CC BY
31ТДУ 809.155.0+809.51
БАРРАСИИ РУШДИ ИСТИЛОХ ДАР ЗАБОНШИНОСИИ ТО^ИК ВА ЧИН
Имомзода М.М., Цанг Лей
Донишгоуи миллии Тоцикистон
Истилох дар таркиби лyFавии хар як забон мавкеи мухимеро ишFOл намyда, омузиши он яке аз самтхои мухимтарини тахкикоти забоншиносии муосири забоншиносони точик ва чин мебошад. Aз нимаи асри гузашта зарурати дарки амики назариявии забоншиносии истилохоти забони муосири чинй ба миён омадааст. Масъалахои истилохот аз чониби олимони чинй яке аз самтхои мухимтарини тадкикоти забоншиносии муосир гардидааст. Ин сабаби афзудани ахамияти истилохот дар забон ва нокифоя донистани равандхои ташаккул, инкишоф ва фаъолияти истилохот дар забони муосири чинй мебошад. Омузиши конуниятхои ташаккули истилохот дар забони чинй, сохтор ва семантикаи онхо ба яке аз мухимтарин вазифахои илми забони чинй торафт инкишоф ёфта, истилохот ва иборахои нави истилохй пай дар пай пайдо шуда истодаанд.
Истилохот кисмати мухимми таркиби лyFавии хар як забон ва сарчашмаи Fанй гардондани он ба шумор меравад, ки он вобаста ба ин ё он сохаи илм тааллук дорад. Истилохи як соха метавонад дар сохаи дигар маънои истилохии худро аз даст бидихад ва хамчун калимаи оддй ва мукаррарй истифода шавад. Дар забони имрузаи точикй бештари истилохот махсусан ба воситаи тарчумаи адабиёт, адабиёти мухталиф аз забонхои хоричй аз чумла забонхои анлисй ва русй, инчунин дар шакли иктибосот аз забонхои гуногун дохил гардидаанд. ЛyFати истилохот дар ягон забон муддати зиёд пойдор ва бетаFЙир намемонанд. Бо мурури замон, бо тараккй намудани илму техника, бо ворид гардидани истилохоти нав чунин вожаномахо зуд-зуд таFЙир меёбанд.
Истилох ва истилохсозй таърихи дуру дароз дорад ва хампояи даврахои аввали пайдоиши забон аст. Х,ар вакте инсоният барои ифодаи мафхумхо ва ашёхои хос калима ва ё ибораи махсусе истифода карда бошад, хамон дам ба масъалаи истилох ва истилохофаринй ру ба ру шудааст. Ин гурухи вожагон аз хамон замоне, ки одам кодир шуд чойгохи худро дар олами хастй бишносад ва ба номгузории ашёи вохурдааш шуруъ кунад, пайдо шудааст ва хар андоза, ки илму басирати вай бар унсурхои ташкилдихандаи мухит ва чузъиёти он фузунй гирифт, вожахои нав ба наве барои ифодаи хар чизу хар падида пайдо карду истифода бурд.
Дар даврахои гузашта, вакте ки истилохот ва сохахои корбасти онхо кам буданд, чудо кардани истилохот аз таркиби вожагони умумй мушкил буд. Вале дар асрхои XIII-XIX пешрафту тараккиёт ва кашфиётхои бузурги илмй-техникй чехраи чахонро дигаргун сохт, риштахои илму фан ва сохахои гуногуни фаъолияти инсон зохир шуданд, ки хар кадом вожагони хоси худро такозо мекарданд. Дар натича шохаи истилохоти забон пахн шуд ва олимону донишмандон аз пайи чудо кардани онхо аз вожагони умумй шуданд.
Истилохоти забони точикй дар ин замон бо истилохоти забони туркй хеле омехта гардид. Х,арчанд дар назм забон нисбатан беолоиш буд, вале корбурди он дар доирахои расмй хеле душворфахм шуданд. Дар ин давраи такомули забон абармардоне чун Aхмади Дониш ва устод Садриддин Aйнивy хамандешони онхо ба майдон омаданд, ки эчоду фаъолияташон забони точикиро боз хам густаришу инкишоф дод. Вокеан, фарханги точик ва забони точикро дар садсолаи ахир бе устод Aйнй харгиз наметавон тасаввур кард. Дар ин давраи пурошуб y шахсутуни забони модарй гардид. Aввалин китобхои лyFати дузабонаи точикй ба русй ва русй ба точикй дар риштахои гуногуни илму фарханги точик махз бо ширкату машваратхои устод Aйнй ба вучуд омаданд.
