CC BY
4
UDK 004.02:004.5:004.9
Bozorov E.H. professor
O'zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Yardo Fizikasi instituti f.-m.f.d.
Rustamov S.Sh.
ass.
Buxoro Muhandislik-texnologiya instituti "Elektr mexanikasi va texnologiyalari"
DUNYODA YADRO TEXNOLOGIYALARI RIVOJLANISH BOSQICHLARINING PEDAGOGIK TAHLILLAR ORQALI
ASOSLASH
Annotatsiya: Mamlakatdayadro texnologiyalar orqali nafaqat arzon elektr energiyasini olish va yadro texnologiyalaridan samarali foydalanish imkonini berishi hech kimga sir emas. Shuning bilan birga, yadroviy texnologiyalar energetika sohasiga taalluqli bo 'Imagan sohalarda misol uchun: Inson salomatligi, qishloq xo'jaligi, oziq-ovqat maxsulotlarida ham qo'llash yuqori samara beradi desak mubolag'a bo'lmaydi. Zero, mamlakatda yadro texnologiyalaridan foydalanish yadroviy tibbiyot rivojlanishiga ham turtki bo 'ladi. Yadro texnologiyalari fanini o 'qitish esa talabalarga yadro texnologiyasidan oqilona foydalanish va mamlakatdagi sohaga oid manba 'larni metodika orqali yetkazishdan iborat.
Kalit so'zlar: Yadro texnologiyalari,reaktor, radioaktiv, ionlash, atom, neytron, diagnostika, radioizotop, nurlanish, yadro tibbiyoti.
Bazarov E.J. professor Institute of Physics Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan
Rustamov S.Sh.
acc.
"Electromechanics and Technology" Bukhara Institute of Engineering and Technology
JUSTIFICATION OF THE STAGES OF DEVELOPMENT OF NUCLEAR TECHNOLOGIES IN THE WORLD THROUGH PEDAGOGICAL ANALYSIS
Annotation: It is known that the use of nuclear technology in the country will allow you to get cheap electricity. However, in areas where nuclear technology is not part of the energy sector, for example: in the use for human
health, agriculture andfood, it is no exaggeration to say that the application will be very effective. The use of nuclear technologies in the country will also contribute to the development of nuclear medicine. Nuclear technology training will involve students in the intelligent use of nuclear technology and the provision of methodological resources to the country.
Keywords:Nuclear technologies, reactor, radioactive material, ionization, atom, neutron, diagnostics, radioisotope, radiation, nuclear medicine.
Mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish bo'yicha ustuvor vazifalarga muvofiq kadrlar tayyorlashning mazmunini tubdan qayta ko'rib chiqish, xalqaro standartlar darajasida oliy ma'lumotli mutaxassislar tayyorlashga zarur shart-sharoitlar yaratish maqsadida O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi «Oliy ta'lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida»gi PQ-2909-sonli qarori qabul qilindi [1].
Mazkur qaror bilan oliy ta'lim darajasini sifat jihatidan oshirish va tubdan takomillashtirish, oliy ta'lim muassasalarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va modernizatsiya qilish, zamonaviy o'quv-ilmiy laboratoriyalari, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bilan jihozlash bo'yicha Oliy ta'lim tizimini 2017 — 2021 yillarda kompleks rivojlantirish dasturi tasdiqlandi.6
Dunyoda yadro texnologiyalari rivojlanish bosqichlarining pedagogik tahlillar orqali asoslash mavzusini yoritishda har doim eng samarali metodni tanlash lozim, chunki innovatsion texnologiyalar talabalarda individual fikrlash, berilgan muammoga yechim topish va bu muammoga nisbatdan o'z fikrini bayon etib izohlashga qaratilgan. Mavzuni ochib berishda biz klaster metodidan foydalansak maqsadga muvofiq bo'ladi.
Klaster pedagogik ilg'or metod bo'lib maqsadni aniq belgilash va unga yechim topishga to'gri yo'l orqali harakatlar ketma-ketligida olib borish imkonini beradi.
Mavzuni dolzarbligidan kelib chiqqan holda pedagogik texnologiyani qanchalik aniq tanlasak mavzu muammolariga shuncha aniq yechim topamiz [2].
Tadqiqodning maqsadi:
• Dunyoda yadro texnologiyalari rivojlanish bosqichlarini pedagogik tahlillar orqali asoslash.
