Хушвак,т Тожибоевич Дониёров1
ДАВЛАТ, ЖАМИЯТ ВА ДИН МУНОСАБАТЛАРИНИ УЗАРО ТАРТИБГА СОЛИШГА ОИД КОНЦЕПЦИЯЛАР.
КОНЦЕПЦИИ, РЕГУЛИРУЮЩИЕ ВЗАИМООТНОШЕНИЯ МЕЖДУ ГОСУДАРСТВОМ, ОБЩЕСТВОМ И РЕЛИГИОЗНАМИ ВЗАИМО ДЕЙСТВИЯМИ.
CONCEPTS OF RELATIONSHIPS OF THE STATE, SOCIETY
AND RELIGION.
1 PhD, Ижтимоий фанлар факультети декани, ALFRAGANUS UNIVERSITY, Тошкент, Узбекистан. e-mail: [email protected]. ORCID: 0009-0004-9555-6497
Аннотация
^ар кандай давлатнинг ижтимоий баркарорлиги давлат ва дин уртаси-даги муносабатларнинг кай даражада тартибга солинганлиги билан боглик. Давлат ва диний ташкилотлар уртасидаги алокадорлик муносабатларнинг икки мезони билан характерланади. Биринчиси, дин ва диний институтларнинг давлат ^амда жамиятнинг сиёсий тизимига бул-ган бевосита :х,амда билвосита муносабатлар мажмуидан иборат эканлигидир. Иккинчиси, давлатнинг жамиятни диний ^аёти, хусусан, диний ташкилотлар таъсир курсатиш имкони билан ба^оланувчи тескари муносабатларни акс эттиради. Диний ташкилотлар билан узаро муноса-батда давлат ало^ида имтиёзларга эга булади. Мазкур имтиёз давлатнинг диний ташкилотлар фаолияти самарадорлигини таъминлаш имконига эга эканлиги ^амда эътикод эркинлиги ко-нунчилиги ижроси ва диний ташкилотлар фаолияти давлат органлари назоратида эканлиги билан ба^оланади.
Аннотация О
§_} любом государстве уровень социальной стабильности, характеризуется, степенью взаимодействия между государством и религией и, оценивается с помощью двух основных критериев, по особенностям регулирования отношений между религиозными и государственными организациями. Во первых, наличием прямых и косвенных взаимодействий между существующий политической системой общества религии и религиозных институтов. Во вторых, религиозная жизнь общества в данном государстве, к примеру, замечено что религиозные организации имея возможность оказывать влияние на массы, демонстрируют обратные действия. В своем отношении к религиозным организациям государство имеет отдельные привилегии. Эти привилегии оцениваются уровнем обеспечения правовыми основами со стороны государства - это свобода вероисповедания, эффективность деятельности религиозных организаций и обеспечения контроля по соблюдению этих положений государственными органами.
Аннотация
_/he social stability of any country depends on the degree to which the relationship between the state and religion is regulated. The relationship between the state and religious organizations is characterized by two criteria of relations. The first is that religion and religious institutions consist of a set of direct and indirect relations to the political system of the state and society. The second one reflects the opposite relationship, which is assessed by the ability of the state to influence the religious life of society, in particular, religious organizations. In interaction with religious organizations, the state will have special privileges. This privilege is evaluated by the fact that the state has the ability to ensure the effectiveness of the activities of religious organizations and that the implementation of the legislation on freedom of belief and the activities of religious organizations are under the control of state.
Калит сузлар Конфессия, фуцаролик жамияти, динлараро мулоцот, диний багрикенглик, толерантлик, фуцаролар уамжищтлиги.
Ключевые слова: Конфессия, гражданское общество, межрелигиозный диалог, веротерпимость, толерантность, гражданская солидарность.
Key words: Confession, civil society, interreligious dialogue, religious tolerance, tolerance, civil solidarity.
