УДК 808.144+523.0
ИСТИФОДАИ ДУРУСТИ ИСТИЛО^ОТИ АСТРОНОМЙ ДАР ИЛМУ МАОРИФ
РАХИМОВ БАХТИЁР КАРИМОВИЧ,
омузгори Литсей Донишго^и миллии Тоцикистон, ш. Душанбе, Тоцикистон Тел: (+992) 985851985 САФАРОВ АБДУЦАЛОЛFАФУРОВИЧ,
номзади илмхои физика математика, дотсент мудири кафедрааи астраномияии Донишго^и миллии Тоцикистон, Душанбе, Тоцикистон Тел: (+992) 931465173, Сурогаи электроны aj [email protected]
Имруз^о истифодаи истило^^ои астрономи дар адабиёт^ои мавцуда, чи дар сощи маориф ва ни дар сощи илм бояд такмил ёбанд. Чунки муаллифи аксарияти китоб^ои таълифшуда дар сощи астрономия бо забони тоцики мутухассисони соуа нестанд. Бинобар ин нунин китоб^о аз камбуди холи нест.
Мацсади мацола: равшани андохтан ба истифодаи дурусти истило^^ои астрономи дар илми маориф.
Аз руи натица^ои гирифташуда ба хулоса омадан мумкин аст, ки баъзе истило^^ои байналмилалиро расман цабул кардан лозим аст, цисми дигари истило^^о бошад, дар забони тоцики аллакай васеъ истифода бурда мешаванд, ки дар гузашта аз тарафи олимон ба са^е^ият дароварда шудааст. К^исми дигари истило^^о такмил мехощнд. Муаллифон кушидаанд, ки барои бартараф намудани камбудщо дар истило^^ои мавцуда пешнщодуои мушаххас намоянд.
Калима^ои калидй: астрономия, Кащон, истилоилм, маориф.
ПРАВИЛЬНОЕ ИСПОЛЬЗОВАНИЕ АСТРОНОМИЧЕСКИХ ТЕРМИНОВ В НАУКЕ И ОБРАЗОВАНИИ РАХИМОВ БАХТИЁР КАРИМОВИЧ,
преподаватель лицея, таджикского Таджикского национальнного университета
Тел: (+992)985851985; САФАРОВ АБДУЖАЛОЛГАФУРОВИЧ, кандидат физико-математических наук, доцент, заведующий кафедрой астрономии Национального университета Таджикистана, г. Душанбе, Таджикистан Тел: (+992) 931465173 E-mail: [email protected];
Сегодня использование астрономинеских терминов в существующей литературе, как в образовании, так и в науке, нуждается в улучшении. Авторы большинства опубликованных книг в области астрономии на таджикском языке, не являются специалистами в данной области. Поэтому в таких книгах часто обнаружывается ошибки.
Цель сататьи: пролить свет на правильное использование астрономических терминов в образовании и науки.
По результатам исследования предложено, что некоторые из международных терминов должны быть официально приняты, в то время как некоторые из терминов уже широко используются на таджикском языке, которые были уточнены нашими учеными в прошлом. Другая часть терминов нуждается в улучшении и дороботки. Авторы постарались для исправления недастатков существующих терминов преложит оптимальные варианты.
Ключевые слова: астрономия, Вселенная, термин, наука, образование.
CORRECT USE OF ASTRONOMICAL TERMS IN SCIENCE
AND EDUCATION
RAHIMOVBAKHTIOR KARIMOVYCH,
Lyceum teacher, TajikNational University of sh. Dushanbe, Rudaki Avenue 25, Tajikistan Phone: (+992)985851985;
SAFAROVABDUJALOL GAFUROVYCH, candidate of sciences in physics and mathematics, associate professor, head of the astronomy department of the National University of Tajikistan, Dushanbe, Tajikistan Phone: (+992) 931465173 E-mail: [email protected];
Today, the use of astronomical terms in existing literature, both in education and in science, needs to be improved. Most authors of published books in the field of astronomy in the Tajik language are not specialists in this field. Therefore, there are many mistakes in such books.
Purpose of article: to shed light on the correct use of astronomical terms in education and science.
According on the results of the study, it is suggested that some of the international terms should be officially adopted, while some of the terms are already widely used in the Tajik language, which were refined by our scientists in the past. Another part of the terms needs to be improved and refined. The authors have tried to correct the shortcomings of existing terms and offer the best options.
