ЦИЗНЛУНГАЧ ДЕВОРИ ИНТРАМУРАЛ НЕРВ ТУЗИЛМАЛАРИ ^АЦИДА
БАЪЗИ МАЪЛУМОТЛАР Х,амраев Акбар Хайруллоевич
Самарканд давлат тиббиёт университети (PhD) ассистент Бобоев Аскар Ибодуллаевич Сиёб Абу Али ибн Сино номидаги жамоат саломатлиги техникуми укитувчиси.
https://doi.org/10.5281/zenodo.8035000 Аннотация: Ички аъзоларнинг махдллий бошкарувчи тузилмалари (интрамураль нерв аппарати, диффуз эндокрин аппарати ва лимфоид аппарати) улар фаолиятининг бошкарилишида, х,азм найи кисмларининг функцианал мутаносиблигини ва узаро алокаларини ва уларнинг кушни аъзолари билан алокасини (висцеро-висцерал муносабатлар) таъминлашда, шунингдек улар учун хос булган махсус вазифаларини амалга оширишда мухим роль уйнайди. Бу нуктаи назардан олиб каралганда бу функцианал муносабатларнинг морфологик асосини урганиш мухим ахдмиятга эга. Шу сабабли ички аъзолар интрамураль нерв ва эндокрин аппаратининг морфологияси (айникса х,азм системаси аъзоларининг) жуда яхши урганилган (X,. Х. Бойкузиев 1998, Т. Д. Дехконов 2002, Э. У. Хусанов 2002 Ф. С.Орипов 2012, ва бошкалар). Шунингдек ички аъзоларнинг диффуз эндокрин аппаратининг морфологиясига багишланган илмий тадкикотлар х,ам анчагина.
Калит сузлар: ^изилунгач, интрамурал нерв тугунлари.
SOME INFORMATION ABOUT THE INTRAMURAL NERVE STRUCTURES OF THE ESOPHAGEAL WALL Abstract: Local governing structures of internal organs (intramural nervous apparatus, diffuse endocrine apparatus and lymphoid apparatus) in the management of their activity, in ensuring the functional balance and mutual relations of the parts of the digestive tract and their communication with neighboring organs (viscero-visceral relations), as well as specific for them plays an important role in the implementation of special tasks. From this point of view, it is important to study the morphological basis of these functional relationships. Therefore, the morphology of the intramural nervous and endocrine apparatus of internal organs (especially the organs of the digestive system) has been studied very well (H. Kh. Boykuziev 1998, T. D. Dekhkonov 2002, E. U. Khusanov 2002 F. S. Oripov 2012, etc.) . There are also many scientific studies on the morphology of the diffuse endocrine apparatus of internal organs. Key words: Esophagus, intramural nerve nodes.
НЕКОТОРЫЕ СВЕДЕНИЯ ОБ ИНТРАМУРАЛЬНЫХ НЕРВНЫХ СТРУКТУРАХ СТЕНКИ ПИЩЕВОДА Аннотация: Локальные управляющие структуры внутренних органов (интрамуральный нервный аппарат, диффузный эндокринный аппарат и лимфоидный аппарат) в управлении их деятельностью, в обеспечении функционального баланса и взаимоотношений отделов пищеварительного тракта и их связи с соседними органами (висцеро -висцеральные отношения), а также специфические для них играют важную роль в реализации специальных задач. С этой точки зрения важно изучить морфологическую основу этих функциональных отношений. Поэтому морфология интрамурального нервного и эндокринного аппарата внутренних органов (особенно органов пищеварительной системы) изучена очень хорошо (Х. Х. Бойкузиев 1998, Т. Д. Дехконов 2002, Е. Ю. Хусанов
2002, Ф. С. Орипов 2012 и др.) . Имеются также многочисленные научные исследования по морфологии диффузного эндокринного аппарата внутренних органов.
Ключевые слова: Пищевод, интрамуральные нервные узлы.