КИРИШ
XXI асрга келиб дунёда инсон маънавиятининг таркибий кисми булган дин ва ди-ний эътикод инсониятнинг шахсий хукуки доирасидан ташкарига чикиб, нафакат ижтимоий, балки глобал сиёсий мавкега даъвогарлик килмокда. Шу нуктаи назардан ду-нёвийлик ва динийлик уртасидаги мувозанатни таъминлашнинг янги концепцияларини ишлаб чикиш, давлат ва дин уртасидаги муносабатларни тартибга солишнинг илмий па-радигмаларини яратиш долзарб ахамиятга эга. Диний ташкилотлар ва давлат уртасидаги муносабатларнинг тарихий тажрибаси жамиятнинг мавжуд шароитида хар кандай таш-килотнинг роли хамда урни катор омиллар мажмуи асосида белгиланишини курсатади. Диннинг жамиятдаги урни муайян маънода диндорлик кучи, диндор ва черков иерархия-си уртасидаги муносабатлар даражаси, шахс, жамият ва давлат билан боглик ахлок норма-ларига дахлдордир. Давлатнинг утмишдаги конфессионал муносабати, диний ташкилот-ларни давлатнинг сиёсий ва ижтимоий инкирози билан боглик огир кечмишига нисбатан ёндашуви диндорларнинг динга булган муносабатига таъсир курсатади. Мазкур омиллар черков ва давлатнинг диний сиёсати хусусиятини белгилашда мухим ахамият касб этади.
Бугун хатто, «жамиятнинг диний хавфсизлиги» деган тушунча пайдо булди. Чунки охирги ярим аср давомида диний омилнинг таъсири туфайли айрим мамлакатларнинг миллий хавфсизлигига путур етгани хакикат.
МЕТОДОЛОГИЯ
Маколада умумий узаро алокадорлик, тизимлилик, тарихийлик тамойиллари, анализ, умумлаштириш, киёсий тахлил усулларидан фойдаланилган.
НАТИЖАЛАР
Мустак,иллик ижтимоий хаётнинг барча сохаларида, жумладан, маънавий хаётда-ги янгиланиш жараёнини, туб узгаришлар даврини бошлаб берди. Динга булган муносабат тубдан узгарди: совет тизимининг атеистик хужумкорлик сиёсатига бархам берилди; виждон эркинлиги к,онун орк,али кафолатланди. Дин ва дунёвий давлат орасида-ги муносабат хак,ида ran кетар экан, энг аввало, диннинг давлатдан ажратилиши тамойили унинг асосини ташкил этишини таъкидлаш зарур. Бу хакда Конституциямизнинг 61-мод-дасида шундай дейилади: «Диний ташкилотлар ва бирлашмалар давлатдан ажратилган Хамда к,онун олдида тенгдирлар. Давлат диний бирлашмаларнинг фаолиятига аралаш-майди» [1]. Бу холат мамлакатимизда диннинг давлатдан ажратилганлиги к,онун асосида мустахкамлаб щйилганлигини англатади..
Давлат, жамият ва дин муносабатини белгилаб берувчи асосий тамойиллардан би-рининг мазмуни дин сохасида кечаётган узгаришларни холис ва илмий урганиш, шундан келиб чикиб, ижобий жараёнлар ривожига янада кенгрок имконият яратиш, салбий хо-латларнинг олдини олишда намоён булади. Давлатнинг динга булган муносабатини ифо-даловчи бошка бир тамойил шундан иборатки, давлат динни халк маънавиятининг узвий кисми сифатида тан олади. Шундан келиб чикиб, унинг ривожи учун тегишли шарт-ша-роит яратади.
МУХОКАМА
Г
"'лобаллашув жараёнида куп жихатдан анъанавий ижтимоий институтлар, анъана-вий кадриятлар ва анъанавий дунёкараш билан боглик булган динлар хал килувчи ахамиятга эга омиллардан бири хисобланади. Бундан ташкари купгина ижтимоий фал-сафа буйича мутахассислар томонидан хакли равишда куйидаги саволлар берилмокда: "Глобал жараёнларнинг ижтимоий нуктаи назаридан диний ташкилотларга нима булади?", "Янги дунё"да дин узгарадими?", "Дин глобаллашув жараёнига, унинг окими хусу-сиятларига кандай таъсир курсатади?"
Глобаллашув хакида суз кетганда, ижтимоий фалсафа нафакат иктисодий жараён-ларга, балки глобал маданият ва глобал кадрият муаммоларига хам уз эътиборларини каратади. Ижтимоий фалсафа мутахассислари ва сиёсатшунослар асосий эътиборларини динга каратаётганликлари тасодиф эмас. Сунгги деярли уттиз йил давомида дунёнинг купгина худудларида диннинг давлат сиёсатига аралашуви ва хатто давлат сиёсатига ай-ланиш холлари кузатилмокда. Дин, совет иттифоки парчаланиб кетганидан сунг, Самуэл Хантингтон таъкидлаб утганидек, умумий кабул килинган маданиятлар сифатида глобал низоларнинг динамик катализаторларидан бирига айланди.