Key words: astronomy, Universe, term, science, education.
Мукаддима. Истифодаи истилоххои илмй дар сохаи фанхои дакик ба забони точикй масъалаи бахсталабе мебошад, ки боиси бетартибихои вожавй дар навишти маколахо ва дастуру китобхои илмй ва илмй-оммавии фанхои дакик гаштааст. Хусусан тарчумаи истилохи астрономй ба забони точикй, ки имрузхо ба рох монда шуда истодааст, тарафдор ва норозиёни худро дорад [1, с. 357].
Тарафдорони тарчумакунии истилоххо аз гиромидошти забони точикй ва гуруру хуввияти миллй сухан ронда, андеша доранд, ки фахмиши истилоххо ба забони точикй барои хонандагон осонй ва сабукй оварда, фахмонидани мавзуъ куллай мешавад.
Онхое, ки зидди тарчумакунй мебошанд, фикр менамоянд, ки бояд истилоххои байналмилалй тарчума нашаванд, зеро ин истилохотро дар тамоми чахон ба шакли ягона истифода мебаранд. Инчунин адабиётхои илмй ба забонхои гуногун аст ва агар хангоми истифода аз онхо мо ин истилоххои байналмилалиро донем, он кадар азоб нахохем кашид.
^исмати асосии макола
Барои ин акидахоро тахлил кардан мо бояд ба худи ходиса ва номхои объектхои тарчумашаванда ахамияти чиддй дихем ва омузем, ки то чй андоза онхоро тарчума кардан мумкин аст. Инчунин ба решаи калимахои тарчумашаванда ва калимахои тарчумакунанда ва мавкеи истифодабарии онхо дар забон диккат кардан зарурият дорад. Яке аз шартхои мухими тарчума бояд осон гардонии омузиш бошад.
Дар вакти тарчумаи истилох бояд омилхои зерин ба назар гирифта шаванд:
• Мавцудияти номи объекти тарцумашаванда дар забони тоцикй;
Масалан, номгуи бешумори чирмхо ва дигар истилоххои астрономй, ки аз даврахои кадим барои инсоният маълум буд, аз кабили кутр, кура, мехвар, фалак, само, ситора, арз, майл, бурч, андоза, кунч, баландй ва f. Мо метавонем ин истилоххоро васеъ дар забони точикй ном барем, чунки хар яки мо аз хурди бо ин номхо шинос буда, аз онхо истифода мебарем [2, с. 127; 3, с. 221].
• Ицтибос аз осори гузаштагон:
Решаи истилохоти асосй ба забоне бисёртар тааллук дорад, ки хамчун забони илмй эътироф шуда бошад. Азбаски дар хар давра ва минтака забони илмй ягона набуд, решаи истилоххо низ ба забонхои гуногун дахл дорад. Масалан юнони, рими, лотинй, араби ва f. Забони илмии гузаштагони мо дар давраи инкишофи илми асримиёнагии Шарк арабй буд. Бинобар ин истилоххое, ки олимони бузурги асримиёнагии Шарк
истифода бурданд ба забони арабй аст. Аммо пас аз ташкилёбии Иттиходи Шуравй мо ба сифати забони илмй забони русиро кабул кардем, вобаста ба он ба истилоххои русй руй овардем. Дар даврони Шуравй ин истилоххо ба кавле «дар забони мо нишаста монд». Баъд аз сохиби истиклолияти сиёсй шудан, кисме аз олимон ва мухаккикон мехоханд, ки ба хамон истилоххое, ки гузаштагони мо истифода кардаанд, руй биёранд [1, с. 357; 3, с. 286].
• Мавцудияти калимаи х;амвазн:
Дар замони хозира бо рафти таракиёти илму техника ва истифодаи кабулкунакхои нави оптикй, ки дар астрономия васеъ истифода мешавад, баъзе ходисахо, конуниятхо, асбобу олотхо ва элементхое кашф мешаванд, ки аз ин пеш набуд ва табиист, ки дар ягон забон номи онхо мавчуд нест. Ба ин ходисаву объектхо ё номхои шартй мегузоранд ё аз якчанд реша калимаи мувофик сохта номгузорй мекунанд. Бисёр холатхое шудааст, ки худи кашшоф номгузорй мекунад. Тарчумаи чунин истилоххо хеле душвор ва бахсангез мебошад. Масалан, калимахои «фотон», «молекула», «электрон», «аннигилятсия», «газ» ва гайра, ки чун истилоххои байналмилалй эътироф гаштаанд. Бисёр мутарчимон кушиш менамоянд, ки тарчумаи тахтуллафзии ин калимахоро амалй созанд, аммо ин калимахо хамчун истилох маънихоеро дар бар мегиранд, ки худи калима чунин маъно надорад. Масалан, истилохи «Галактика»-ро хамчун «ширмонанд» тарчума намоем, мо наметавонем зери ин мафхум худи объектро фахмем.