Дар ин мавзуъ истилохшинос С. Назарзода чунин иброз мекунад: «Мо дар ин фасл наметавонем ба тамоми хусусиятхо ва чанбахои гуногуни инкишофу такомули истилохот ва истилохофаринй равшанй андозем. Х,ар як мархилаи такомули он на танхо маколаи алохида, балки пажухиши амики илмиро талаб дорад» [б, с. 2].
Нахустин назарияхои истилохшиносй дар илми забоншиносй дар ибтидои асри XX пайдо шуданд. Бунёди заминахои назариявй ва амалии тахкикоти истилох ба калами арбобони барчастаи илму фарханг ба монанди устод С. Aйнй, Б. Fафyров, A. Дехотй ва як
катор мухаккикони дигар ба монанди Т. Зехнй, Р. ^ошим, М. Шукуров, Э. Муллокандов, Я. Калонтаров, Н. Шарофов, Ш. Рустамов, С. ^одирй, таалук дошта, онхо фикру андешахои худро оид ба истилох иброз доштанд.
Пас аз ба даст овардани истиклолият, Чумхурии Точикистон макоми давлатии забони точикиро вокеан чорй кард ва «^онун дар бораи забони давлатй»-ро кабул кард. ^онуни мазкур истифодаи забони точикиро дар тамоми сохахои хаёти сиёсй, илмй, ичтимой-иктисодй ва фархангии кишвар такозо менамояд. Дар назди олимон ва мутахассисони кишвар сохахои илмхои дакик, табий ва техникй вазифахои ташаккул додани адабиёти илмию техникии точик ва истилохоти он карор доранд [10, с. 4].
Дар аввали солхои 60- уми асри гузашта дар истилохшиносии забони точикй мархилаи нав огоз мешавад. Дар ин давра дар сахифахои рузномаву мачаллот ба омузиши пахлухои гуногуни истилохсозии забони муосири точикй донишмандони ботачриба ба монанди Шукуров М., Шарофов Н. Рустамов Ш., Бердиева Т. ва дигарон мушохидахо ва андешахои худро пешниход кардаанд.
Солхои 70-ум истилох ва истилохсозй ба сифати мавзуи алохида дар китобхои дарсй барои донишчуёни факултахои филологияи мактабхои олй, аз чумла «Забони адабии хозираи точик» дохил карда мешавад.
М. Шукуров дар мачаллаи «Садои Шарк», сипас дар шакли китоб тахкикоти илмии худро бо номи «Х,ар сухан чоеву хар нукта макоме дорад» чоп карда, дар он «масъалаи тозагии забон ва хусни гуфтор»-ро хамчун масъалаи илмию фархангй ва «вазифаи хар як зиёии точик», «масъалаи мухимми давлатй ва сиёсй» арзёбй мекунад [17, с. 32].
Муаллиф дар китоби дигари худ «Забони мо - хастии мост» оид ба «Истилохот ва маданияти сухан» андешахои худро перомуни имлои истилохоти «советй-ингернатсионалистй», принсипхои тарчума кардани баъзе истилохоти «чамъиятию сиёсй», шаклхои номатлуби истилохсозй бо суффиксхои «-кунй», «-шавй», истифодаи тачрибаи гузаштагон ва гайра баён мекунад.
Дар китоби дигари худ М. Шукуров омузиши чараёни истилохсозии забони муосири точикй ва тахкики хамачонибаи онро аз дидгохи нав таъкид менамояд ва фасли алохидае ба номи «Истилохот ва забони миллй» [19, с. 211] ба таври муфассал дастовардхои ин соха ва масъалахои халталаби онро мавриди баррасй карор медихад.
Боз як тахкикоти арзишманд оид ба истилох дар забоншиносии точик китоби Шаропов Н. [16, с. 133] «Дар бораи инкишофи терминологияи илмй-техникии точик» «Пути развития лексики современного таджикского литературного языка» («Роххои инкишофи лексикаи забони адабии муосири точик») мебошад. Муаллиф боби алохидаеро бо номи «Место терминологии в развитии словарного состава таджикского языка» («Макоми истилохот дар инкишофи таркиби лугавии забони точикй» ба вожагузинии даврони нави забони точикй бахшида, дар он вобаста ба ахдофи кори мазкур ба таври умум рочеъ ба истилохоти ичтимоиву сиёсии забони точикй, нуфузи вожагони риштахои дигари илму техника дар ин соха, ганй шудани он аз хисоби лугатхои русй- интернатсионалй ва муфассалтар дар хусуси ташаккули истилохоти харбй бахс мекунад [16, с. 76].
