифоя килади, зуравонликка карши монополия террорчилик зуравонлиги сифатида кабул килинмайди. Табиий риво-жланишдан цивилизация йулига утиш, маданийлашув жараёнлари инсонлар дунёкара-шининг шунчаки узгаришини эмас, балки факат конунларнинг ижтимоий характерини тасдиклашни талаб килади. Табиий давлат, айни пайтда ижтимоий давлат хам булиб, унда шахс муайян хукукларга эга. Кантнинг катьий хулосалари, бир вактнинг узида универсал конун кучига эга булиши мумкин булган максимал даражада харакат килиш кераклигини тасдиклайди.
Рус файласуфларидан бири Б.С.Соловьёв ижодида "сабр" ва "багрикенглик" тушун-чалари фаркланади. Сабр унинг фикрича рухнинг азобига нисбатан ижтимоий токатни талаб килади, унинг фаол намоён булишида сахийлик, баъзан эса рухий жасорат талаб этилади. Шу маънода биз Б.С.Соловьёвнинг, багрикенглик - сабр-токатнинг узига хос ту-ридир ва у бошка бировнинг эркинлигини тан олиш[2, 13], деган фикрини асосли деб хисоблаймиз.
ХХ асрда ижтимойи тараккиёт мутлако янги боскичга утганлиги сабабли багрикен-глик хам янги маъно касб этган, унга кура структуравий антропологиянинг асосчиси Клод Леви-Страусс Гарб тафаккурининг этноцентризмини енгиб утиш учун евроцентризмни танкид килган. Унинг маданиятлараро мулокотни фалсафий дунёкараши, узига хослик-ни саклашнинг ахамияти, маданий хилма-хиллик ва тарихий тараккиёт узаро богликлик толерантликни англаш учун услубий асос булиб хизмат килади. Унинг "Жахон цивили-зацияси факат глобал микёсда маданиятларнинг коалицияси булиши мумкин, уларнинг хар бири узига хослигини саклаб колади. Биз хар бир давр унга берган тарихий таркиб-ни эмас, балки ранг-баранглик фактини саклашимиз керак"[5, 355-356], деган гояси бар-дошлик динамик муносабат, у булишни хохлаган нарсани олдиндан билиш, тушуниш ва таргиб килишни назарда тутади. Зеро хар кандай бардош, сабр ва багрикенглик токатсиз-лик билан алмашиши, бу ижтимоий шароит ва шахсий муносабатлар билан такозоланган булиши мумкин.
Дастлаб маърифатпарварлик давридаги диний эркинлик гоясининг элементи сифатида шакллана бошлаган багрикенглик тамойили, ижтимоий-маданий муносабатлар ти-зими тузулмасининг мураккаб характер касб этгани сари у хам айни тизимнинг мустакил, куп маъноли элементига айланиб борди. Багрикенглик мохиятини ижтимоий-маданий муносабатлар тараккиёти нуктаи назаридан очиб беришга каратилган тадкикотларда маз-кур тушунча талкинларининг куйидаги таснифи таклиф килинади.
З.Фрейд, Э.Фромм багрикенгликни психоаналитика нуктаи назаридан бахолашга харакат килган. Уларнинг фикрича, муросасизликнинг сабаблари инсоннинг онгсизлик харакати билан боглик: психоанализ мантиги нуктаи назаридан, багрикенглик тамойи-ли, хар кандай ахлокий коида каби инсоннинг табиий хусусиятидан чикариб ташланиши мумкин эмас, балки шахсга унинг хатти-харакатларининг жамият ва маданият томонидан чекланганлиги сабабли урнатилади. Э.Фромм фикрича шахс ва жамият уртасидаги зидди-ятлардан чикиш йули шахснинг конунларни тан олиши ва уларга риоя килишида намо-ён булади, бу шахснинг уз эхтиросларини жиловлаш ва дунёни англашга йул олади. Биз Э.Фроммнинг, хурмат багрикенглик характерини инсонни узи каби тушунади, узини-узи кадрли инсон сифатида кабул килади[6, 78] деган фикрини дунё буйича ривожланаётган индивилуализмни тартибга солиш йули деб бахо берамиз.