Дар замони чахонишавй мо бояд ба як нукта ахамияти чиддй дихем ва мавкеи худро аник муайян кунем: мо тозагии забони модарй ва хуввияти миллиро мехохем, ё ба раванди инкишофи илм ворид шуда истилоххои байналмилалиро истифода мекунем?
Масъалаи дигаре, ки дар рохи истифодаи истилоххо ба забони точикй ба миён омадааст, ин аз тарафи мутарчимони гуногун истифодаи калимахои мухталиф аст. Масалан дар китобхои табиатшиносии Н. ^одиров, С. Давлатзода, К. Исоев, И. Абдуллоев, М. Зиёев, М. Табаруков астероидро нучайма, кометаро зузанаб, метеоритро шихобпора тарчума намудаанд. Ба чузъ ин истилоххоро нодуруст шарх медиханд, масалан чирмро хамчун чисми шафоф маънидод кардааст, ки барои омузиши хонандахо дар оянда монеа эчод мекунад. Дар китоби Нучум (X,. Мачидов ва О. Нозимов) бисёр истилоххо худсарона тарчума шудаанд. Х,атто номи олимони гузашта дар шакли русиасос навишта шуда, бархе аз олимони точику форсро хамчун олимони араб нишон додаанд.
Барои чунин нофахмихо ба миён наомадан, комиссияи махсуси истилохот, кори худро пурзур карданаш лозим меояд ва чалби олимони пуркуввати соха истилоххоеро кабул намоянд, ки хамчун стандарт дар оянда истифода бурда шаванд.
Мо метавон чанд хусусияти хоси истилоххои астрономиро фарк кунем:
1. Истило% пеш аз %ама вожаест, ки дар сохтори истило%ии як со%аи муайян ба таври дациц ва цатъиву мушаххас як маф%умро ифода мекунад. Он ба таври асли дар забони тоцикй цабул карда шуда метавонад. Дар зер чанде аз истило%%о бо назардошти тарзи навишт мувофщи цонуни забон оварда мешавад.
Аберратсия, аблятсия, азимут, аккретсия, албедо, астрограф, астрофизика, галактика, гелиометр, ионосфера, надир, параллакс, протуберансхо, радиант, рефлектор, сарос, экзосфера, эклиптика ва эфемерида ва г.
2. Истило% дар доираи со%аи муайян бо ифодаи маънои мушаххаси худ ба %амин со%аи муайян ва со%а%ои вобастаи он бо якмаънои вобастагии зич дорад. Онро ниёгонамон истифода мебурданд ва мо онро метавонем дар намуди асл цабул намоем.
Азимут, алмукантар, алмукантарот, Асад (Шер), бадр (мохи пурра), бурч, деферент, зенит, Зухал, инкилоби офтобй, киём (авч), кирон, кутб, мадор майл, Муштарй, надир, сайёра, тарокум, тули чугрофй, Устурлоб, эътидол ва г.
3. Истило% дар баробари вижагии хос доштан дар таркиби сохтори забони мутобиц бо цоида%ои дастури амал намуда, дар калимасози %амчун во%иди истило%и иштирок менамояд. Истило%%ои аз забони байналмилал гирифташуда ва истило%%ои ба намуди асл цабулшуда дар астрономия:
Ангестрем, антисиклон, апекс, апогей, апсид, астроблема, геодезия, геоид, комета, коронограф, космогония, магнитосфера, мантия, маскон, метеорит, парсек, перигей, перигелий, флоккула, фотосфера ва хромосфера ва г.
Имрузхо матбуот, хамчун яке аз воситахои таргибу ташвик метавонад ба тараккиёти илмию фархангии чомеа таъсир расонад. Дар мачаллахои илмй ва адабиётхои таълимй истилохоти сохаи астрономия хеле зиёд истифода шудаанд.
