Умирзакрв А.М.
Фаргона Давлат Университети докторанти
КАНТ ВА ЭЪТЩОД КАТЕГОРИЯСИ
Аннотация: Ушбу мацолада немис классик фалсафаси вакили Иммануил Кантнинг эътицод категорияси уацидаги царашлари цадимги юнон файласуфларининг эътицод тушунчаси уацидаги илмий фаразлари билан солиштирилади.
Калит сузлар: эътицод, ацлий асос, диний цадриятлар, шубуа, назарий ва амалий билим, воцелик, илм, дин.
Umurzakov A.M. Doctoral student of Fergana State University
KANT AND THE CATEGORY OF FAITH
Abstract: This article analyzes the views of the German classical philosopher Immanuel Kant on the category of belief in comparison with the scientific hypotheses of ancient Greek philosophers on the concept of belief, and expresses thoughts on the philosophical essence of the scientist's own scientific observations on belief
Key words: belief, trust, rational basis, religious values, doubt, theoretical and practical knowledge, reality, value, science, religion.
Билиш тарихида эътикод категориясининг ривожланишига назар ташлаш ушбу жараённинг унчалик силлик кечмаганлигидан, балки айрим зиддиятларга дуч келиш оркали содир булганлигидан дарак беради. Жумладан, ушбу тушунча дастлаб антик давр файласуфлари томонидан билиш жараёнини урганишда ёрдамчи категория сифатида пайдо булганлиги ва кулланилганлиги кузга ташланади. Масалан, Платон уз карашларида эътикод деганда инсон рухиётининг билиш билан боглик булган таркибий кисми деб тушунтирган булса, Аристотель эса инсон тафаккуридаги ишончнинг субъектив, психологик асоси сифатида тушунтиришга уринган. Унинг таъкидлашича, "хдр кандай фикрга эътикод, эътикодга эса ишонч, ишонч учун эса рационал асос"32 замин булиб хисобланади. Умуман олганда бу даврда билишнинг асосий методи кузатиш булганлиги ва ундан кенг фойдаланилганлиги эътикод категориясини тушунишда хам уз аксини топган
эди. ^
Урта асрларга келиб эса диний кадриятларнинг устивор мавкега кутарилиши окибатида эътикодни фалсафий категория сифатида урганишда унга билимни карши куйишга уриниш холлари кучайганлиги яккол кузга
32 Аристотель. Соч.: в 4 т. М., 1975. Т.1. Стр. 66.
ташланади. Ушбу хол дин хукмрон мавкега кутарилган урта асрчилик шароитида билим ва хакикатнинг ягона манбаи эътикод эканлиги билиш жараёни таянадиган асосий тамойил устивор мохият касб этганлигининг окибати булди. Бу эса уз навбатида эътикод масаласида рационаллик ва иррационаллик муаммолари муносабатига нисбатан аста-секин файласуфларнинг кизикиши ортиб боришига сабаб булган эди.
Ана шу маънода Янги Давр фалсафасига асос солган буюк немис файласуфи И. Кантнинг эътикод, ишонч ва билиш тушунчалари тугрисидаги фалсафий карашлари алохида урин эгаллайди ва катта кизикиш уйготади. Бунда шуни таъкидлаш лозимки, диний дунёкараш билан муроса кила олмасликдан иборат марксча фалсафа хукмронлиги даврида Кантнинг бу борадаги карашлари анча танкидларга дучор этилган эди. Хусусан, "Соф аклни танкид" асаридаги "Мен эътикодга жой бериш учун билимни чеклашга мажбур булган эдим"33 ибораси учун у агностицизмда айбланиб, бахо берилган эди. Бунга марксизм фалсафасининг ушбу немис файласуфи карашларига нисбатан адолатсиз муносабати сабаб булган эди. Гап шундаки, бу иборанинг немисча вариантидаги aufheben феъли аслида факат чеклаш маъносидан кура бошка куплаб маъноларга хам эгалиги немис файласуфини коралаб тасвирлаш учун эътибордан четда колдирилган. Хрлбуки, иборадаги ушбу терминни Кант билимни эътикоддан устун куймок, кутармок маъносида ишлатган.