Инчунин С. Сулаймонов, Мирзо Х,асани Султон, А. Байзоев ва дигарон рочеъ ба истилохсозони даврахои пеш, аз чумла Абурайхони Берунй, Ибни Сино, Носири Хусрав ва дигарон рисолахои илмй ва китобу маколахои арзишманде навиштанд.
Забоншиносй рус А. А. Реформатский дар китобаш "Термин как член лексической системы языка" оид ба истилох чунин гуфтааст: "Дар истилох хамеша алокаи табии забоншиносй туфайли мафхумхои истилохотй ва алокахои байни истилохй истифода меёбанд" [12, с. 122].
Донишмандони маъруфи рус Д.С. Лотте, А. А. Реформатский, В. П. Даниленко Т. Л. Канделаки А. В. Суперанская ва дигарон сахми худро рочеъ ба истилохсозй гузоштаанд. Нахустин назарияхои истилохшиносй дар илми забоншиносй дар ибтидои асри XX пайдо шудааст. Омузиши истилохсозй ва назарияи он дар замони шуравй аз маколаи академик Д. С. Лотте «Вазифахои навбатии истилохсозии техникй» (1931) огоз гардидааст [3, с. 76].
Бояд кайд, кард, ки дар илми забоншиносй оид ба истилох аз тарафи мухаккикон беш аз 20 таърифи ин лугатро пайдо кардан мумкин аст.
Бояд гуфт, ки истилохшиносй ба таври куллй дар забоншиносии чахонй шохаи нисбатан чавон аст ва дар Иттиходди Шуравй дар охири солхои 20-уми асри гузашта, пеш аз
хама дар забони русй пайдо ва ташаккул ёфт. Зеро бахши истилохсозии ин забон хампои тахаввулоти илмиву фархангии кишвархои пешрафтаи аврупой ва дастовардхои илми забоншиносии нав инкишоф ёфта, ягона забоне буд дар байни дигар забонхои Иттиходи Шуравй, ки метавонист тамоми истилохоти илмии замони навро баён кунад. Аз чониби дигар дар хамин мархилаи инкишоф буд, ки истилохсозии он мавриди мудохилаи бошууронаи забоншиносон карор гирифта буд.
Нахустин рохбарони фаъолияти истилохгузинй ва бунёдгузорони ин илм дар Иттиходи Шуравй академик Д.С. Лотте ва С.А. Чаплигин буданд, ки дар ибтидои солхои 30-юм асосхои назарй ва методологии онро муайян намуданд. Дертар бо инкишофу пешрафти ин бахш, пажухишхои амику густурдае дар ин замина сурат гирифт, ки дар онхо забоншиносон ва мухаккикони забардасти истилохгузинии умумй ва забони русй рочеъ ба пахлухои гуногуни назарй ва амалии ин масъала изхори акида кардаанд.
Солхои 70 - 80 низ истилохгузинй хамчунон масъалаи тахлилталаб дар забоншиносй ва истилохшиносии шуравй бокй мондааст ва пажухишгарони дигар аз кабили Г.В. Степанов, Л Котелова, И.Ф. Протченко, А.А. Пумпянский, А.В. Суперанская, M.K Глушко, Т.Г. Соколова ва f. назариёти донишмандони пешини худро такмилу тасхех карда, таърифи «истилох»-ро овардаанд [16, с. 79].
Дар фарханги забони точикй "истилох" дар маънои якуми худ: бо хам сулх кардан; оштй кардан; дар маънои дуюми худ калима ё иборае, ки хоси як гурухи мардум (ахли як касб) аст ё дар байни онхо маънои махсусе пайдо кардааст; калимае ки дар сохаи илму фан барои ифодаи маънои махсуси Fайри аслй кабул шудааст, термин ифода ёфтааст, ва аз ашъори классикони бузург мисолхо оварда шудааст.
Чунончй:
Бахри тафхими маънии ашё, Истилохе зи Fайб кард иншо. (Бедил) [18, с. 50].