Яке аз масъалахои лугавии дигари илмхои дакику табиатшиносй дар он аст, ки он баъзан дар натичаи табаддулотхо пурра аз маданияти мардумони дигар кабул карда мешавад. Масалан, илми араб дониши то замони худро аз тамаддуни Юнону Х,инди кадим гирифтааст, ки нишонахои онро дар забони илмй мушохида менамоем. ^исми муайяни истиллоххои астрономй то хол номхои арабии худро нигох доштааст. Х,оло хам чирмхои зиёди осмониро олимони чахон бо арабй ном мебаранд.
Вобаста ба инкишофи илми табиатшиносй дар мамолики Шарк аз карнхои VIII -IX сар карда истиллоххои астрономй макоми илмии худро гирифт, ки далели он асархои олимон ва мактабхои илмии онхо мебошад. Х,арчанд забони илм арабй буду асархо низ бо ин забон навишта мешуд, олимони ахтаршиноси мо кушиш намуданд, ки истиллоххои илмии астрономиро бароямон бо забони форсй-точикии худ бокй гузоранд.
Истилоххои астрономй аз даврахои хукмронии халифа Маъмун, махсусан дар рисолахои астрономии Абумахмуди Хучандй, Абдурахмони Суфй, Абурайхони Берунй, Ибни Сино, ^утбиддини Шерозй, Насириддуни Тусй, Алишохи Бухорой, Ч,амшеди Кошонй, ^озизодаи Румй, Алоуддини ^ушчй ва г. ва нихоят дар рисолахои маорифпарваронаи Ахмади Дониш ва Юсуф Мирфаёзов хело васеъ истифода шудааст [4, с. 51]. Гарчанде асархои илмии олимони гузаштаи мо бо забони арабй тахия ва чоп шуда бошанд хам, дар бархе аз асархояшон, аз чумла «Китоб-ут-тафхим»-и Абурайхони Берунй, «Донишнома»-и Ибни Сино теъдоди зиёди истилоххои астрономй ба чашм мерасад.
Истилохои илмй нафакат дар байни олимони ахтаршинос пахн шуда буд, инчунин онро шоиру нависандагон дар асархояшон хуб истифода мебурданд. Омузиши асархои классикони форсу точик гувохй медихад, ки онхо аз илми ситорашиносй огохй доштанд ва онро ба таври кофй аз худ намудаанд [4, с.52]:
Манам дониста дар паргори олам,
Ба тасрифу нуцум асрори олам.
Х,ама зици фалак цадвал ба цадвал
Ба устурлоби %икмат кардаам %ал.
Низомии Ганцавй.
Мо^талъат, ме^рдавлат, зу^разинат, тирфа^м,
Муштариахлоцу ба^ромофату кайвондимор.
Унсурии Балхи.
Бурчхо ва ситорахои дурахшони осмон номи худро доштанд ва имруз мо онхоро хамон тавр ном мегирем. Гарчанде номи онхо арабиасос бошанд х,ам, бурчу ситорахоеро номбар намудан мумкин аст, ки номи точикй доранд. Масалан Гесу, Икди Сурайё ва г.
Мардумони гуногун аз азал ба ситорахову бурчхо ва сайёрахо номхои барояшон хосро мегузоштанд. Ном дар бисёр холатхо шакл ё табиати онхоро инъикос менамояд. Масалан, агар Парвинро Х,афт хохарон низ номида бошанд, пас Дубби Акбар -Х,афтдодарон, Хирс, Х,афтавранг, Х,афт хирадманд, Ароба, Шохгавазн ва гайра хонда мешавад. Чунин холатро дар номхои бурчу ситорахои зиёд дидан мумкин аст. Аз ин сабаб барои як хел кабул шудани истилохоти илмй Иттиходи байналмилалии астрономхо номи аврупоии бурчхо ва номи аврупой-арабии ситорахоро кабул намудааст.
Такрибан 450 ситорахои дурахшони осмон номхои хоси худро доранд, ки аз онхо сайёхону бахрнавардон ва холо хавонавардон низ пайгирй менамоянд. Х,амон як ситора барои мардумони гуногун номхои барояшон хосро доранд. Аз руйи анъанахои арабй ва юнониву румй баъзан номи ситорахо номи кисми муайяни бурчро нишон медихдд:
Занаби Асад (Р-Асад) - «Думи шер», Ч,анахулфарас (у-Фарас) - «Бол, ^анот» ва Маркаб (а-Фарас) - «Зин», Охируннахр (а-Нахр) - «Охири нахр» ва гайра. Ситорахое низ мавчуданд, ки дар як вакти муайян номи мухакиконашро гирифта, баъдан бо ишорахои хосси худ дар зичхои астрономй бокй мемонанд: «Ситораи паррони Барнард», «Ситораи Каптейн», «Ситораи Восид» (ба шарафи астрономи точик Восит Сотиволдиев, ки бори аввал ситораи навро кашф кардааст) ва гайра [4, с. 53].