Худонинг борлиги ва нариги дунёнинг мавжудлиги Кантнинг фалсафий карашлари орасида алохида эътиборга лойик фикр хисобланади. Уз таълимотида у ушбу карашларни эътикодга айлантириш максадида Худонинг борлигини исбот талаб килинмайдиган "биз учун нарса" сифатида тушунтиришга уринди. Бунинг учун Кант Худонинг борлиги хеч кандай шубха уйготмайдиган ва исбот талаб килмайдиган билим деб эълон килди ва шунинг учун у уз мохиятига кура эътикоддан устун туришини таъкидлади. Шунинг учун Кант эътикод тушунчасини урта асрчилик шароитидаги Аврелий Августин сингари айрим христиан догматикларидек credo ut intelligam, яъни "англаш учун эътикод киламан", кабилида бирон бир диний карашлар тизимига ишонишдан иборат деб тушунган эмас. Айни пайтда, Кант учун эътикод тушунчаси купчилик диндорлар хисоблаганидек, мартаба учун фахрланиш предмети хам эмас. Аксинча, эътикодга нисбатан бундай ёндашувларни Кант узининг "Дин факат биргина акл доирасида" асарида каттик танкид килган эди.
Тарихдан маълумки, эътикод тушунчасининг йигирмадан ортик маъноси тахлил килинган ушбу асар, уз давридаги хукмрон доираларнинг каттик норозилигига учрагани сабаб, Кантнинг хаётида анчагина муаммоларни келтириб чикарган эди. Жумладан, 1755 йилда метафизик билим тамойиллари тугрисидаги диссертациясини химоя килиб, университетда дарс бериш хукукини кулга киритган булса-да, бирок ана шу
33 Кант И. Критика чистого разума. М.: Наука. 2006. Т. 2. Ч.1. Стр.1081
асар туфайли бу хукукдан фойдаланиш И.Кантга осон кечмади. Гап шундаки, юкорида кайд этилган асар сабаб И. Кантнинг кафедрада профессорлик лавозимини эгаллаш учун берган аризаси жавобсиз колдирилган ва бунга эришиш учун, оз эмас-куп эмас, ун беш йил кутишига тугри келган. Натижада ёш олим ана шу муддат давомида тирикчилик учун приват-доцент сифатида фаолият курсатишга мажбур булган.
Кант фикрича, "эътикод" сузи, аввало, фикр ва билим катори субъектнинг у ёки бу мулохазаларининг хакикийлигига ишониш даражасини бахолаш категорияси булиб, барча холларда хам уни динга алокадор тушунча деб булмайди. Бунда маълумки, Кант математика ва назарий табииётшуносликка оид билим (die Wissen)ларни ишонарлилик даражаси энг юкори булган билимлар деб хисоблаган ва шунинг учун ана шу иккала фанни эътикодда хеч кандай шубха уйгота олмайдиган назарий билиш фанлари
" " 34
каторига куйган34.
Шу уринда у фикр (die Meinung) тушунчасини хам тавсифлаб, унинг инсон ишончининг куйи даражасида туришини таъкидлайди. Кант фикрича, фикр субъект томонидан у ёки бу мулохазанинг хакикийлигининг эътироф этилиши, тан олинишидир. У таъкидлайдики, фикр субъект томонидан назарий билиш талабларига тулик риоя этилган холдагина билимга айланиши мумкин. Шунинг учун Кант эътикодни катъий ишонч дея бахолаган эди. Бирок айни пайтда, унинг фикрича, эътикод фикрдан фаркли равишда билим була олмаслиги мумкин, чунки уларнинг предметлари бир биридан тубдан фарк килади ва турлича максадларга хизмат килади. Билиш фаолиятининг охир окибатда билим ва эътикодга элтувчи усуллари хам бир биридан катъиян фарк килади. Билим, Кант фикрига кура, факат назарий билиш жараёнининг махсули булиши мумкин булса, эътикод эса курук мухокамага асосланган (спекулятив) ва амалий билиш жараёнининг махсулидир.
Таъкидлаш уринлики, Кант томонидан уйлаб топилган ва илмий муомалага киритилган "назарий билиш" ва "амалий билиш" терминлари унинг замондошлари учун хам нотаниш эди, чунки шу пайтга кадар фалсафада рационал ва эмпирик билиш турларигина маълум булиб, улардан назарий ва амалий фанлар доирасида анъанавий равишда фойдаланиб келишар эди. Вахоланки, рационал билиш катъий талаблар доирасида чегараланган жараён булса, эмпирик билиш эса инсон фаолиятидан ташкарида амалга ошириб булмайдиган, уларнинг истак-иродаси томон йуналтирилган жараён эканлиги хамма учун тушунарли эди.