Динда глобал иктисодий ва молиявий тенденцияларга таъсир этувчи жараёнлар руй берди. Бу ходисалар XX асрнинг 90-йилларига кадар эътироф этилганидек, сиёсий-икти-содий ходисалар сифатида эмас, балки интеграциялашган глобаллашув сифатида тушу-нилди. Дин ва давлат ёки дин хамда жамият уртасидаги муносабатлар биринчи маротаба эмас, балки бу масала бизгача жуда куп олимлар, сиёсатчилар, дин ва давлат арбоблари томонидан мухокама килинган. Дунё куп асрлар давомида давлат энг ибтидоийдан тортиб, куринадиган ва куринмас карорларни кабул килиш марказларига эга, давлат органлари-нинг турли сохаларни назорат килишини таъминлайдиган институтларга эга мураккаб шаклларда бошкарилди. Масалан, Европада черковнинг икки минг йиллик тарихининг асосий кисмини давлат билан, яъни Рим императорлари, урта аср кироллари ва янги давр демократик давлатлари билан булган муносабатлари ташкил этади.
Инсоният хаётида черков ва давлатчилик бошланиши уртасидаги асосий фаркни би-лиш лозим, чунки черковнинг табиати бошка, давлатники бошкадир.
Шуни унутмаслик керакки, замонавий давлатлараро муносабатларнинг асосий хусу-сиятларидан бири динни ижтимоий хаётга, сиёсатга сингдиришга интилишдир. Аслида бу одамларнинг сиёсий фаолияти диний гоялари билан тобора купрок богланишини ан-глатади. Бундай туртки пайдо булишининг мукаррарлиги диний дунёкарашнинг канча-лик яхлит ва холислигига хам богликдир. Диний эътикодга эга булган инсон хаётининг асоси булган иймон унинг ижтимоий ва шахсий хаётининг барча жихатларини белгилай-ди. Натижада эътикодли инсонлар сиёсий хаётда канчалик фаол булишса, уларнинг диний гоялари халкаро муносабатларга шунчалик таъсир курсатади.
Диний гояларнинг жахон сиёсати таъсирига оид ёркин мисоллардан бири сифатида дин никобидаги экстремистик таълимотлар ва терроризмни келтиришади. Шунингдек, насронийлик, ислом ва яхудийликни радикал рухда укитилиши антисемитизм ва сиониз-мни келтириб чикараётганлиги хам айтиб утилган. Бугунги кунда у ёки бу диний анъана-лар атрофида пайдо булган бошка эътикодга асосланган гоялар мавжуд. Бунинг натижа-
сида купинча динлар сиёсат билан узаро муносабатларда тинчлик ва инсон хаётига тахдид солувчи гояларни ишлаб чикаришга кодир булади. Шу билан бирга, жамиятни бошка-ришда диннинг ижобий роли ва унинг мохиятида тугилувчи эзгулик гояларидан самара-ли фойдаланиш мумкин, факат бунда секуляризм тамойилига асосланиш энг макбул йул хисобланадаи.
Бугунги кунда эркинлик тугрисида хар качонгидан хам куп гапирилмокда. Аммо, ки-зиги шундаки, бугунги кунда инсоннинг шахсий эркинлигига тахдид соладиган жараёнлар купрок содир булмокда. Эркинликни юксак кадрият деб хисоблайдиган баъзи давлатлар ва халкаро хамжамиятлар анъанавий динга эътикод килувчиларнинг ахлокий нормалари-га зид келувчи ижтимоий-сиёсий нормаларни кабул килмокдалар. Бир томондан, бу жа-миятда инсоннинг шахсий хаётига хеч ким тажовуз килмайди, аммо иккинчи томондан, инсон уз эътикодига зид келувчи меъёрларни кабул килишга мажбур килинмокда. Бун-дай меъёрларнинг пайдо булиши дунёдаги куплаб мамлакатларга таъсир курсатмокда. Бундай кадамлар халкаро муносабатлар даражасида хам кузга ташланаётганлигини ку-затиш мумкин. Агар бугун кандайдир меъёр Гарб мамлакатларида кабул килинса, эртага уни кабул килиш ва бажариш бошка давлатлардан хам талаб килинмокда.