Гарчанде, имрузхо фархангхои физикию техникй [5, с. 40; 6, с. 464;, 7, с. 480; 8, с. 608] аз тарафи олимон тахия шуда руи чоп омада истода бошанд хам, камбудихо бенихоят зиёд аст.
Фарханги астрономй то имруз вучуд надорад. Аввалин лугате, ки аз тарафи Абдуллоев Н.Ш. «Лугати русй-точикии терминхои астрономия» соли 1977 тахия шуда мебошад, ки имрузхо куллан ба талаботи мутахассисони соха чавобгу нест [5, с. 40]. Аксар истилоххо ба тарики маъмулй аз забони русй хамин тавр кабул шуданд, масалан: вариация, траектория, станция, автоматика, диапазон, ракета, цикл, процесс, коэффициент, гелиоцентр, гравитация ва г. Инчунин тарчумаи баъзе истилоххо кобили кабул нест, аз чумла извержение - фитониш, цефеид - мултах,иб, дробление комет -резашавии комета, звезда-карлик - резаситора ва амсоли инхо. Гарчанде муаллиф кушидааст, ки бархе аз истилоххо дар осори олимони гузаштагони мо кусуф, хусуф, уруч, зузанаб, нучайма, сокиба, авч истифода шудаанд, такмил дихад, аз чумла гирифт, кулминатсия, комета, болид, апогей, перигей. Маълум аст, ки танхо истилохи кусуф ва хусуф ба гирифт иваз карда шудааст [5, с.10]. Дигар истилоххо байналмилалй мебошанд, ки онхоро хамин тавр кабул кардааст.
Айнан хамин тавр дар «Лугати русй-точикии истилохоти физика», ки аз тарафи СДодирй соли 1985 ба хонандагон пешиход шудааст [6, с.464], масалан автоматическая лунная станция - станцияи автоматии камарй [6, с. 12], белые карлики - резаситорах,ои сафед [6, с. 45], ва амсоли инхо. Аммо дар мукоиса бо «Лугати русй-точикии терминхои астрономия» ин фарханг хело хуб аст. Гарчанде, бархе камбудихои дигар низ чой дорад, ба монандй видимый излучение - нури намоён, затмение Луны - хусуф, затмение Солнце - кусуф [6, с.127], ва монанди инхо. Гарчане, худи калимаи затмения - гирифт тарчума шудааст [6, с.127]. Аз ин ру бо тахлили китобхои [5, с.40; 6, с.464], гуфтан мукин аст, ки сол аз сол самти истихшиносй бехтар шуда истодааст.
Соли 2002 «Фарханги физикии русй ба точикй»-и Январ Шукрии Самаркандй [7, с. 480] руи чопро дид. Дар хакикат кито хело хуб тахия карда шудааст. Гарчанде, бархе аз истилохшиносони самти физика ба гуфтахои ман розй нестанд ва холо хам кушиш доранд, ки дар ин китоб камбудихоро ёбанд.
Аммо дар «Фарханги русй-англисй-точикии политехникй»-и тахиянамудаи П.Нуров [8, с. 608] бархе аз камбудихо чой дорад. Муаллиф кушидааст, ки кариб тамоми истилоххои байналмилалиро бо забони точикй тарчума ва ё калимахои айнан мувофикро пешниход намояд. Масалан: бурч - галаситора [8, с. 463] ин пешниход комилан хато аст. Бурч гуфта, китъаи муайяни осмонро меноманд, ки дар он ситорахо дар шакле бо номи мушшахас пешниход шудааст, ки дар як хамвории ба мо дидашаванда мехобад. Аммо галасаитора - теъдоди муайяни ситорахое, мебошад, ки аз бо маркази массаи умумй алокаманданд. Мисоли дигар: абсолютная величина -бузургии мутлак [8, с. 5]. Ин истилох дар «Лугати русй-точикии терминхои астрономия» шакли дуруст оварда шудааст. Чунки мавфухи бузургй каме дигар аст, ва он
тавсифкунандаи тагйирёбии дурахшонй, равшаннои ё тобиши чирмро дорад. Дар [5, с. 11] муаллиф ин мафхумро шарх додааст.
