JANUBIY OSIYODA YADRO QUROLI MASALALARI Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

www.scientificprogress.uz

JANUBIY OSIYODA YADRO QUROLI MASALALARI

Behruz Mo'minjonov

Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti magistranti

ANNOTATSIYA

Maqola mazmuni Janubiy Osiyo mamlakatlarida yadroviy qurollar munosabati, Xalqaro tashkilotlar va yirik davlatlar bilan kelishuvlar xususan,2015 -yildagi Eron bilan yadroviy dastur bo'yicha kelishuv. Atom Energetikasi bo'yicha Xalqaro Agentlikning(MAGATE) Janubiy Osiyo hududidagi strategik yo'nalishlari va ushbu hududni yadroviy qurollardan holi zonaga aylantirishdagi harakatlari. AQSH ning bu zonadagi tashqi siyosati. Pokiston va Hindiston davlatlari o'rtasidagi yadroviy qurollar masalasidagi siyosatining bu hududga ta'siri.

Kalit so'zlar: "Xalqaro oltilik", PAEC, NPT(Yadro qurolini tarqatmaslik to'g'risida shartnoma), "Yevrouchlik +3", Atom Energetikasi bo'yicha Xalqaro Agentlikning(MAGATE) protokoli.

NUCLEAR WEAPON ISSUES IN SOUTH ASIA

Behruz Muminjonov

Master of Tashkent State University of Oriental Studies

ABSTRACT

The content of the article is the relationship of nuclear weapons in South Asian countries, agreements with international organizations and major powers, in particular, the 2015 agreement with Iran on the nuclear program. The International Atomic Energy Agency's (IAEA) strategic direction for South Asia and its efforts to make the region a nuclear-weapon-free zone. U.S. foreign policy in this zone. The impact of the nuclear weapons policy between Pakistan and India on the region.

Keywords: International Six, PAEC, NPT (Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons), Eurozone +3, Protocol of the International Atomic Energy Agency (IAEA).

KIRISH

Yadro quroliga ega davlatlar nafaqat boshqalarning xavfsizligiga tahdid solmoqda, balki boshqa yadro quroliga ega davlatlar tomonidan nishonga olingan. Yadro urushi hozirda tahdid va yadroviy shantaj usullari bilan ketmoqda. Yadro quroliga ega bo'lgan birinchi mamlakatlar sifatida AQSh va SSSR, birinchi bo'lib

«SCIENTIFIC PROGRESS» Scientific Journal ISSN: 2181-1601 ///// \\\\\ Volume: 1, ISSUE: 5

yadroviy fuqarolik mudofaasini amalga oshirdi va sarmoya kiritdi bu sa'y-harakatlar uchun juda katta resurslar va albatta budjetdan mablag'lar ajratildi. Butun dunyo bo'ylab yadroviy qurollar tahdididan xavotir mamlakatlar dunyo hamjamiyatida o'z o'rniga ega bo'lish maqsadida ushbu qurol egasi bolish niyatida harakat boshlashdi. Eron yoki boshqa davlatlarga bu turdagi qurollarni to'xtatish tarqalishini imkonsizligini hisobga olgan holda yadro texnologiyasi hamda Yadro qurolini tarqatmaslik to'g'risidagi shartnomaning taraflari huquqi(NPT) hozirda o'z ishini to'liq bajara olmayapti deya olamiz. Uranni boyitish va plutoniyni ajratish orqali har qanday chet el hukumati yadroviy qurolga ega bo'lishga qat'iy qaror qilgan.

ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA

Bundan tashqari, 1981 yilda Isroilning hujumi Iroqdagi Osirak yadro reaktorini ishdan chiqarib, Iroqning rivojlanishini kechiktirgan bo'lishi mumkin. Eronning imkoniyatlarini o'chirib qo'ying, chunki uning uranni boyitish inshootlari yer ostida yoki keng miqyosda yashirin bo'lishi mumkin tarqaldi. BMT Xavfsizlik Kengashi orqali iqtisodiy sanktsiyalarni qo'llash aniq afzaldir variant. Prezident Bush 2002 yil yanvar oyida qilgan chiqishida qoralagan edi. Eron, Iroq va Shimoliy Koreya hukumatlari "yovuzlik o'qi" a'zolari sifatida ayblangan. AQSh hukumati o'zlarini diplomatik munosabatlari va taklifi - Xitoy, Rossiya va Evropa Ittifoqi-3 bilan birgalikda (Frantsiya, Germaniya,va Buyuk Britaniya) - Tehron uchun shartli xavfsizlik kafolatlarini tuzib berishdi.