КИРИШ
Х,азм найи аъзолари нерв аппаратининг таркибий тузилмаларига багишланган илмий адабиётлар талайгина [1, 5, 6, 8, 10]. Бу тадкикотларда хдзм найи х,ар хил кисмлари аъзоларининг интрамурал нерв аппаратининг тузилишини, таркибини, нейронларнинг турлари ва уларнинг морфофункционал тавсифи берилган. Бу нейронларнинг узаро ва марказий нервлар билан алокаси бу аъзолар таркибида жойлашган ва х,ар хил тармокланишига эга булган оддий ва мураккаб поливалент рецепторлар борлигини аниклашган. Шунингдек х,азм найи буйлаб вегетатив нерв хужайраларнинг таркалиш зичлиги бу нейронларнинг висцеровисцерал рефлекс ёйларидаги иштироки х,ам урганилган. Узун аксонли нейронларда х,ар хил даражада ифодаланган синаптик нерв охирлари уларнинг х,ар хил экспериментал шароитдаги морфологик узгаришлари тулик курсатилган.
АСОСИЙ ЩСМ
кизилунгачнинг лимфатик системаси томирлари купгина тадкикотчилар томонидан урганилган: [2, 3, 7, 9]. Лекин ушбу курсатилган авторларнинг ишларида кизилунгачнинг диафрагмал кисми ва ошкозоннинг кардиал кисмига тегишли маълумотлар камлиги намоён булди. Бундан ташкари урганилган адабиётлар таркибида юкоридаги саволга тегишли булган киёсий анатомик нуктаи назардан булган саволлар х,ам охирига етказилмаган. кизилунгачнинг жаррохлик амалиёти ривожланишида унинг ёмон сифатли усмаларининг радикал даволанишига каратилган, изланувчи олдига бир кадар саволларни ечиш кераклигини максад килиб куяди, яъни ошкозон ва кизилунгачдан лимфа окими ва унинг тармокланиши каби саволлар билан боглик булган вазифалар.
Баъзи тадкикотчиларнинг фикрича кизилунгачнинг диафрагмал кисми ёмон сифатли усма жараёни (рак) энг куп шикастланадиган соха деб таъкидлайди. Бизлар томондан одам кизилунгачининг диафрагмал кисми ва ошкозон кардиал кисмидан тайёрланган 32 та лимфатик томирларнинг препаратлари урганилди, бундан ташкари чучка боласи кизилунгачининг 2 та препарати, итларнинг 15 та препарати, мушукларнинг 4 та препарати, каламушларнинг 7 та препарати урганилди.
Бизлар кизилунгачнинг диафрагма устки кисмининг пастки сохдсини хусусий диафрагмал ва корин кисмини кушиб битта умумий диафрагмал кисм деб таъкидладик лимфа томирларини куриниши учун бизлар кизилунгачнинг пастки кисмининг деворига ва ошкозоннинг кардиал кисмига юбориладиган Герота, массасини кулладик, натижада кизилунгачнинг диафрагмал кисми ошкозоннинг кардиал кисмидаги лимфатик томирларининг архитектоникаси одамларда ва хдйвонларда х,ам х,ар-хил эканлиги аникланди [4, 11, 15].
Одамларда кизилунгачнинг бу каби тури уч хиллиги аникланди: 1-кизилунгачнинг шиллик каватидаги буйламасига чузилган туртбурчак шаклдаги ковузлокли тур; 2-мушакли каватида эса бу турлар узининг полиморфизимлиги билан фаркланиб асосан туртбурчакли, учбурчакли ва овал шакилларига эга булади: 3-адвентиция каватида бу турлар эса янада йирикрок томирлар куринишида жойлашиб, узидан бошлангич узоклаштирувчи коллектор
таркатади. Мушукларда эса мушак каватидаги ковузлоклар тури туртбурчакли шаклида кизилунгачга нисбатан кундаланг тортилган булади [12, 14].
Итларда кизилунгачнинг мушак каватидаги лимфа томирлари ковузлоклари эса нотугри учбурчак шаклига эга булади. Каламушларда эса мушак каватидаги ковузлок турлари асосан нотугри учбурчак шаклида хамда кизилунгачнинг кичик калибирлигига карамасдан ушбу ковузлок турлари одамникига нисбатан йирикрок улчамга эга булади. Демак барча хайвонлар ва одам кизилунгачини мушак каватидаги ковузлок турларида иккита кават фаркланади: Биринчидан: чукур жуда майда ковузлоклардан таркиб топган. Иккинчидан: юзаки узоклаштирувчи поялар хосил килувчи (ствол) йирик калибирга эга булган лимфатик томирлар.
