CC BY
28UO'T: 547.944/ 945 + 547. 856 + 1 TADQIQOT
KOBALT II-NITRAT VA XINAZOLIN-4-ONNING 3-INDOL MOY KISLOTA BILAN HOSIL QILGAN KOORDINATSION BIRIKMASINING PHASEOLUS AUREUS O'SIMLIGINING "QAHRABO" NAVIGA BIOKIMYOVIY TASIR JARAYONLARINI O'RGANISH
Bayramdurdi SAPAYEV, f.m.f.d. Foziljon SAITKULOV, katta o'qituvchi, Muattar MAMEDOVA, assistent, Toshkent davlat agrar universiteti, G'ayrat HAYDAROV, dotsent, Otajon NORMURADOV, magistrant,
SamDU.
Аннотация: Изучены биохимические эффекты координационного с оеиинения нитрата кобальта-II, хиназолин-4-оном с3-индолилуксусной кислотой в растениях «янтарной» сорте Phaseolus aureus. Кобальт является важным микроэлементом для растений и важным биогенным элементом в почве, в основном в форме катиона Co2+, который участвует в окислительно-восстановительных реакциях в растительных организмах для реализации различных минеральных и органических соединений. ОоС'пения обальта в основном растворимы в минеральных кислотах, поэтому мы хотим показать, в координационное соединение содержащей этот микроэлемент, образованное нитратной солью схиназолин-4-гп^м служит источником питания для растений.
Ключевые слова: нитрат кобальта-II, хиназолин-4-он, 3-индолил уксусной кислоты, «янтарный» сорт Phaseolus aureus, координационное соединени , би химический эффект, микроэлемент, минеральные и органические соединения, окислительно-восстановительная реакция, биогенный элемент, источник питательных веществ.
Abstract: The biochemical effects of the coordination compound of cobalt-II nitrate quinazolin-4-one with 3-indolyl acetic acid in the "amber" plants grades Phaseolus aureus have been studied. Cobalt is an important trace element for plants and an important biogenic element in the soil, mainly in the form of the Co2+ cation, which participates in redox reactions in plant organisms for the implementation of various mineral and organic compounds. Cobalt compounds are mainly soluble in mineral acids, so we want to show that the coordination compound containing this trace element, formed by the nitrate salt with quinazolin-4-one, serves as a source of plant nutrition.
Key words: cobalt-II nitrate, quinazolin-4-one, 3-indolyl acetic acid,"amber" plants grades Phaseolus aureus, coordination compound, biochemical effect, trace element, mineral and organic compounds, redox reaction, biogenic element, source of nutrients.
Geterotsiklik birikmalar tabiatda keng tarqalgan (darmon-dorilar, alkoloidlar, pigmentlar va boshqalar geterotsiklik birikmalar jumlasiga kiradi), ularning biologik jarayonlar-dagi, bo'yoqlar va dori-darmonlar olishdagi ahamiyatining kattaligi hamda ularni qishloq xo'jaligi mahsulotlarining chiqindilaridan, toshko'mir qatronidan olish imkoniyatining mavjudligi geterotsiklik birikmalar kimyosining rivojlanishi-ga asos bo'lgan. Hozirgi kunda butun dunyodagi kimyogar olimlar tomonidan olib borilayotgan tadqiqotlarning uchdan ikki qismi geterotsiklik birikmalarni sintez qilish va ularning xossalarini o'rganishga qaratilgan. Bu birikmalar ochiq zan-jirli birikmalaridan oson hosil bo'ladi va halqaning uzilishi natijasida yana ochiq zanjirli birikmalarga aylanadilar.
Geterotsiklik birikmalarning ayrimlari o'z xususiyatlari bilan boshqa organik birikmalardan farq qiladilar va oz yoki ko'p jihatdan aromatik birikmalarning xossalarini takrorlay-dilar, bular aromatik birikmalar kabi birikish reaksiyalariga qiyin, almashinish reaksiyalariga esa oson kirishadilar.
Halqadagi 2 ta n-bog' va geteroatomdagi juftlashmagan erkin elektronlarning o'zaro ta'siri natijasida halqadagi tutash elektron buluti yuzaga keladi va halqa bir tekislikda joylashadi. Ammo benzol halqasidagi va geterotsikldagi n-elektronlar sekstetining barqarorligi turlichadir. Aromatik uglevodorodlar uchun xos bo'lgan almashinish va birikish reaksiyalaridan tashqari, geterotsiklik birikmalar uchun halqadagi geteroatomning almashinishi, halqaning ochilishi
18
AGRO INFORM MAXSUS SON [1] 2021
bilan boruvchi reaksiyalar ham xarakterlidir[1].
O'simliklardagi kobalt yetishmasligining tashqi ko'rsat-kichlari azot etishmasligining belgilariga o'xshaydi. Ular o'simlik o'sishining sekinlashishi, barglarning sarg'ayishi va xlorozi, hosilning rivojlanish davrining qisqarishi bilan namoyon bo'ladi. Bu mikroelementning eng sezilarli kam-chiligi pulslarda bo'ladi. Bunday holda, tugunlarning faolligi past bo'ladi, shuningdek, bakteroid to'qima hosil bo'lishining intensivligi va bakteroidlarning harakatchanligi pasayadi.