Ба хамаи ин нигох накарда фархангхои зикршуда, дар асоси захмати тулонии муаллифон тахия шудаанд ва онхоро мутахассисони сохаи астрономия имрузхо васеъ истифода мебаранд. Нигароникунанда, бархе китобхои дарсй мебошанд, ки имрузхо бо мутахассисони соха хамкории зич надоранд.
Имруз бархе аз истилохшиносон ба чои истилоххои байналмилалй, истилоххои арабиро ворид намуда истодаанд. Дар рузномаву мачаллахо, шабакахои телевизионй ва ичтимой, дар радиохо, махсусан хангоми дубляжи филмхои хучаттй аз шабакахои телевизионй дида мешавад, ки истилоххо худсарона тарчума шуда, пешниход мегарданд. Агар ин раванд давом ёфтанд, гирад забони точикй коста шудан мегирад, истилоххои номукаммалу хом ба истифода мебароянд.
Забон ин падидаест, ки бо мурури замон тагйир меёбад ва захираи лугавии он дигаргун мешавад. Ин аст, ки калимаву истилохоти нав ба вучуд меояд, бозсозй мегарданд, ё аз забонхои дигар иктибос мешаванд, маънии нав пайдо мекунанд. Забони точикй низ аз ин гуна тагйиру тахаввул дар канор нест. Барои инкишофи истилохоти забони точикй ахаммияти забони русию арабй ва аврупой калон буду хаст. Ба туфайли фаъолияти илмии олимон, фаъолияти тарчумонхо, хизмати муаллимон ва ходимони илму техника, захираи истилохоти русию байналмилалй ва калимахои нав мукаммал шуда истодааст.
Бояд кайд намуд, ки бештари истилохоти сохаи астрономия аз забонхои дигар ба забони мо иктибос шудаанд. Ба монанди номи ситорахои дурахшон, кисми муайяни бурчхо, асбобхои астрономй аз забони арабй гирифта шуда, то хол маънои худро гум накардааст.
Аз забони дигар иктибос шудани истилохот, хам чихати мусбат ва хам чихати манфй дорад. Аз як тараф кабул кардани истилохот боиси бою ганй гардидани таркиби лугавй шавад, аз тарафи дигар боиси зиёд шудани калимахои бегона мегардад. Бинобар ин имконоти офариниши истилохот ё вожаи нав бошад, хочат ба кабул, тарчумаи тахтуллафзии истилох нест.
Истиклолияти давлатии Чумхурии Точикистон ба забони точикй имконияти хубе дод, то таркиби лугавии худро аз хар гуна калимаву истилохоте, ки дар тули солхои зиёд аз забонхои бегона ворид шуда буданд, то дарачае тоза намояд. Ин гувохи он аст, ки забони точикй яке аз забонхои кадима ва пурсарват мебошад.
Хулоса Х,амин тарик, аз баррасии мавчуда метавон чунин натичагирй намуд:
1. Мушкилоти асосй набудани мутахассисони хуби тарчума дар сохаи астрономия, таълифи кам ва ё тамоман набудани китобхои илмй, илмй-оммавй ва китобхои дарсй. Махсусан, набудани истилохшиносон дар самти астрономия.
2. Мавчуд набудани робитаи зич байни муаллифон ва мутахассисони самти астрономия. Аз ин ру, китобхои таълифшуда аз нуксонхо холй нест.
3. Бо назардошти малакаи кам ва ё мутахассиси касбй набудан дар самти астрономия, китобхо дар шакли дуруст тарчума намешаванд. Муаллиф хангоми тахияи китоб аз истилох танкисй кашида онро тарчума намекунад. Ё худ аз хисоби камтачрибагй, басанда набудани сатхи дониш, имкониятхои забони точикро пурра истифода бурда натавонистан, истилохи дуруст тахия карда наметавонад.
4. Пурра омухта нашудани таърихи истилохшиносии олимони гузаштаи мо дар самти астрономия имрузхо боиси качравй ва качфахмихо дар тарчумаву тахрир ва тахияи онхо гаштааст.