В.П. Даниленко «истилох»-ро чунин таъриф мекунад: «Дар зери (вожаи) истилох мо вожаи (ва ё таркиботи) мавриди истеъмоли сохаи махсусро мефахмем, ки номи мафхуми хос буда, тафсирро такозо мекунад» [2, с. 50].
Ш. Ниёзй дар таълифи аввалин китоби дарсии мактабхои олй «Грамматикаи забони точикй» (1956) аз фонетикаву морфология сахми худро гузоштааст. Диккати мухаккик бештар ба тадкик ва омузиши масъалахои гуногуни кисмати морфологияи грамматикаи забони точикй бахшида шудааст. Роххо, усулхо ва колабхои калимасозии исму сифат нисбатан пурра ва хаматарафа аз тарафи ин мухаккик мавриди баррасй ва омузиш карор гирифтааст. Вожаи инфикс ба тавассути Ш. Ниёзй ба забони точикй ворид гардида, доир ба вазифахои грамматикии он маколаи чудогона бахшидааст. Доир ба хиссахои номии нутк ва феълхои таркибии номй чанд макола навишта ба ин кисмати сарфи забони точикй равшанй андохтааст. Умуман, ба омузиши хиссахои номии нутк ва махсусан исму сифат олим таваччухи зиёд намудааст. Доир ба имлову зада ва инчунин чумлахои мураккаби пайваст ва баъзе воситахои грамматикии алокаи байни чумлахои таркиби он фикру мулохизахо баён намудааст. Монографияи Ш. Ниёзй «Исм ва сифат дар забони адабии точик» холо хам ахамияти худро гум накардааст [8, с. 59].
Муаллиф баробари нишон додани тарзи шархи калима, таркибхои фразеологй ва идиоматикй, инчунин роххои истифода намудан ва нишон додани сарчашмахоро хам кайд намудааст.
Б.Н. Ниёзмухаммадов дар бораи терминология маколахои алохида нанавишта бошад хам, у ин масъаларо дар маколаи «Вазъияти забоншиносй ва вазифахои забоншиносони точик» ва мухтасар дар маколаи дигар, ки бо хаммуаллифи бо А.Л. Бухоризода ва Я.И. Калонтаров навишта шудааст, каме васеътар шарх додааст [9, с. 55].
Дар асархои «Чумлахи сода дар забони адабии хозираи точик», «Очеркхо оид ба баъзе масъалахои забоншиносии точик», «Баъзе масъалахои забони адабии хозираи точик» масъалахои асосии нахви забони точикй ва инчунин мавзуъхои чудогона мавриди омузиш карор гирифтаанд. Дар китоби якуми у бори аввал сараъзо ва аъзохои пайрави чумла, чумла ва хелхои он аз чихати ифодаи маъно ва таркиб, мухотабу калимахои туфайлй ва инчунин навъхои алокаи байни калимахо бо воситахои ифодаи грамматикиаш нисбатан пурра мавриди омузиш карор гирифтааст. Китоби дуюм бошал, доир ба чумлахои мураккаби
тобеъвy пайваст ва сертаркиб маълумот медихад, ки онхо дар асархои мyнтахаби y бо унвони «Забоншиносии точик» гирд оварда шудааст [9, с. 50].
H. Маъсумй дар омузиш ва тадкики масъалахои гуногуни илми забон сахм гузоштааст. Таваччухи олимро бештар вазъият ва таFЙиротхои таркиби лyFавии забони адабии точик аз асри Х то XIX, вазъияти забони адабй дар ибтидои асри ХХ ва роххои инкишофу тараккиёти холати хозираи забони адабй ба худ чалб намуда, тадкикотхои зиёде анчом додааст. Х,ангоми омузиш ва баррасии холати забони адабй ба кисматхои сарфу нахв, услубхои забон ва маданияти нутк ва инчунин тартиб додани лyFат эътибори махсус додааст. Дар омузиш ва тадкики яке аз мавзуъхои мураккабтарину душвортарини бахши морфология - хиссаи нутки феъл сахми олим нихоят калон аст. Доир ба чумлахои сода ва мураккаб низ H. Маъсумй тадкикотхои назаррасро ба калам овардааст [4, с. 50].