Шу маънода Кант талкинидаги назарий ва амалий билиш анънавий карашлардан фарк килади. Купчилик файласуфлардан фаркли равишда, Кант тушунтиришича, назарий билиш эмпирик билишнинг зидди эмас ва, бинобарин, рационал хисобланмайди. Билишнинг икки турини таккослар экан, Кант айтадики, акл "уз предметига икки ёклама муносабатда булиши, хусусан: ёки ушбу предмет ва унинг тушунчасига оддийгина таъриф^е
34 Кант И. Пролегомены. М.: 1994, Т.4.
Bestimmung) бериши, ёхуд уни амалга ошириши (wirklich zu mfchen) мумкин. Биринчиси аклни назарий, иккинчиси эса амалий билишни (Erkenntnis der Vernunft) англатади" 35.
Вокеалар ривожининг истикболини кура олиш оркали башорат килиш ёки номаълум булган вокеалар ёки конунларни кашф этиш, Кант фикрича, назарий билишнинг максадига кирмайди. Илмий кашфиётлар кила олиш алохида тоифадаги ноёб талант эгаларининг камёб кобилиятидир. Бундай кишилар узларидаги табиатнинг ушбу улуг инъоми тугрисида хеч ким билан булишишмайди. Назарий изланишларнинг асосий максади, соглом фикрлай оладиган кишилар томонидан хакикатан мавжуд булган (das ist) нарсаларни билишдан иборат36. Бор булган нарсаларнинг мавжудлиги (das Dasein) га, Кантнинг таъкидлашича, факат биргина бенуксон мантикий мулохазалар ёрдамида, шунингдек, интеллектуал интуиция (intellektuelle Аш^аии^)ни ишга солган холда ишонч хосил килиш мумкин эмас37. Бирон нарсанинг хакикатан мавжудлигига мушохада килинаётган предметнинг тафаккурдаги у ёки бу тушунчага мувофиклигини аниклаш йули билан ишонч хосил киламиз, дейди Кант.
Бунда мазкур предметнинг маконий ва замоний хамда хиссий мушохадавий тавсифлари ( масалан, металлга хос булган яркираш ва б.) булиши шартлигини хам эслатиб утади. Кант тасаввуридаги назарий билиш ён-атрофимиздаги предметлар, усимликлар, хайвонот олами жониворларини аниклаш, таниш ва тасаввур килишдан иборат. Рационал билиш предметлари эса теология, психология ва космологияга оид булиб ( масалан, худо, улмас жон ва рух, олам ва б.), амалий жихатдан хиссиёт, мушохада этиш мумкин булмаган мохиятдир ва шунинг учун улар назарий билиш эмас, балки спекулятив, яъни курук мухокамага асосланган билиш объектлари хисобланади38. Ушбу предметлар хакидаги билимларнинг хакикатлигини назарий исботлаш факат тажрибага оид булган предметларни билиш билан боглик булган математика ва назарий табииётшунослик усуллари ёрдамида мумкин булиб, бундай усул, Кант фикрича, факат мантикий зиддиятлардан иборат булган антиномияларни хосил килади. Мантикий зиддиятларга эга булмаган билимлар эса рационал булиб, уларнинг хакикатлиги хеч качон шубха уйготмайди ва шунинг учун уларга ишониш мумкин. Масалан, худонинг борлиги, унинг мавжудлиги бизнинг рухимизда ва оламдалиги мантикан зиддиятсиз билимлардир. Бундай ишончни Кант доктринал эътикод деб атаган. Унинг фикрича, узга сайёраликларнинг борлиги хам ана шундай
39
ишончли эътикодга киради .
Маълумки, Кантнинг хаёти ва фаолияти иккита, яъни "танкидгача" ва "танкидий" даврларга булинади. Танкидгача даврида у худонинг борлиги
35 Кант И. Критика чистого разума. М. : Наука. 2006. Т. 2. Ч.1. Стр. 10
36 Кант И. Критика чистого разума. М.: Наука. 2006. Т. 2. Ч.1. Стр.812.
37 Кант И. Критика чистого разума. М.: Наука. 2006. Т. 2. Ч.1. Стр.437.
38 Кант И. Критика чистого разума. М.: Наука. 2006. Т. 2. Ч.1. Стр.812.
39 Кант И. Критика чистого разума. М.: Наука. 2006. Т. 2. Ч.1. Стр. 1035.
тугрисидаги эътикодда ахлокий амалларни йуналтириш воситасини тасаввур этган булса, танкидий даврга келиб эса эътикодда инсон хаётий фаолиятининг ажралмас таркибий кисмини кура бошлади. Унинг хулосасига кура, инсонлар у ёки бу хатти-харакатларини амалга ошириш ёки улардан тийилиш хакида бир тухтамга келиш хакидаги карорга бундан бирон бир муваффакиятга эришиши ёки хеч нарсага эриша олмасликлари учун эмас, балки улар ёрдамида уз максадларини амалга оширишларига ишонишлари ёки ишонмасликлари учун келишади. Бунда Кант уз максадларига эриша олишга нисбатан ишончни мулжалдаги режани амалга ошириш умидидан иборатлиги учун амалий ишонч деб атайди.