Давлат, жамият ва дин муносабатларини шакллантиришда секуляризм тамойилига асосланиш энг мухим фактор хисобланади ва купгина экспертлар томонидан давлат хамда дин муносабатларини уйгунлаштиришга оид турли концепциялар яратилган. Бугунги кунда юкорида таъкидланганидек купгина давлатларнинг давлат, жамият ва дин муносабатларини хал этиш методлари хамда механизмлари тахлил килиниши натижасида мутахассислар томонидан уч турга ажратилмокда: 1) классик; 2) индифференциал; 3) пре-ференциал.
Умуман, секуляр давлатнинг афзалликлари купрок унинг классик турида намоён булади. Чунки аввало купмиллатли ва купконфесссияли мамлакатларда миллий, диний ва бошка мансубликдан келиб чиккан холда алохида гурух ёки гурух вакилларига имтиёз берилмайди. Миллати ва динидан катъий назар барча фукароларнинг хукук ва эркинли-клари бирдек таъминланади, акс холда манфаатлар мувозанати бузилади ва ижтимоий бекарорликнинг келиб чикишига замин яратилади. Бундан ташкари дунёвийлик давлатга ахолининг турли гурухлари манфаатларини объектив бахолаш ва карорлар кабул килиш имкониятини беради, чунки унинг нейтрал позицияси давлат бошкарувини манфаатдор гурухларнинг босимидан химоялайди.
Диний бирлашмаларнинг давлатдан ажратилганлиги бевосита давлатнинг "ней-трал"лиги билан тулдирилишини яхши тушунган тадкикотчи Е.М.Мирошниковнинг фи-крича, давлатнинг диний ташкилотлар ва дунёвий бирлашмаларга булган муносабатини мувозанатда сакловчи "нейтраллик"нинг хам узига хос учта аттрибутларини санаб утган:
1) аралашмаслик сифатидаги нейтраллик. Давлатнинг олий хокимиятга эга эканлигидан фойдаланиб, диний идораларнинг фаолиятига аралашишлари такикланади. Уз навбатида бу диний идораларнинг узини-узи бошкариши ва узини-узи ислох килиши-ни талаб этади.
2) идентификация булмаган нейтраллик. Идентификация булмаслик аралашмаслик тушунчаси билан бир хил маънода келмаган. Яъни, давлат "аралашиш"и мумкин, факат "идентификациялашмаган" холатда аралашиши мумкин. Давлат конунлар чика-риши, шунингдек, диний идораларга алокадор конунлар хам чикариши мумкин, аммо уларнинг ички хаётига аралашмайди. Бу черков фаолиятига кизикиш уйготиши ва унга ёрдам бериши мумкин, лекин буни бевосита давлат фаолияти деб булмайди.
3) имкониятлар тенглигига асосланган нейтраллик. Х,окимият хар бир инсоннинг бирор динга эътикод килиши ёки килмаслигидан катъий назар тенг хукуклилиги принципини таъминлаши керак.
Имкониятлар тенглиги, тадкикотчи К.Е.Мирошниковнинг фикрича, хар бир диний ташкилот узининг карори буйича аник харакатларни амалга ошириш имкониятига эга булишини билдиради. Шу билан бирга, бирор бир диний уюшмага кушилишга харакат
килса, агар бошкалари бундай хукукга эга булсалар хам, имтиёздан воз кечиш сифатида бетарафликни тан олмайди. Имтиёзлар умумий коидалар доирасида узига хос тартибга солишнинг махсус хукуки сифатида тушунилади [2].
Аммо бир нарсани таъкидлаш лозимки, тадкикотчи К.Мирошниковнинг давлат ди-ний уюшмаларнинг ички ишларига аралашмаслиги керак деган даъволари шубхалидир. Бизнинг назаримизда, давлат диний уюшмаларнинг ички ишларига аралашмаслиги керак, деган назария качонки, диний уюшмалар давлат конунларини бузмаган такдирдагина ахамиятлидир. Шунинг учун хаммасидан олдин виждон эркинлиги сохасида давлатнинг аралашуви чегараси аник белгиланган булиши керак. Факат хужжатларда катъий белги-ланган холларда аралашиш мумкинлиги бу бошка масаладир. Узбекистонда жамиятнинг катта кисми дунёвий ва маълум кисми диний хаёт кечирадилар, шунинг учун давлатнинг барча динларга булган муносабатида тенглик тамойилининг устуворлиги жуда мухим ва адолатлидир. Диний монополияда хар доим аник бир хавф яширинган булади. Давлатнинг аралашмаслик принципи ва барча диний ташкилотларга нисбатан тенг муносабатда булиши нихоятда мухим омиллардан бири хисобланади.