Дар забоншиносии муосири точик омузиш ва тадкики забон аз тарафи H. Маъсумй нисбатан пурра ва мукаммал анчом дода шудааст. Муаллиф доир ба масъалахои гуногуни забон ва адабиёти точик зиёда аз 25 асари илмиву 200 маколаи чудогона навиштааст. Асархои пурарзиши олим дар ин соха «Очеркхо оид ба инкишофи забони адабии точик» ва «Забон ва услуби Ахмади Дониш» мебошанд, ки барои мухаккикони минбаъдаи ин соха чун кутбнамо хизмат кардаанд. Дар асари якум забон ва услуби яке аз асархои устод С.Айнй -«Марги судхур» чихатхои лексикй, сарфй ва нахвии повести мазкур пурра муайян карда шудааст. H. Маъсумй ба таълифи китобхои дарсй сахми худро гузоштааст. Ба ин «Забони адабии хозираи точик» (бо хаммуаллифй), «Фолклори точик» мисол шуда метавонанд. Hашри лyFати дучилдаи тафсирии «Фарханги забони точикй низ махсули мехнати муаллиф ва хизмати бузурги y мебошад [4, с. 56].
Аз асри 11 cap карда то ин замон фархангхои сершумор таълиф гардидаанд, ки захираи лyFавии сохахои гуногуни илму адабии моро хаддалимкон фаро гирифта, калимаву истилох ва иборахои гуногуни барои хонанда номафхум ва пушида, ва аз он чумла, аз забонхои арабй, хиндй, туркй, лотинй ва Fайра ба забони точикй дохил шуда, хамчун осори гуногунсоха ва гуногунжанр шарху тафсир дода шудаанд.
Масалан, ба андешаи H. Маъсумй ^сири Хусрав барои инкишофу тахаввули аксари ин илмхо сахми арзанда гузоштааст. Андешахои забоншиносии бештару бехтар дар асархои y Ч,омеъ-ул-хикматайн Зодул-мусофирин ва Хон-ул-ихвон баён гардидааст. ^Хусрав мафхумхои фоил ва феълро вобаста ба идрок шарх додаст. Бисёр чолиби таваччух аст, ки ^сири Хусрав се замони амалро бо мисолхои мушаххас таъкид кардааст: «Замон ба се кисм аст, ки яке хозир, чун имруз ва ин соат. Ва дигар гузашта, дируз ва пареруз. Ва се дигар оянда, чун фардо ва пасфардо мебошад», яъне y дар устувор гардидани бисёр мафхумхову истилохоти забоншиносии форсу точик хизматхои шоистаро ба чо оварда аст [4, с. 56].
С. Айнй нахустин шахсе мебошад, ки дар замони муосир барои навиштани як лyFати пурарзиш захмат кашидааст. Дар "ЛyFати нимтафсилй" y кушиш намудааст, тамоми калимахои дар китоб дарчшударо шарху эзох дихад, ки барои хонанда ин асар мушкил нагардад. Ва ин китоб барои забони точикй ягона сарчашмае мебошад, ки бидуни калимахои русй - русй байналмилалй навишта шудааст [1, с. 67].
С. Айнй «ЛyFати нимтафсилии точикй барои забони адабии точик»-ро омода намуда, чунин мегуяд: "Имруз барои васеъ кардани забони илмй ва адабии точик ва барои фахмида хондани оммаи босаводшудаи точик ва чавонони тахсилдида ва тахсилдидаистодаи у ба китобхои лyFати гуногун мухточем: «мо бояд дар хар фан лyFатхои алохидаи илмй ва барои таъмин кардани талаби чавонони бодониш шудаистодаи точик лyFатхо дошта бошем, инчунин мо китоби лyFате дошта бошем, ки хазинаи забони халкро дарбар гирифта бошад ва забони зиндаи халкро ба пеши коркунони илмй ва адабй мисли материал тайёр карда монад. Дар бораи сарфу нахв, дар бораи чумлабандй ва дар бораи имло дар оянда хохам навишт» [1, с. 4-5].
Бо зиёд шудан ва афзоиши таълифоти илмй, хусусан дар сохаи забон, тиб, нучум, риёзиёт, мантик, фалсафа, поэтика ва Fайра ба лyFатхои ихтисосй ва энсиклопедияхои мухтасар эхтиёч пайдо шуд. «Fиёс-yл-лyFOт» — таълифи Мухаммад Риёсиддин бинни Ч,алолиддини Ромпурй аз чумлаи чунин фархангхост [5, с. 5].