• Mavzuni yoritishda innovatsion pedagogik texnologiyalarning eng maqbul variantini qo'llash.
• Pedagogik texnologiyalar yordamida mavzu yuzasidan bilim va ko'nikmalarni aniq va ravon bayon etish.
Bugungi kunda yadroviy texnologiyalar nafaqat qurol va elektr energiyasi, balki bu insonga taalluqli bir qator muammolarni hal qilish uchun yangi imkoniyatlar ekanini anglash mumkin. Yadro sanoatining tarixi radioaktivlik,
6 O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi «Oliy ta'lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida»gi PQ-2909-son qarori.
izotopiya, ionlashtiruvchi nurlanishning turli xil turlari, majburiy bo'linish, tabiiy radioaktiv elementlarni aniqlash, yangi texnogen elementlar va izotoplarni olish usullarini ishlab chiqish bilan boshlanadi. Bu borada yangi fanlar yadro fizikasi va radiokimyo barpo etish muhim ahamiyat kasb etadi [3].
Hozirgi kunda yadro texnologiyalari: yerda, yer osti, suv va suv ostida, havoda va kosmosda va hamma joyda yadro ishlaydi. Mamlakatimiz atom sanoati mutaxassislari mamlakatimizda faoliyat yuritib, import o'rnini bosishning zamonaviy sharoitlarida o'z yangi ishlanmalarini qanday amalga oshirish haqida fikr yuritmoqdalar.
O'tgan o'n yilliklar davomida bizning olimlarimiz, sanoatimiz va shifokorlarimiz inson hayotining muhim sohalarida yadro texnologiyalaridan samarali foydalanish sohasidagi yutuqni amalga oshirish uchun zarur salohiyat to'plashdi. Mutaxasislar tomonidan yaratilgan texnologiyalar va ishlanmalar turli sohalarda keng qo'llanilmoqda. Misol uchun tibbiyot, qishloq xo'jaligi, oziq-ovqat sanoati, hosildorlikni oshirish uchun bug'doyni qayta ishlash texnologiyasi, bug'doyni saqlash muddatini ko'paytirish uchun urug'larda maxsus oldindan ishlov berish usullari mavjud. Bular mutaxassislar tomonidan yaratilgan va mahalliy rivojlanishga asoslangan.
Janubiy
mamlakatlardan xushbo'y qalampir va boshqa ziravorlar ko'pincha turli xil infektsiyalarga moyil bo'lgan mahsulotlar keltiriladi. Yadro texnologiyalari barcha shunga o'xshash bakteriyalar va oziq-ovqat kasalliklarini yo'q qilishga imkon beradi.
Radiatsiya bilan davolash onkologiyada eng samarali usullardan biri bo'lib hisoblanib olimlarimiz hozirda bemorlarning davolanish darajasini oshirishga imkon beradigan turli xil eng yangi texnologiyalar ishlab chiqmoqdalar. Ilg'or texnologiyalar mavjudligiga qaramay, bunday markazlar mamlakatning bir necha shaharlarida faoliyat ko'rsatmoqda. Bugungi kunda noyob yadroviy texnologiyalarni joriy etish jarayoni jadal davom etmoqda [4]. (2-rasm)
Nurlangan materiallarni qayta ishlash va izotoplarni ajratish bilan yadro texnologik siklining (YTS) energiya samaradorligini oshirish, odamlarning hayotini o'zgartirish imkonini berdi. Yadro tibbiyot sohasidagi shifokor va texnik xodimlar butun dunyo bo'ylab radioizotoplarni barqaror yetkazib berishga yoki radiofarmasevtik preparatlar va radiatsiya texnologiyasidan xavfsiz foydalanishga bog'liq bo'lgan, ko'plab proseduralarni amalga oshirdilar.
Yadrolarni noenergetik qo'llashning yana bir yo'nalishi texnologik o'simliklar ishlab chiqarish, qishloq xo'jaligi zararkunandalari va suv ta'minoti kabi mahsulotlarini ishlab chiqarish va qayta ishlash sohasida radioizotoplar va radiatsiya nurlanishidan foydalanish bilan bog'liq mintaqaviy izlanishlar hisoblanadi. Xalqaro atom energiyasi agentligi (radiologiya) barcha manfaatdor davlatlarga yadro bilimlarini aniqlash, baholash, rivojlantirish va yetkazib berishga ko'maklashish bilan shug'ullanadi. Osiyoda qishloq xo'jaligi ekinlari o'sishi (yashil inqilob) kabi texnologik ishlar natijalari keng ma'lum [5].