Бизнинг фикримизча, "диний уюшмаларнинг давлатдан ажратилган"лиги дунёвий давлатнинг асосий атрибутларидан бири хисобланади.
Давлатнинг динга оид сиёсати жамият хаётида кафолатланган ва хукукий тизим би-лан таъминланган эътикод эркинлиги тамойилларига асосланади, булар: давлатнинг дунёвий характери, таълим, оммавий-хукукий институтлар ва ижтимоий-сиёсий хаётдир. Давлат ва (черков) диний ташкилотлар тарихдан энг мухим хокимият институтлари экан-лиги хамда жамиятни бошкариш хукукини кулга киритиш учун куп маротаба кураш олиб борганликлари бизга маълум. Чунки, айнан давлат ва черков жамоат онгига, идеаллар ва кадриятлар тизимига, хатти-харакат коидаларига жиддий таъсир курсата олади. Давлат ва черков тарихий даврларда турли шаклдаги муносабатларга киришганлар ва бу давлатнинг узига хос характерини белгиловчи асосий атрибутлардан бири хисобланган.
Россиялик олим И.В.Понкин томонидан диний уюшмаларнинг давлатдан ажратил-ганлигини курсатувчи куйидаги атрибутлар санаб утилган:
1) диний уюшмалар, унинг бошкарув органи ва бошкарувчилари давлат хокимияти ва махаллий узини-узи бошкариш органлари тизимига кушилмайди, шунингдек, давлат хокимияти органларида, бошка давлат органлари ва махаллий уз-узини бошкариш орган-ларида диний уюшмалар тизими шакллантирилмайди;
2) давлат, унинг бошкарув органлари, бошкарувчилари, давлат хокимияти органла-рининг юкори лавозимли шахслари ва хизматчилари диний уюшмаларга вакиллик кил-майди хамда давлат хокимияти органлари, бошка давлат органлари, давлат муассасалари ва махаллий узини-узи бошкариш органларидан диний уюшмаларнинг вазифаларини ба-жаришни талаб килмайди;
3) диний уюшмалар, унинг бошкарув органлари ва мутасадди рахбарлари давлат хокимияти органлари, бошка давлат органлари, давлат муассасалари ва махаллий узини-узи бошкариш органларининг фаолиятига аралашмайди хамда уларнинг вазифаларини ба-жармайди;
4) давлат хокимияти ва махаллий уз-узини бошкариш органларининг ваколатлари доирасида амалга ошириладиган хар кандай карори ёки хатти-харакати диний уюшмалар билан келишилган ёки улар томонидан тасдикланган холда амалга оширилмайди;
5) давлат, унинг органлари ва юкори лавозимли шахслари, махаллий узини-узи бошкариш органлари конун доирасида фаолият юритувчи диний уюшмаларнинг ички ишларига, жумладан, диний уюшмаларнинг ички иерархик тузилмалари масаласига хам аралашмайди;
7) диний уюшма ва унинг бошкарув органлари, шунингдек, уларнинг бошкарувчилари, диний уюшмаларнинг расмий вакиллари сифатида хизмат килувчилар давлат органлари ва махаллий узини-узи бошкариш органларининг сайловларида катнашмайдилар;
8) давлат суд тизимида кандайдир махсус диний судлар ёки диний уюшмаларнинг
уз юpиcдикциялapини бapчa фyкIapoлapгa yткaзyвчи cyдлapи мaвжyд бyлмaйди; дaвлaт диний yюшмaлap aъзoлapининг кapopлapини aмaлгa oшиpишдa иштиpoк этмaйди;