O'simliklar tarkibidagi kobalt etishmasligi hayvonlarning ovqatlanishida bu element yetishmasligini keltirib chiqaradi, bu esa ularda avitaminozning rivojlanishiga, gemoglobin, oqsillar, nuklein kislotalar hosil bo'lishining sekinlashishiga va endemik guatr paydo bo'lishiga olib keladi. O'tlarda kobalt yetishmasligi tuproqda kobalt miqdori 5 mg/kg dan kam bo'lganida sodir bo'ladi. Hayvonlarning muvaffaqiyatli rivojlanishini aniqlay-digan o'simlik ozuqasining quruq massasidagi bu mikroelementning kritik darajasi 0,08-0,10 mg/kg ni tashkil qiladi.
Kobaltning ortiqcha bo'lishi o'simlik barglarining qirralari va uchlarini bu element bilan to'yinganligiga olib keladi, bu esa bu joylarning oqarishi va o'limida namoyon bo'ladi [2-5].
Biz ilgari ishlarimizda xinazolin-4-on, -tionlar va uning gamologlarining alkillash reakisyalari hamda ularnig o'simlik va hayvon organizimiga ta'sirini organganmiz.
Bugungi kunning muhim vazifasi bo'lgan stabilizatorlar olish va ularning o'simliklarning o'sish va rivojlanishi ta'sirnini o'rganishni maqsad qilib oldik
Tajribaviy qism.
Xinazolin-4-onning sintezi.
0,2 mol Xinazolin-4-onning 3-indolil moy kislotasi bilan ta'siri mahsuloti 0,1 mol kobalt II-nitrat chinni hovonchaga solib aralashtirgich bilan 3 soat davomida aralashtiriladi. Aralashtirilayotgan har 10-15 minutda chinni hovoncha atrofini va aralashtirgichni qirib tozalab turiladi. Birikmaning formulasini quyidagicha ifodalash mumkin.
- Co(NÜ3)?2H2Q -
Kobalt II-nitrat va xinazolin-4-onnning 3-indol moy kislota bilan hosil qilgan koordinatsion birikmasining Phaseolus aureus o'simligining "qahrabo" naviga biokimyoviy ta'sir jarayonlarini o'rganishda biz quyidagi jarayonlarni amalga oshirdik. Aynan nima uchun shu nav tanlab olindi? Buning asosiy sababi shuki, Phaseolus aureus o'simligining "qahrabo" navi burchoqdoshlar oilasiga mansub o'simlik bo'lib, ildizida tuganak bakteriyalar hamkorlikda yashab, havodagi molekulyar azotni o'zlashtirish xususiyatiga ega. Aynan shu moleku^^ azotni o'simlik ildizi orqali tuproqda o'zlashtirilishi hamda azotobakteriyalar hosil bo'lishida Co2 'onining 'o'i juda muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari biz sintez qilgan II birikma tarkibidagi geterosiklik birikma pirimidin halqasiga ega. O'simlik, hayvon va in'oi organiizimlari kabi (DNK va RNK) bevosita hayotiy
0,2 mol antranil kislotasi va 0,2 mol formam.'d tubi yumaloq kolbaga solinadi.
Reaksion aralashma 150°С da 1 soat davomida teskari sovutgichda Vudda qotishmasida teskari sovutgich orqali qizdirildi, so'ngra to xona haroratigacha sovitildi. Sovuq suvga solinganda oppoq kristallar hosil bo'ldi, filtrlandi, quritildi, spirtda qayta kristallandi.
Reaksiyasi quyidagicha amalga oshadi.
q
,cooh
J?
q
+ hc
nh2
"nh2
nh
h2o
Xinazolin-4-onning 3-indolil moy kislotasi bilan ta'siri.
0,2 mol xinazolin-4-on va 0,2 mol 3-indolil moy kislotasi tubi yumaloq kolbaga solinadi.
Reaksion aralashma 80°С da 3 soat davomida teskari sovutgichda suv hammomida teskari sovutgich orqali qizdirildi, so'ngra to xona haroratigacha sovutildi. Sovuq suvga solinganda sarg'ish kristallar hosil bo'ldi, filtrlandi, quritildi, spirtda qayta kristallandi.
.J
+ H2O
Kobalt II-nitrat va xinazolin-4-onnning 3-indol moy kislotasi bilan koordinatsion birikmasining olinishi.
■a.ayonlarni belgilab beradi.
Bizning tajribada kutilgan natijalarimiz quyidagi Dosqichlardan iboratdir.
Tajriba natijasida hosil qilingan II mahsulotning distillangan suvda 2,5% va 5% li eritmalari tayyorlab olindi.
20 dona urug'lar 2,5% li eritmada 5 soat va 10 soat davomida ivitildi.