Ошкозоннинг кардиал кисмидаги лимфатик томир ковузлоклари мушакли ва сероз каватида учбурчак шаклига эга булиб, баъзида улар кизилунгачни ошкозонга утиш жойида караб йуналган булади. Одамлар кизилунгачи диафрагмал кисмининг лимфа окими бир -бирига занжир каби богланган тугунлар оркали амалга оширилиб улардан ошкозонни кардиал кисмидаги тугунлари, ошкозон ости бези сохасига ётувчи (асосан дум кисмидаги) алохида келиб куйиладиган тугунларидир. Ошкозоннинг кардиал кисмига лимфа окими кизилунгачнинг юкорида айтилган тугунларига ёки ошкозон ости безининг юкориги киргогида ётувчи тугунларига келиб куйилади. Бизлар томондан текширилган хайвонларда шу нарса кузатилдики кизилунгач диафрагмал кисмидан ва ошкозоннинг кардиал кисмидан утувчи лимфа окимининг бошка йуллар билан утиши хам аникланди. Олиб кетувчи томирлари ошкозон ости бези сохасида жойлашган тугунларга куйилиши намоён булди. Х,еч кайси холатда ошкозоннинг кардиал кисмида занжирли тугунлар борлиги аникланмади.
Ок каламушларнинг кизилунгачининг диафрагмал кисми ва ошкозоннинг кардиал кисмидаги лимфа окимлари узига хос кизикишни уйготди. Ушбу хайвонларда лимфа окими краниал йуналиб ва диафрагмага якин колганда яна интрамурал турли олиб кетувчи томирлар оркали каудал йуналиб, ошкозон ости бези сохасига ётувчи тугунларга келиб куйилади [13]. Шундай килиб ошкозон кардиал кисмидаги занжирсимон тугунлар факатгина одамга хос хусусият эканлиги аникланди.
кизилунгачнинг пастки кисмидаги вена конининг окими чап ошкозон венаси оркали (дарвоза венасининг бир кисми) амалга оширилиб дарвоза венасига келиб куйилади, сунгра кизилунгачнинг юкориги кисмларида вена кони пастки калконсимон ток ва яримток веналар оркали юкориги ковак венаси системасига келиб куйилади. Шундай килиб кизилунгач сохдсида дарвоза венаси ва юкориги ковак вена уртасида анастомозлар мавжудлиги маълум булди. кизилунгачнинг буйин кисмидаги лимфа окими трахия олди ва буйиннинг чукур лимфатик тугунлар оркали амалга оширилади, кукрак кисми эса трахеобронхиал, бифуркацион, паравертебрал лимфа тугунлари оркали амалга оширилади. кизилунгачнинг пастки учлигидаги регионар лимфа тугунлари паракардиал тугунлар, хамда чап ошкозон артерияси ва корин поя артериялари сохасида жойлашган тугунлар хисобланади. ^изилунгач лимфа тугунларининг бир кисми кукрак лимфа йулига очилади. Бу билан шуни тушунтириш мумкинки, баъзи холатларда Вирхов метастази регионар лимфатик тугунлар метастазидан аввалрок ривожланади. кизилунгачнинг иннервацияси адашган нерв тармокларидан хосил булувчи юзаки олдинги ва орка ковузлоклари хисобига амалга оширилади. Интрамурал нерв ковузлоклари - мушакли (Ауэрбах) ва шиллик ости (Мейснер) - ушбу ковузлоклардан таркалувчи толалардан тузилган. Нерв системасининг
парасимпатик кисми кизилунгачнинг ва кизилунгач сфинктерининг моторли функциясини бошкаради.
кизилунгач интрамурал аппарати бир - бири билан боглик булган 4 та ковузлок (чигал) лардан таркиб топган: 1. Адвентициал- кизилунгачнинг урта ва пастки учлигида жуда яхши ривожланган; 2.Субадвентициал- асосан мушакли каватида жойлашган булиб, факатгина кизилунгачнинг юкориги кисимларида яхши ривожланган; 3. Мушаклараро -асосан циркуляр ва буйлама мушаклар орасида жойлашиб, кенг тугунли чигал х,осил килувчи х,ар хил калибрдаги нерв толалардан таркиб топган х,амда ушбу ковузлок таркибида йирик нерв тугунлари жойлашади.
ХУЛОСА
Шундай килиб кизилунгачнинг интрамурал нерв чигаллари умумий конуниятлар асосида тузилганлигини эътироф этиш мумкин. кизилунгачнинг шиллик ости каватида Мейснер ва мускул каватида эса Ауэрбах нерв чигаллари жойлашганлиги маълум. Бу нерв чигаллари Догельнинг биринчи ва иккинчи типли нерв хужайраларидан иборат булиб, улар узаро бир - бирлари билан нейроцитлардан чикувчи йирик нерв толалари ва тутамлари ёрдамида богланган. кизилунгачнинг барча вегетатив вазифалари ана шу нерв чигаллари оркали бошкарилади.