9) диний тaшкилoтлap нopмaлapи (ички-кoнфeccиoнaл, ички- дeтepминaциoн нop-мaлap, диний ^нун, кaнoник ^нун, шapиaт кoнyнлapи Ba х,.к.) дaвлaтдa кoнyнчилик мaн-бacи эмac (биp кaтop дaвлaтлapдa мaxyc бeлгилaнгaнлapи, жyмлaдaн, нигах, мyнocaбaтлa-pи бyндaн мycтacнo);
10) дaвлaт, унинг opгaнлapи Ba мaнcaбдop шaxcлap, мaхIaллий Узини-Узи бoшкapиш opгaнлapи фyкapoлapнинг дингa ниcбaтaн уз мyнocaбaтлapини бeлгилaш мacaлacигa apa-лaшмaйдилap;
11) дaвлaт диний yюшмaлapнинг фaoлиятини мoлиялaштиpмaйди, биpoк aйни na^ тдa диний yюшмaлapнинг ижтимoий aхIaмиятгa эгa бyлгaн x^p^ Ba мaдaний-мaъpифий тaдбиpлapини yткaзишлapигa ёpдaм бepaди, диний yюшмaлapгa coлик Ba бoшкa имтиёз-лapни бepиш хIaмдa yлapни ^нуний тapтибгa толиш, диний yюшмaлapнинг oбъeктлapи Ba бинoлapини тиклaш, кУpикrлaш хIaмдa caклaш учун мoлиявий ёpдaм бepaди [3]. Биз-нинг фикpимизчa, И.B.Пoнкин тoмoнидaн кeлтиpилгaн диний yюшмaлapнинг дaвлaтдaн aжpaлгaнлигини билдиpyвчи бeлгилap pyйxaти тулик, бapчa нapcaлapни кaмpaб oлyвчи Ba ^твий эмac, чунки дyнёдa бу pyйxaтнинг бaъзи киcмлapи мoc кeлмaйдигaн элeмeнт-лapни уз ичигa oлyвчи диний yюшмaлap Ba дaвлaт ypтacидaги мyнocaбaтлapнинг yзигa xoc хукукий мoдeллapи х^м 6op.
Янa биp тем^ oлимacи Гyдpyн Кpeмep тaъкидлaшичa, xaлифaлик дaвлaтини кypиш тapaфдopлapи "Худо тoмoнидaн бeлгилaнгaн тaквoдopлapгa х^ётнинг мeъёpлapи янги тapтибдa эмac, бaлки илoхIий aмpлap Ba тaкикrлap фaкaт "иcлoм низoми" (низoм aл-иcлoм) дoиpacидa тулик aмaлгa oшaди" дeгaн Foяни иcбoтлaшгa ypинaдилap [4]. Ahho мacaлa-нинг нoзик тoмoни шyндaки, шapиaт тaлaблapини мycyлмoн фyкapoлap бaжapиши учун мyaйян дaвлaт Ba инcтитyт мaкoмигa эгa булган тaшкилoт тaкoзo этилaди. Яккa тapтибдa, индивидyaл тapздa иcлoм apкoнлapини aйpим cиёcий тapFибoтлap шapoитидa aдo этиш кийинчилиги ёки coбик СССРдa булгани кaби диний эътикoд эpкинлиги ^кув Ba тaъкиб ocтидa булиши диний дaвлaтчиликкa, унинг хукукий кaфoлaтигa эх,тиёжни юзaгa телти-paди. Бугунги кyндa мaълyм биp кyчлap дунёвий дaвлaт ypнигa шapиaт кoнyнлapигa aco-cлaнгaн диний дaвлaт - xaлифaликни тaнлaшгa дaъвaт килaётиpлap.
Бyндaй кyчлap xaвфигa кapши кypaш мaъpифий yзaндa бyлмoFи, yлapнинг caфлapи-ни кeнгaйиши oлдини oлиш учун мycyлмoн фyкapoлapгa диний-мaъpифий билим бepиш илмий пapaдигмa мaкoмини oлиши лoзим. ran шyндaки, ИШИД (Иpoк Ba Шoм иcлoм дaвлaти), //Aл-K,oидa", //XIизб-yт-ТaхIpиp" ёки вaхIхIoбийлик ^м "Биз Иcлoм учун кypaш-мoкдaмиз" дeб дaъвo килap экaн, acocaн caлaфийлик, яъни кaдaмчилик тaълимoтигa тa-янaдилap. Бунинг учун yлap фaкaт биттa йулни - мaвжyд дaвлaт хркимиятини кУпopиб тaшлaб, унинг ypнигa фaкaт шapиaт кoнyнлapи acocидa иш юpитyвчи диний дaвлaтчилик тapтиблapини ypнaтиш лoзим, дeгaн йулни тaнлaшaди. Бyндaй йул жaмиятдaги ижтимй-ий мyвoзaнaтнинг бyзилишигa oлиб кeлaди, жaмиятдa тaбиий paвишдa булиниш, пapчa-лaниш, кapaмa-кapшилик, yзapo низo Ba oxиp-oкибaтдa фyкapoлap ypyши юзaгa кeлaди.