Bundan tashqari yadro texnologiyalari yadro reaktsiyalaridan ionlashtiruvchi nurlanishdan foydalanishga imkon beruvchi muhandislik yechimlari to'plami hisoblanadi.
Yadro texnologiyalarining ba'zi yo'nalishlari:
* Kimyoviy elementlarning yadrolarining energiya chiqarish bilan bo'linishi yoki birlashishi qobiliyatiga asoslangan texnologiyalar.
* Ionlashtiruvchi nurlanishni olish va ulardan foydalanishga asoslangan texnologiyalar.
* Kerakli xususiyatlarga ega bo'lgan moddalarni ishlab chiqarish uchun sanoatga xos texnologiyalar.
* Yadro tibbiyot texnologiyalari.
* Qishloq xo'jalik maxsulotlarini saqlash va himoyalash texnologiyalari [7].
Mavzuni ochib berishda talim oluvchilarga klaster metodi orqali tushuntirib berish fanga bo'lgan qiziqishlarini oshiradi va fikrini jamlashga yordam beradi.
«Klaster» metodi
Klaster metodi pedagogik, didaktik strategiyaning muayyan shakli bo'lib, u ta'lim oluvchilarga ixtiyoriy muammo (mavzu) lar xususida erkin, ochiq o'ylash va fikrlarni bemalol bayon etish uchun sharoit yaratishga yordam beradi. Mazkur metod turli xil g'oyalar o'rtasidagi aloqalar fikrlash imkoniyatini beruvchi tuzilmani aniqlashni talab etadi. «Klaster» metodi aniq ob'ektga yo'naltirilgan fikrlash shakli sanaladi. Ushbu metod muayyan mavzuning ta'lim oluvchilar tomonidan chuqur hamda puxta o'zlashtirilguniga qadar fikrlash faoliyatining bir maromda bo'lishini ta'minlashga hizmat qiladi [8].
Guruh asosida tashkil etilayotgan mashg'ulotlarda ushbu metod guruh a'zolari tomonidan bildirilayotgan g'oyalarning majmui tarzida nomoyon bo'ladi.
Bu esa guruhning har bir a'zosi tomonidan ilgari surilayotgan g'oyalarni uyg'unlashtirish hamda ular o'rtasidagi aloqalarni topa olish imkoniyatini yaratadi.
Stil va stil g'oyasiga muvofiq ishlab chiqilgan «Klaster» metodi puxta o'ylangan strategiya bo'lib, undan ta'lim oluvchilar bilan yakka tartibda yoki guruh asosida tashkil etiladigan mashg'ulotlar jarayonida foydalanish mumkin.
(3-rasm). Klaster metodi
Adabiyotlar ro'yxati:
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi «Oliy ta'lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida»gi PQ-2909-son qarori
2. Azizxujaeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. T.: CHulpan.2013. - 200 bet.
3. Апсэ В.А., Шмелев А.Н. Ядерные технологии: Учебное пособие. М:МИФИ, 2008. - 128 с.
4. Ядерные технологии: история, состояние, перспективы: Учебное пособие. / Андрианов А.А.. Воропаев А.И., Коровин Ю.А., Мурогов В.М. -М: НИЯУ МИФИ, 2012. - 180 с.
5. Барсуков О.А. Основы физики атомного ядра. Ядерные технологии. М: ФИЗМАТЛИТ, 2011. — 560 с. — ISBN 978-5-9221-1306-9.
6. Родзевич А.П.Р60 Методы анализа и контроля веществ: учебное пособие /А.П. Родзевич, Е.Г Газенаур; Юргинский технологический
институт.Томск:ИздвоТомского политехнического университета 2013.-312 с.
7. Ядерная энергетика: технология, безопасность, экология, эко-номика, управление: сборник научных трудов I Всероссийской на-учно-практической конференции молодых атомщиков Сибири; На-циональный исследовательский Томский политехнический универси-тет. - Томск: Изд-во Томского политехнического университета, 2010. - 260 с.
8. Xakimova M.F. Pedagogik texnologiyalar. Oquv qullanma. T.TDIU.,2013.