Фаолият усулларини Кант хатти-харакатнинг амалий коидалари ёки ахлокий талаблар (императивлар) деб атайди. Ахлокий талаблар (императивлар) рост ёки ёлгон булиши мумкин эмас, чунки улар умуман мавжуд булмаган ва йук нарсалар хакида, яъни агар бунга бизда истак булмаса уни амалга ошириш буюрилган-у, лекин хеч качон амалга ошмайдиган харакатларни англатади. Шундай экан, ахлокий талаблар (императивлар) факат фойдали ёки зарарли, бажарилиши зарур ёки мажбурий булмаганлардан иборат булиши мумкин.
Бундан маълум буладики, Кант фалсафасида эътикод мантикий исботлаш мумкин булмаган, балки ахлокий императивни асослаш учун зарур булган аклнинг позицияси, деб тушунтирилади. Гарчи, Кант карашларида муайян зиддиятлар мавжуд булса-да, улар файласуфларни эътикод категорияси хусусида кенгрок мушохада юритишга ундаганлиги билан ахамиятлидир.
Х,ар кандай эътикод бирон-бир билим асосида карор топади. Демак, эътикод асосида хамиша бирон бир билим туриши керак. Бу билимни эътикодга тенглаштирилган "ишонч" атамаси билан айнанлаштириб булмайди. Бирок айни пайтда, юкорида хам таъкидланганидек, ишонч булмаса эътикод хам булмайди. Бу тугрида баъзи замонавий адабиётларда хам алохида уктирилмокда: "Ишонч - ...эътикод асоси, анъанавий, маданий, ахлокий, ижтимоий, сиёсий ва б. тамойиллар, меъёрлар, анъаналар, кадриятларни онгли равишда узлаштириш йули билан тарбияланишнинг асосий усуллари, шахсда эътикодни шакллантириш омили"40дир.
Демак, эътикодга айланиши учун билим хакикат билим булиши жуда мухим. Билим хакикат булиши учун эса, унинг мохияти ва мазмуни унда акс этаётган вокеилик ва объектив реалликка тулик мос келиши керак. Бу эса масаланинг айнан онтологик жихатини ташкил килади. Факат ана шу маънодагина эътикодга берилган айрим манбалардаги "Эътикод - бирон нарсага нисбатан билдирилган ишончли караш, нуктаи назар, мустахкам шаклланган фикр" деган таърифга кушилиш мумкин41.
40 Каранг: Маънавият. Асосий тушунчаларнинг изохли лугати. Т. 2013. 115-бет.
41 Ожегов С.И., Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка. М., 2001. Стр. 821.
Немис классик фалсафасининг буюк вакили булган И.Кант таълимотида ишлаб чикилган эътикод категориясининг узига хос мохияти фалсафий тафаккур тараккиёти учун муайян даражада ахамият касб этди. Жумладан, бу борадаги унинг янгича ёндашувлари ва карашлари энциклопедизмга даъво килган холда йуналтирилган булиб, тадкик этилаётган мавзу доирасидаги муаммолар майдонини сезиларли даражада кенгайтирди. Бу, аввало, ХУШ аср охири ва XIX аср бошларида немис классик фалсафасининг шаклланиши ва янада ривожланишида аклни табиатдан тарихга кучириш жараёнида рационализм тамойилларини кайта тиклаш учун якиндан ёрдам берди ва бу билан Фихте, Шеллинг, Гегель, Файербах каби файласуфлар таълимотини узида акс эттирган Янги Давр фалсафаси учун алохида замин ролини бажарди.
Гносеологик зарурият эса бугунги кунда хам бутун Кант фалсафаси сингари унинг эътикод категорияси хусусидаги карашларига хам кайта-кайта мурожаат килишга ундамокда.
Фойдаланилган адабиётлар:
1. Аристотель. Соч.: в 4 т. Москва, 1975. Т.1.
2. Кант И. Критика чистого разума. Москва: Наука. 2006. Т. 2. Ч.1.
3. Кант И. Пролегомены. Москва: 1994, Т.4.
4. Маънавият. Асосий тушунчаларнинг изохли лугати. Тошкент. 2013.
5. Ожегов С.И., Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка. Москва, 2001.