Bugungi kunda Eron yadroviy energetika qobiliyatini ochiq rivojlanmoqda. Ular tinch maqsadlar uchun energiya uchun da'vo qilishadi, lekin ko'pchilik shubhali. Ular qurol yaratish uchun o'zlarining yadroviy qobiliyatlaridan foydalanishi yoki qilmasliklariga maqsadli ravishda qo'zg'oldi. 2005 yil kuzida talabalar uchun Eron prezidenti Isroilni xaritadan tozalashga chaqirdi. Prezident Mahmud Ahmadiynajod, sobiq prezident Muhammad Xatamining kamroq provokatsion taktikasidan voz kechib, butun dunyodagi yetakchilar bilan to'qnashuvda qatnashdi. AQSh hukumati 2007 yilgi hisobotida Eron yadroviy dasturini 2003 yilda to'xtatgan edi. Tehron gazetalaridan biri Bushir AESni barpo etish uchun injener va mutaxasislarni Rossiyaga maxsus kurslarni o'qish va malaka oshirish uchun yuborilayotganligi haqida xabar beradi. Eron atom energetika tashkiloti esa fizika, yadro fizikasi, mexanik injeneriya va kompyuter mexanikasi bo'yicha 225 nafar tajribali mutaxasisga muhtoj ekanligini ma'lum qildi. Shunga muvofiq 1999-yil fevral oyida 40 nafar eronlik mutaxasislar Moskvadan 500 km janubda joylashgan Novovorojens atom elektr stansiyasi qoshidagi o'quv markaziga yuborildi. Lekin baribir AQSHning bosimi ostida Rossiya Oliy ta'lim vazirligi Boltiq oblastidagi texnika universitetida ta'lim olayotgan bir guruh eronlik talabalar o'qishini to'xtatib qo'yishga majbur bo'ldi.

MUHOKAMA

1998-yil 12-14-noyabrda Eronga tashrif buyurgan Rossiya atom energetikasi vaziri Evgeniy Adamov rasmiy Tehron bilan amalga oshirilayotgan yadro dasturini zararsiz

HA

ekanligini ta'kidlab o'tdi . Uning fikricha, ikki davlat o'rtasidagi o'zaro munosabatlar to'laligicha xalqaro kelishuvlarga muvofiq bo'lib, yadro masalasidagi ikki tomonlama harakatlar xalqaro shartnomalarda aks ettirilgan huquqlar doirasidagina amalga oshirilayotgani va hatto AQSH ham o'z vaqtida Eronda uranni 93% li to'yintirish bo'yicha ilmiy-tadqiqod markazini barpo etganligini o'z so'zlarini tasdig'i sifatida keltirib o'tadi. 1998-1999-yillarda Rossiyaga malaka oshirish uchun yuborilgan eronlik mutaxasislar va Bushirdagi AES qurilishida ishtirok etayotgan rus injinerlarining soni haqida turli ma'lumotlar mavjud edi. 1999-yil qishda Rossiya atom energetikasi vazirligining e'lon qilishiga qaraganda, maxsus kurslarni o'qish bo'yicha Rossiyaga yana bir necha yuz nafar eronlik mutaxasislarning kelishi ta'kidlangan. Bundan tashqari, vazirlik tarqatgan ma'lumotda keltirilishicha, 2001-yilga qadar Rossiya Eronda umumiy qiymati 4 milliard dollarga teng bo'lgan yana uchta elektrostansiyani qurib bitkazishni rejalashtirayotganligi ma'lum bo'ldi. 1999-yil yanvar oyida Rossiya Tashqi ishlar vaziri Igor Ivanov Eron bilan olib borilayotgan harbiy hamkorlik har qanday to'siqqa qaramasdan davom etajagini qat'iy ta'kidladi.