Махсусан асархои забоншинос Д. Саймиддинов дар забоншиносй кобили кайд аст. Аз нуктаи назари у лyFати точикй дар ташаккули худ ба се давра рост меояд: "Пайдоиш ва густаршии гуруххои лyFавй махсуси хамаи даврахои таърихии ташаккули забонхои эронй
мебошад. Бунёди гуруддои лугавй ба таври умум аз забондои эронии бостон огоз гардида, дар забони форсии миёна дар худуди дамин сатди забонй тавсия пайдо кардааст» [13, с. 310].
М.Ф. Фозилов доир ба вижагидои забонии «Таърихи Табарй», X. Камолов доир ба иборадои изофии «Таърихи Табарй», Б. Радмонов доир ба вижагидои феъл дар «Таърихи Бухоро» ва дигарон кордои илмй-тадкикотй анчом додааст. Дар такомул ва ташаккули илми забоншиносии давраи шуравии точик садми олимони шинохта: Л. Бузургзода [1940], Ш. Ниёзй [1979], Б. Ниёзмудаммадов [1970], Н. Маъсумй [1970] ва Д. Точиев [2019] хеле бузург аст.
Асардои илмиву китобдои дарсии навиштаи ондо дамаи кисматдои забоншиносиро дар бар гирифтаанд. Ба ин китобдои зерин далел шуда метавонанд: Шеваи точикони Чилгазй [1936], Материалдо ба грамматикаи забони точикй [1937], Таблитсиядои грамматикй [1978], Шеваи Ленинобод [1937], Баъзе хусусиятдои забони адолии Самарканд [1938], Очерки мухтасари диалектологияи точик [1939], Харитаи диалектологии шевадои точикии водии Фаргона [1939], Фонетикаи забони точикй [1940], Морфологияи забони точикй [1941], Синтаксиси мухтасари забони точикй [1942]. Ин асардо дар замоне навишта шудаанд, ки илми забоншиносии точик тавлид ёфта истода буд.
Ш. Ниёзй дар таълифу тартиб додани китобдои дарсй ва дастурдои амаливу барномадои таълимй садми арзанда гузоштааст. Гайр аз ин, дар таълифи аввалин китоби дарсии мактабдои олй «Грамматикаи забони точикй» аз фонетикаву морфология иштирок кардааст [8, с. 59].
Тадкикоти забоншинос С. Назарзода дар чодаи забоншиносй бисёрчабда буда, истилодшиносиву истилодофаринй яке аз фаъолиятдои марказиву чашмгири уро ташкил медидад. Х,атто яке аз пурарзиштарин осори у «Истилодоти забони точикй: таърид, гароиш ва дурнамо» мадз масъалаи мазкури забоншиносиро ба бадс мекашад. Вокеан, талошдои пайвастаи С.Назарзода дар самти таъйини истилодоти милливу гайримиллй ва ба риштаи тадрир кашидани мудимтарин конундои истилодсозй ба посдориву нигаддошти забони модарй равона карда шудааст [7, с. 15].
^айд намудан зарур аст, ки яке аз самтдои мудим дар шароити муосир истилодгардонии нутк ба дисоб меравад, ки бо падн гардидани калима ва истилодоти берун аз илме, ки пайдо шудаанд, алокаманд аст.
Дар Чин забоншиносй дануз ду-се дазор сол пеш ба род монда шуда буд, аммо олимон тандо дар асри 20 ба масъаладои истилодоти забонй машгул шуданд. Олимони чинй (Ван Ли) ва (Шу Синчэн) дар ин бобат муваффакиятдои басо мудим ва созгор ба даст
овардаанд [21, с. 370].
Дар таърихи забоншиносии чинй бори аввал соли 1961 аз тарафи института лингвистии академияи илмдои Чин ва факултети лингвистии донишгоди Пекин лугати дузабонаи чинй-
русй бо номи "Лугати мукоисавии русй-чинй ва чинй- русй /SS^Mina^^ll: Й
Щ" ба табъ расид.
Лугатдои дигари чинй дануз наздиктар ба асри 21 нашр шуданд. Дар тадкики истилодоти забоншиносии Чин олимони барчастаи содаи забоншиносй, аз чумла Гао Шуфан, Мэн Линся, Хуан Чжаохоу, Хэ Чифан ва гайрадоро номбар кардан лозим аст, ки дар рушду тараккиёти истилодоти забоншиносй садми худро гузоштаанд.