Бугун Иpoк, Сypия, Ямaн Ba бoшкa apaб мaмлaкaтлapидa юз бepaётгaн хIoдиcaлap aM шу йул oкибaтидиp. Илмий Ba кoнцeптyaл жихIaтдaн мacaлaгa фaлcaфий ёндaшyвгинa бyндaй чигaлли, мypaккaб хIoдиcaлapнинг acocий caбaбини, пapaдигмaлap aлмaшинyви-даги мух,им категорияни топишга ёрдам беради.
ХУЛОСА
Шундай илмий-фалсафий парадигмалардан бири, сабаб ва окибат диалектика-сидир. Фундаментализм хам уз-узидан келиб чикмаган, улар муайян сабабий богланишлар билан боглик. Агар асосий максад - дин ва маърифат, демократик давлат уртасида узаро мувозанат, баркарорлик муносабатини яратиш булса, унга эришиш, фал-сафий нуктаи назардан караганда, муайян восита ва усулларни хам такозо этади. "Демократия", "тинчлик", "баркарорлик" деган билан бу тушунчалар муайян хатти-харакат, фаолиятсиз уз-узидан ижтимоий вокеликда карор топмайди. Шундай экан дин ва давлат уртасидаги муносабатларда узаро мувозанатни саклаш, уни мустахкамлаш, бизнинг наза-римизда, куйидаги илмий парадигмаларга асосланади:
1. Дин ва давлат муносабатларида рационал мувозанатни саклашда дин табиатидан эмас, балки инсон табиатидан келиб чикиш лозим. Инсон табиати зиддиятлидир. Инсон бир вактнинг узида хам яратувчи ва хам яксон килувчи мавжудот эканлигини унутмаслик лозим. Инсоният тарихида жуда куп конли урушлар руй берган. Демак, инсон табиатида агрессивлик, зуравонликк ва куч ишлатишга мойиллик хусусиятлари мавжуд.
2. Дин ва давлат муносабатларида рационал мувозанатни саклаш, умуман, давлат ва дин уртасидаги мувозанатни саклаш узлуксиз ва мунтазам тарбияни такозо этади. Зеро инсон ва жамият муносабатлари ичидаги зиддият (ички зиддият) Худо томонидан белги-ланган коидаларнинг бузилишга олиб келади, рационаллик урнига ушбу зиддият асосида хис-туйгуга берилиш устуворликка эришади. Диний таълимотга биноан бундай ходиса Одам ато билан момо Х,авонинг Яратганнинг амрига карши якинлик килиб куйганлиги, Яратган амрига шак келтирганлигидан бошланади. Демак, инсон зотида конун, коида, амрга итоат этмаслик кусури азалдан мавжуд.
3. Дин ва давлат дихотомиясида инсон ички зиддияти факат маърифий усулда хал ки-линиши мумкин. Зеро маърифатпарвар Алихонтура Согуний таъкидлаганидек, "инсон демак шундок мураккаб нарсадир-ки, унинг вужуди шу уч турлик - рахмоний, хайвоний, шайтоний кувватлар билан яратилишидир" [5]. Демак, маърифат инсоннинг ички зидди-ятини бартараф этиш учун энг маъкул йулдир.
4. Дин ва давлат муносабати дин учун хаётий ахамиятга эга булиб, бу муносабат узок тарихий анъанага эга - исломнинг илк даврида хорижийлар деган рационал исломий окимни вужудга келишининг узи буни тасдиклайди. Бундай окимнинг асосий максади хокимиятга эришишдир. Бугун Мисрда фаолият курсатаётган "Ат-такфир вал Х,ижра" ва "Ал-Жиход" каби диний радикал ташкилотлар хорижийлар окими билан боглик [6]. Айни пайтда ислом дини анъаналарини саклаш ва уни хокимият бошкарувига аралашмаслиги-га эришиш учун замонавий секуляризм тамойилларидан фойдаланиш лозим. Зеро секу-ляризм - бу жамиятнинг диний анъаналар усулида бошкаришдан рационал нормаларга асосланадиган дунёвий бошкарув усулига утишини узида ифодалайди.