Фойдаланилган адабиётлар:
1. Бойкузиев Ф.Х., Джуракулов Б.И., Шодиёрова Д.С., Бойкузиев Х,.Х., Исмаилова Н.А. Адренергические и холинергические нервные структуры дна желудка собак при экспериментальном холестаза // Вопросы науки и образования, 2021, № 13 (138). - С. 40-47. Россия
2. Ивашкин В. Т., Трухманов А. С. Эволюция представлений о роли нарушений двигательной функции пищевода в патогенезе гастроэзофагеальной рефлюксной болезни //Рос журн гастроэнтерол гепатол колопроктол. - 2010. - Т. 20. - №. 2. - С. 13-9.
3. Лычкова А. Э. Нервная регуляция моторной активности пищевода //Экспериментальная и клиническая гастроэнтерология. - 2013. - №. 6. - С. 52-59.
4. Орипов Ф. С., Дехканов Т. Д., Х,амраев А.Х. Морфология адренергических нервных структур тощей кишки в раннем постнатальном онтогенезе //Вестник науки и образования. - 2021. - №. 6-2 (109). - С. 73-76.
5. Орипов Ф.С., Х,амраев А.Х., Дехканов Т.Д. Экспериментал жигар циррози шароитида куёнлар кизилунгачи интрамурал нерв аппаратининг морфологияси. Биомедицина ва амалиёт 2021 йил. журнали 6 жилд, 6 сон. С. 57-61.
6. Орипов Ф.С., Х,амраев А.Х., Дехканова Н.Т. куёнлар кизилунгачи интрамурал нерв аппаратининг морфологияси. Биология ва тиббиёт муаммолари. №3 (128) 2021 С.202-204.
7. Салтыкова В. Г. Методика ультразвукового исследования и эхографическая картина блуждающего нерва //Ультразвуковая и функциональная диагностика. - 2009. - №. 1. - С. 74-79.
8. Х,амраев А.Х., Орипов Ф.С. Морфология интрамурального нервного аппарата пищевода. Тиббиётда янги кун № 3 (41), 2022. С. 327-329.
9. Х,амраев А.Х., Орипов Ф.С., Дехканова Н.Т. Кизилунгач устки учдан бир кисми мушак пардаси нерв аппаратининг пестицид таъсиридаги узгариши. Проблемы биологии и медицины № 2. 2019. (109) С.188-189.
10. Шодиярова Д.С., Бойкузиев Х,.Х., Хамраев А.Х., Джуракулов Б.И. Реакция адренергических и холинергических нервных структур печени кроликов при экспериментальном голодании // Вестник науки и образования № 19(97). Часть .1 2020. С. 94-98.
11. Бойкузиев Ф.Х., Бойкузиев Х,.Х., Джуракулов Б.И., Исмаилова Н.А., Шодиёрова Д.С. Морфология адренергических и холинергических нервных структур дна желудка кроликов при экспериментальном холестазе // Проблемы биологии и медицины, 2021, №5 (130), С. 176-178.
12. Бойкузиев Х,.Х., Шодиярова Д.С., Асадова Ф.Дж. Морфологические изменения нервных структур печени у собак при моделировании синдром холестаз // Ёш олимлар тиббиёт журнали. №4 (11), 2022 ст. 155-159.
13. Бойкузиев X. Х., Джуракулов Б. И., бурбонов Х.Р. Чувалчангсимон усимта ва ингичка ичак иммун-химоя тизимининг морфологик асослари // Журнал гепато-гастроэнтерологических исследований. 2022, №1 (том 3) ст. 14-19.
14. Исмоилова Н. А., Бойкузиев X. Х. ^уёнлар чувалчангсимон усимтаси лимфоид тугунчаларинг хужайравий таркиби // «Тиббиётда янги кун» 4 (42) 2022. Ст. 36-38.
15. Бойкузиев X. Х. Джуракулов Б. И. Организм иммун тизимининг шаклланишида ингичка ичак ва чувалчангсимон усимтанинг морфофункционал ахамияти // Журнал гепато-гастроэнтерологических исследований. 2022, №4 (Том 3) С.11-13.