20 dona urug'lar 5 % li eritmada 5 soat va 10 soat davomida ivitildi.
Olingan II moddaning urug' unib chiqishiga tasiri.
Urug'lar teng masofada 4 ta petri chashkasi va 1 ta 20 dona namuna, jami 5 ta petri chashkasida termostatgajoylashtirildi. Harorat 27°C, namlik darajasi 40%. 5 soat davomida 2,5 % li eritmada bo'ktirilgan urug'lar 10 soatdagiga nisbatan yiriklashish jarayonlari kuzatildi, 5 soat davomida 5% li eritmada buktirilgan urug'lar 10 soatdagiga nisbatan yiriklashish jarayonlari kuzatildi. Ildizlarining o'sish tezligi shu tartibda amalga oshdi.
Ildizning o'sish tezligiga 2,5% li eritmada 5 soat davomida urug'lar botirb ekilsa maqsadga muvofiq sanaladi deb hisoblaymiz.
Xulosa o'rnida shuni aytishimiz kerakki, bu murakkab organik birikma gemopoez jarayonlarida muhim rol o'ynaydi. O' simliklarda kobalt molekulyar azotni aniqlash uchun zarur mikroelement hisoblanadi, dukkakli ekinlarning tugunlari va barglarida tugunak bakteriyalar paydo bo'lishiga yordam beradi. Kobalt o'simlikning yog'ochligida to'planib, uning
+
MAXSUS SON [1] 2021 AGRO INFORM
19
o'sishini tezlashtiradi, oksin almashinuvida ishtirok etadi, ya'ni o'simliklarning o'sish jarayonlarini muhim oziqasi hisoblanadi (shu jumladan hujayra membranalarining cho'zilishiga yordam beradi).
Bu metall barglarning hujayrali ko'payishida ishtirok etadi (mezofilning qalinligi va hajmining oshishi, ustunsimon va bulutsimon bargli parenximadagi hujayralar hajmi va
soni). Bundan tashqari, kobalt o'simliklarning umumiy suv tarkibini oshiradi va shu bilan ekinlarning qurg'oqchilikka chidamliligini oshiradi.
Barglardagi xloroplastlar va pigmentlar kontsentratsiyasi orqali o'simliklarning fotosintez apparati shakllanishi va ishlashiga kobaltning ta'siri juda katta ahamiyatga ega ekanligi aniqlandi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. М.А.Юровская, А.В.Куркин, Н.В.Лукашёв. Химия Ароматических Гетероциклических Соединений. 2007 г. Стр. 5
2. Pat. 5.696.274. (USA). Synthesis based on 2-hydroxyacetophenone / Uwaydah J.M., Aslam M., Brown C.H., Fitzhenry S.R., Medonough J.A. // -1997.
3. Фунгициды.
4. Шахидоятов. Х.М. Хиназолоны-4 и их биологическая активность // Книга-Ташкент. 1988 г. -135 с.
5. Изыскивание патологических пестицидов в ряду 2-тиоксохиназолинов-4 //УФА 1982.- с.-93-95.
ИНТЕНСИВ БОГЛАР УЧУН ОЛМАНИНГ ПАСТ БУЙЛИ ПАЙВАНДТАГ КУЧАТЛАРИНИ ЕТИШТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ
Маловат ЮСУПОВА,
ц.х.ф.ф.д., ассистент, Тошкент давлат аграруниверситети, Санжарбек ХОЛМАТОВ,
ассистент,
Андижон цишлоцхужалиги ва агротехнологиялар институти.
Аннотация. В данной статье приведены результаты исследований по ускоренному развитию садоводства и виноградарства, резкому увеличению урожайности, улучшению качества зонирования на некоторых засоленных землях Хорезмской области и результаты экспериментальных исследований по выращиванию рассады яблони на слабых привоях области.
Ключевые слова: саженец, прививка, низкие подвои, яблоня, маточный саженец, интенсивный сад, вегетационный период, засолённая почва.
Annotation. This article presents the results of studies on the accelerated development of horticulture and viticulture, a sharp increase in yield, improving the quality of zoning in some saline lands of the Khorezm region and the results of experimental studies on growing apple seedlings on weak scions of the region.
Key words: seedling, grafting, low rootstocks, apple tree, mother seedling, intensive garden, growing season, saline soil.
Кириш. Кейинги йилларда республикамизда интенсив боглар барпо цилиниши, уларда мавжуд досилдор экин навларни устириш ва парваришлаш ишларини ташкил этиш юзасидан замонавий техно-логияларни жорий этилиши натижасида богларда мева етиштириш самарадорлигини ошириш дол-
зарб масалалардан бири дисобланади [1]. Бу им-кониятлардан самарали фойдаланиш учун аввало, бутун эътиборни дар бир хужаликдаги мавжуд бог ва токзорларнинг адволини яхшилашга, технология жараёнларини уз муддатида тула утказилишига, касаллик ва зараркунандаларга ;арши кураш чора-
20
AGRO INFORM MAXSUS SON [1] 2021