2000-yil 30-iyunda Eronga rasmiy tashrif bilan kelgan Rossiya delegatsiyasining oliy harbiy delegati general Leonid Ivashev ikki mamlakat o'rtasidagi harbiy va yadroviy hamkorlik xalqaro xavfsizlik masalasida terrorizm va giyohvandlikka qarshi kurash maqsadida amalga oshirilayotganligini ta'kidlab o'tgan. Shunga qaramasdan rasmiy Vashingtonning turli yo'llar bilan ikki davlat o'rtasidagi yadroviy hamkorlikka rahna solishi tufayli 2000-yillardan so'ng Bushir AESni qurilishida ayrim to'xtalishlar yuzaga keldi, chunki Eronning atom elektr stansiyasini qurish bo'yicha harakatlarini AQSH hukumati "uranni to'yintirish va yadro quroliga egalik qilish" degan gumon ostida rasmiy Vashingtonning qistovi bilan xalqaro Atom energetikasi tashkiloti bu hududda qidiruv ishlarini olib bordi. Bu paytga kelib Rossiya Bushir AESi qurilishini "qadamma qadam" amalga oshirish siyosatini tuta boshladi. Ya'ni AQSH va Yevropa davlatlari tomonidan Eronga qo'yilgan embargolar va xalqaro Atom energetikasi tashkilotining "yadro quroli"ni qidirish bo'yicha olib borgan ishlari bir yoqli bo'lgunga

nc

qadar AES qurilishi to'xtatib turildi .

2005-yili Mahmud Ahmadiy Najod Eron prezidenti etib saylangach, uning hukumati Rossiyaning Bushir AESni barpo etishdagi hamkorlikda qo'llayotgan "qadamma qadam" siyosatini ijobiy qabul qilishligini keng jamoatchilikka ma'lum qildi. Buning mohiyati shu ediki, Eron va Rossiya o'z hatti-harakatlarini xalqaro maydondagi ularga nisbatan bo'layotgan bosim va ta'sirlarga biroz yon bergandek tutgan holda, o'zaro yadroviy hamkorlikni davom ettirish va AES qurilishini nihoyasiga yetkazishdan

iborat edi. Ammo bu jarayonga nisbatan Eronning o'zida turli ommaviy axborot vositalari va oppozitsion guruhlar tomonadan toshlar otila boshladi. Majlisdagi (Eron parlament) Islom Kengashining tashqi siyosat va milliy xavfsizlik masalalari bo'yicha yetakchi a'zolaridan biri Xishmatulloh Faloxatpishening Erondagi radikal gazetalardan biri " Risolat"da yozgan maqolasida jumladan shunday deyiladi: "Agar Eronga nisbatan qo'llanilayotgan sanksiyaning to'rtinchi bandiga e'tibor beradigan bo'lsak, Xavfsizlik Kengashi Eronga qarshi ekanligi ma'lum bo'ladi. Uning a'zosi sifatida Rossiyaning ham sanksiya bandlariga rozi ekanligi ko'rinib qoladi. Bunga yaqol misol sifatida Rossiya qariyb 11 yildan beri Bushir AESni ishga tushirilishini ortga surib kelayotganligini keltirsh mumkin". Unchalik radikal bo'lmagan Tehronning mashhur gazetalaridan biri "Siyosate ruz"ning yozishicha, Eron Tashqi ishlar vaziri Ali Akbar Solehiy 2010-yil 17-19avgust kunlari Moskvaga qilgan tashrifi chog'ida, Bushir AESni barpo etishdagi Rossiyaning "qadamma qadam" siyosati Eronni yadro dasturini amalga oshirishdagi eng so'ngi va ishonchli reja ekanligini ta'kidlagan76.