Н.Бердяевнинг фикрича, багрикенглик, агар мулокот жараёнида жамиятда мавжуд булса, у одоб-ахлок тарзида, хушмуомалалик ва хакикий маънавий маънода намоён бул-майди. Шахснинг ривожланиши ва узини-узи англашининг шарти шахслараро алока бу-либ, уларсиз инсоннинг мавжудлиги мумкин эмас.
Давлатлараро багрикенглик шахслараро багрикенглик даражаси билан такозолан-ган. Фикримизча, ушбу таснифни толерантликнинг экзистенциал асоси билан келиб чика-диган булсак, багрикенглик дунёни бегоналаштиришни енгиш учун шартдир, транссен-денциянинг шакли, дунё билан алокани урнатиш, ижобий кабул килинади. Багрикенглик фикрлаш, хис килиш ва уларни ифодалаш эркинлигини назарда тутади, чунки ушбу та-мойилга амал килган хар бир шахс индивидуаллик хукукига эга. Мажбурий социализм, тоталитар онг, мафкуранинг босими - буларнинг барчасини хар ким узи хохлаганидек бу-лиш хукукини химоя килиш оркали амалга ошириш мумкин.
ХУЛОСА
багрикенглик табиати - бу хаёт кийинчиликларига жавоб топишга интилаётган _инсоннинг эркин яшаш имкониятидир. Шу муносабат билан, багрикенглик, агар инсон хаёти, соглиги ва эркинлигига зарар етказмаса, тафаккур ва кадриятлар, турмуш тарзи буйича хар кандай тафовутларга карамай, узгаларга нисбатан эркин танлов сифати-да бахоланиши мумкин;
-багрикенгликни тушунишга турли хил ёндашувлар, хар бир даврнинг интеллектуал рухи ва шакхсларнинг дунёкараши билан изохланади, ижтимоий маданий жараёнларда диний багрикенгликни таъминлаш ижтимоий муносабатлар ва сиёсий вазият билан бог-лик булиб, хар кандай сиёсий вазиятдаги кескинликни юмшатиш шу жараён иштирокчи-ларининг максадлари билан богликдир;
-багрикенглик гояси бу суньий эмас, балки даврнинг рухи билан такозоланган ижтимоий жараён. У ижтимоий-маданий муносабатлар тизимида такомиллашиб, давр рухига мослашиб боради. Унинг куп маъноли, серкирра характер касб этади ва узаро бир-бирини истисно этувчи талкинлар унинг мухимлигидан далолат беради;
-турли жамиятларда турлича ижтимоий-маданий муносабатлар тизими мавжуд эканлиги назарда тутилса, унинг тузулмавий элементи булган багрикенглик тамойили-нинг хам хилм-хил куриниш касб этиши бугунги замонавий даврда хам табиий эканлиги маълум булади;
-ижтимоий-маданий муносабатлар тизимида динлараро багрикенглик гояси хил-ма-хил диний эътикодга эга булган кишиларнинг бир замин, бир ватанда, олижаноб гоя ва эзгу ниятлар йулида хамкор ва хамжихат булиб яшашини англатади. Дунёдаги дин-ларнинг барчаси эзгулик гояларига асосланади, у халоллик, тинчлик, яхшилик ва дустлик каби бир канча эзгу фазилатларга таянади.
References
1. Baxter, K. B. (2013). Measuring student learning of interfaith cooperation: The pluralism and worldview engagement rubric. Journalof Collegeand Character. - 2013. P. 259-266.
2. Баева Л.В. (2009). Толерантность: идея, образы, персоналии. Монография. - Астрахань: Издательский дом «Астраханский университет», 2009. - 13 с.
3. Кант И. (1994). Собрание сочинений: В 8 т. - Т. 6. - М., 1994. - 242-243 с.
4. Вуд Дж.Э. (1997). Право человека на свободу религии в исторической и международной перспективе // Диа-Логос. Религия и общество. - М., 1997. - 13 с.
5. Леви-Стросс К. (2000). Раса и история // Леви-Стросс К. Путь масок / Пер. с. фр. М., 2000.
- 353, 355-356 с.
6. Фромм Э. (2004). Анатомия человеческой деструктивности / Пер. с нем. Э.Телятниковой.
- М.: ООО «Издательство АСТ», 2004. - 78 с.
7. http://uza.uz/oz/politics/