5. Дин ва давлат уртасидаги мувозанатга факат маърифий, демократик давлат ша-роитидагина эришилади. Бу дегани демократик давлат шароитида виждон эркинлиги хукукий жихатдан таъминланади, диний эътикод такик ва таъкиб остида булмайди. Бирок диннинг сиёсийлашувига, яъни сиёсий хокимият даражасига эришишига йул куйил-майди. Бундай мувозанатни саклаб колиш учун дунёвий давлат ташкилотлари тизимида дин, эътикод ишлари билан шугулланувчи алохида институт булиши лозим. Демократик давлат шароитида давлатнинг дин ишларидан узоклашиши, унинг ичида булаётган жараёнлардан бехабар колиши хавфли. Ушбу жихатни аник ва тури тушуниш учун дин серкирра ва сермазмун ижтимоий ходиса эканлигини, у бир вактнинг узида хам эътикод, хам ахлок ва хам хукук булган кадрият эканлигини хисобга олиш зарур.
Умуман олганда бизнинг фикримизча, дин, давлат ва жамият уртасидаги муноса-батларнинг янги конфигурацияси бутун бир ижтимоий-сиёсий маконни кайта шакл-
лантиришни акс эттиради, бу ижтимоий тараккиётнинг имкониятлари хакида кенгрок ахборотни рагбатлантириш, аниклик ва универсаллик муносабатларига боглик. Бугунги глобаллашув жараёнида замоннинг мураккаблиги ва кийинчиликлари экстремистик тах-дидлардан ижтимоий кадриятларгача, динийлик ва дунёвийлик уртасидаги мувозанат масаласини, дунёвийлик тамойилининг нозик чегараларини куриб чикишдан ижтимоий жихатдан синалган маънавий-ахлокий меъёрларгача куплаб диний зиддиятларда уз акси-ни топмокда. Онтологик, институционал ва цивилизациялашган прогнозлардаги диний хамда конфессионал параметрлар янги ижтимоий структураларни яратишнинг усуллари ва маънолари сифатида талкин килинади. Бугунги кунда баъзи давлатларда давлат, жа-мият ва дин уртасидаги муносабатларда динийлик ва дунёвийлик мувозанатини таъмин-лаш механизмларининг яратилмаганлиги ёки тугри йулга куйилмаганлиги факат илмий тадкикотларни амалга оширибгина колмай, балки давлат, жамият ва дин уртасидаги му-носабатларнинг янги механизмларини яратиш хамда такомиллаштириш масалаларини кун тартибига куймокда.
Диний багрикенглик азал-азалдан узбек халки менталитетининг ажралмас кисми булиб келган. Тарихнинг мураккаб даврларида юртимиз мусулмонлари православ хри-стианларига мехр-шафкат ва хайри саховат курсатиб, бегараз ёрдам ва кумак берганлар. "Х,аракатлар стратегиясига мувофик, хаётимизда багрикенглик, узаро хурмат ва мехр-оки-бат тамойилларини чукур карор топтириш, диний эътикод эгаларининг хукукларини хи-моя килиш максадида комплекс чора-тадбирлар амалга оширилмокда" [7]. Яъни диний багрикенглик ижтимоий хаётда 16 та диний конфессиянинг самарали фаолият юритиши-га замин яратмокда.
References
1. Узбекистан Республикасининг Конституцияси. Тошкент, "Узбекистан", 2017- Б. 21.
2. Мирошникова Е.М. Мировой опыт государственно-церковных отношений. Москва, 1999. С.83-84.
3. Понкин И.В. Правовые основы светскости государства и образования. Москва, Про-пресс. 2003.- С 45.
4. Кремер Г. Анъанавий мусулмон жамиятида динийлик ва дунёвийлик муаммоси.//Ис-лом ва дунёвий-маърифий давлат. Тошкент, 2003. - Б. 55.
5. Алихонтура Согуний, Ахадхон тура Гаффоров. Биздан эмасдирлар, ватанни севмаган-лар. - Тошкент, "Моварауннахр", 2005.- Б. 16.
6. Ёвкочев Ш. Сиёсат ва дин. - Тошкент, Тошкент ислом университети, 2011. - Б.46-95.
7. Мирзиёев Ш.М. Халк,имизнинг розилиги бизнинг фаолиятимизга берилган энг олий баходир. Жилд 2. Тошкент, "Узбекистан", 2018.- Б. 451-452.