NATIJA

Umuman olganda, Rossiyaning Bushir AESi qurilishi ishlarini nihoyasiga yetkazmayotganligi Eron matbuot xizmati va ommaviy axborot vositalari tomonidan allaqachon tanqid qilina boshlagan edi. Chunki Tehronning "Hamshahriy" gazetasida 1999-yil 8-yanvarda e'lon qilingan maqolalardan birida jumladan shunday deyiladi:"

Agar J.Bush AESni qurish ishlari Rossiyadan boshqa biror-bir g'arb davlati bilan yo'lga qo'yilganda edi, ish allaqachon "o'xshagan" bo'lardi". Lekin o'sha payti Eron bilan bunday tahlikali shartnomani imzolashga hech bir g'arb davlati rozi bo'lmas edi.Yadro qurolini taqiqlash to'g'risidagi shartnoma (NPT) asosiy masalalardan biridir asosiy va eng munozarali ko'p tomonlama tashabbuslar bilan yadroviy bo'lmagan davlatlar yadro qurolini tarqatmaslik global rejimida hozirgi bosqichda ommaviy qirg'in qurollaridan voz kechishga undashmoqda. bu uning kuchga kirishi uchun asos yo'qligini anglatadi (uchunbu kamida 50 ta ratifikatsiyani talab qiladi). Ishtirokchilarning JNWga qarshiJahon hamjamiyatining kengashining doimiy a'zolariBirlashgan Millatlar Tashkilotining xavfsizligi - dunyoning tan olingan kuchlari "yadroviy klub "(Rossiya, AQSh, Buyuk Britaniya, Frantsiya, Xitoy) va boshqalaryadro quroliga ega davlatlar (Hindiston, Pokiston, Isroilva Shimoliy Koreya),shuningdek, yadroviy bo'lmagan NATO mamlakatlari va Yaponiya1998 yil may oyida bir qator yadroviy qurol sinovlarini o'tkazganiga qaramay, na Hindiston va na Pokiston o'zlarining yadroviy qurollarinijoylashtirmaganlar. Qo'mondonlik va boshqaruv masalalaridan tashqari, tarqatish ko'plab xavflarni o'z ichiga oladi, shu jumladan yig'ilgan yadro qurollari bilan bog'liq baxtsiz hodisalar bilan bog'liq, qurollar ularni etkazib berish tizimlari bilan

joylashtirilganda ortadi va qurol tizimlari yuqori darajada saqlanadigan joylarda yanada ko'payadi. Ushbu mumkin bo'lgan xavf-xatarlarga jiddiylik darajasining ortishi kiradi:

• bo'linadigan materiallar yadrosining erishiga olib keladiganqurollarda yuqori portlovchi moddalarning yonishi mumkin;

• portlovchi moddani portlatish, bo'linadigan materialning bir qismining aerozollanishiga olib keladi va uning havoga tarqalishi;

• Yadro rentabelligini keltirib chiqaradigan portlash.

Ushbu maqolada bunday baxtsiz hodisalar xavfi tahlil qilingan, xususan yadro bo'lmagan portlash paytida plutonyum tarqalishi bilan bog'liq bo'lgan oraliq ish va bunday avariyaning sog'lig'i va ekologik oqibatlari.

XULOSA

Qisqacha, 2-bo'limda yadro quroliga ega bo'lgan davlatlarda, xususan Qo'shma Shtatlarda yadro quroli bilan bog'liq baxtsiz hodisalar tajribasi tavsiflanadi va Janubiy Osiyodagi shunga o'xshash xatarlar baholanadi. 3-bo'lim plutonyumning havoda tarqalishini modellaydi va bu 4-bo'limda plutonyum inhalatsiyasining sog'liqqa ta'sirini o'rganish bilan davom etadi. Ushbu natijalar Janubiy Osiyodagi 5-bo'limdagi baxtsiz hodisalar stsenariylariga qo'llaniladi. 6-bo'limda natijalar va ularning natijalari haqida qisqacha munozara berilgan.

REFERENCES

1. Ochilova, B., & Mamatkulov, S. (2020). HOZIRGI ZAMON XALQARO MUNOSABATLARI VA UMUMBASHARIY MUAMMOLAR. Архив Научных Публикаций JSPI.

2. Farsakhanova, D., & Turakulov, X. (2020). Ideological and moral education in the preparation of future teachers for professional activity. Архив Научных Публикаций JSPI.

3. Тарасов, К. С. (2015). Теоретические подходы к проблеме распространения ядерного оружия. Вестник МГИМО университета, (4 (43)).

4. Елфимов, В. А. (1998). Международный режим нераспространения ядерного оружия: политические аспекты функционирования.

5. Арбатов, А. Г. (2015). Контроль над ядерным оружием: конец истории?. Мировая экономика и международные отношения, (5), 5-18.