АДАБИЁТ
1. Сафаров А^. Истилоххои астрономй: бартарият ва норасой / А^. Сафаров // Материалы Республиканской научно-практической конференции, посвященной «Двадцатилетию изучения и развития естественных, точных и математических наук в сфере науки и образования» на тему
«Современные проблемы физики конденсированное состояние и ядерная физика» Душанбе, 19 февраля 2020 года. - Душанбе. - 2020. - С. 357-360.
2. Абдуллозода Х..Ф. Абумахмуди Хучандй ва таърихи астрономияи хал^и точик / Х..Ф. Абдуллозода. - Хучанд, 2005.- 440 с.
3. Берунй А. Китоб-ут-тафхим / А. Берунй. Мухаррири масъул М. Диноршоев. -Душанбе, 1973.-286 с.
4. Ибодинов Х.И. Истилохоти астрономй дар илму маориф / Х.И. Ибодинов, А.А. Рахмонов // Танзим ва корбурди истилохот дар забони давлатй. - Душанбе, 2014. - С. 51-57.
5. Абдуллоев Н.Ш. Лугати русй-точикии терминхои астрономия / Н.Ш. Абдуллоев.-Душанбе,1977.-40 с.
6. Кодирй С. Лугати русй-точикии истилохоти физика / С. Кодирй. - Душанбе, 1985. - 464 с.
7. Самаркандй Я.Ш. Фарханги физикии русй ба точикй / Я.Ш. Самаркандй. - Душанбе, 2001. - 480 с.
8. Нуров П.Г. Фарханги русй-англисй-точикии политехникй / П.Г. Нуров. - Душанбе, 2016. - 608 с.
ИССЛЕДОВАНИЕ ТРОЙНОЙ СИСТЕМЫ CD-SB-CR
ЁДАЛИЕВА ЗУЛФИЯНУРАЛИЕВНА, и.о. доцент кафедры физика Таджикского технического университета имена академикаМ.С.Осими.
Адрес: 734042 г. Душанбе улица Раджабовхо 10а Тел: (+992) 935071819, E-mail: [email protected];
САЙДУЛЛАЕВА МУЪТАБАР, доценти кафедры физика Таджикского технического университета имена академика М.С.Осими.
Адрес: 734042 г. Душанбе улица Раджабовхо 10а
Цель статьи: В данной статье рассмотрено композиционных материалов посвящена на основе полупроводников со значительной величиной термо-эдс и металлической фазы, повышающей общую тепло- и электропроводность. С этой целью исследовалось взаимодействия в системе Cd-Sb-Cr по разрезу CdSb-CrSb2.
По результатам исследования: Результаты физико-химического анализа предоставили возможность определить эвтектическую концентрация и установить температуру плавления эвтектики при 669К. Эвтектический состав соответствует содержания CrSb2 -10моль и Sb-90моль%.
Ключевые слова: антимонида кадмия, антимонида хром, термо-эдс, тепло и электропроводность.
INVESTIGATION OF THE Cd-Sb-Cr TRIPLE SYSTEM
YODALIEVA ZULFIYA NURALIEVNA,
Candidate of Technical Sciences Acting Associate Professor of the Department of Physics Tajik Technical University named after academician M.S.Osimi.
SAYDULLAYEVA MUTABAR, Associate Professor of the Department of Physics Tajik Technical University named after Academician M.S.Osimi. Address: 734042 Dushanbe Rajabovo street 10a
Purpose of the article: This article discusses composite materials based on semiconductors with a significant thermo-emf and a metal phase that increases the overall thermal and electrical conductivity. For this purpose, interactions in the Cd-Sb-Cr system along the CdSb-CrSb2 section were studied.
According to the results of study: The results of physicochemical analysis made it possible to determine the eutectic concentration and establish the melting point of the eutectic at 669K. The eutectic composition corresponds to the content of CrSb2 -10mol and Sb-90mol%.
Keywords: cadmium antimonide, chromium antimonide, thermoelectric power, heat and electrical conductivity.
Введение. Интерес к направленно - закристаллизованным эвтектиком постоянно возрастает. Повышение прочность и высокая жаростойкость, а также прозрачность в инфракрасной (ИК) области спектра и совершенная структура делают их незаменимыми в сфере оптики, в частности для изготовления детекторов и датчиков ИК диапазона длин волн и в электронной промышленности в качестве магниторезистивных материалов [1]. Создание нового материала, свойства которого и количественно и качественно отличается от свойств