Мудаккикон О.Р. Очиров ва Ч. Лин дар маколаи илмияшон, ки соли 2015 дар Ахбори Донишгоди Нижегород бо номи "Вопросы китайского теминоведения: от традиции "упорядочения названий" к современной теории" ба нашр расидааст, оид ба "истилод" ва "истилодшиносй" чунин гуфтаанд: «тарчумаи мафдумдои «истилод» ва "истилодшиносй" ба дигар забондо каме душвории мантики ба вучуд меорад. Чунки муодили мутлаки ондоро дар дигар забондо пайдо кардан гайриимкон аст. Дар забоншиносии муосири чинй истилоди "termmology''-ро ^ip^ - shщyйxuй - яъне илм дар бораи истилодот, ва чун ^ip shщyй -истилод ё истилодшиносй тарчума кардан мумкин аст» [11, с. 192-199].
^айд кардан ба маврид аст, ки олими дигари чинй Чжен Шупу мафдуми дигаре барои истилодшиносй shщyйzônghui-ро пешнидод кардааст, ки маънояш истилодот
(чамъи истилод) мебошад [11, с. 236-238].
^гуфта намонад, ки аввалин кумитахои истилохомузии Чин дар нимаи аввали асри XX ташкил шудааст. Соли 1909 дар назди дарбори Тсин идораи коргузорй оид ба чамъоварии исмхои илмй-техникй ташкил шуда буд. Баъдан соли 1932 идораи коргузории давлатй оид ба исмхои номбурда таъсис ёфта буд. Соли 1985 дар Чин "Кумитаи исмхои илмй-техникй" - "ЁШШ^Ы^-^Щ^М^" таъсис ёфт.
Метавон гуфт, ки дар мархилаи аввал истилохоти илмй-техникй дар забоншиносии Чин бо рохи ба танзим даровардани исмхо - ^Щ чамъоварй шудаанд. Чуноне, ки дар боло кайд кардем муодили калимаи "истилох" дар забони чинй ^ip shщyй буда, он дар кумитаи болозикр чои худро наёфтааст.
Аз гуфтахои боло бар меояд, ки ба чои мафхуми "истилох" дар забоншиносии Чин калимаи "исм"-ро метавонд истифода бурд.
Бояд гуфт, ки чустучу ва тахлилу санчиши забони чинй аз нигохи истилохсозй ва интихоби истилохот кори нихоят мухиммест, ки имруз дар назди забоншиносону фархангсозони чин карор дорад.
Дар тамоми даврахо ва мархилахои рушду инкишофи забони чинй сохтани истилохот ва иэероглифхо бо услули истилохсозии моделй, яъне сохторй бо истифода аз имкониятхои дохилии забон ва таFЙири маъно яке аз роххои сермахсули истилохсозй дар забони чинй махсуб меёбад.
^айд кардан ба маврид аст, ки дар рушд ва такомули назаряи истилохот дар забони чинй на танхо олимони сохибзабон, балки забоншиносони рус низ ба монанди А. В. Суперанская, КВ.Подолская, КВ.Василева [15, с. 6] сахми арзандаи худро гузоштаанд.
Мухаккики чинй Чжэн Шупу изхор менамояд, ки сахми олимон ва забоншиносони рус на танхо дар рушди назарияи истилохот дар забони чинй, инчунин барои ташкили мактаби истилохшиносй, ки дар донишгохи Хэйлунцзянск ба вучуд омад сахми калони худашонро гузоштаанд. Яке аз аломатхои хоси истилохот, ки зикраш дар тахкикотхои бисёр истилохшиносони точик ба назар мерасад, ин ташкили сохти он ба шумор меравад.
Метавон гуфт, ки барои сохиб шудан ба захираи истилохоти дар хар як сохаи муайяни чамъиятй пешрафти илму техника сахми хоси худро мегузорад. Бешак хар як истилох унсури як забон буда бо мохияти хос ва аломатхои махсуси худ аз калимахо ба пуррагй тафовут дорад.
Мухаккики соха Алла Леоновна Семенас дар мавриди мактабхои истилохшиносй кайд мекунад, ки: "Дар истилохоти муосири чинй се мактаби асосии истилохот ташаккул ёфтааст, ки дар якчанд самтхои гуногуни истилохот тадкикоти илмй мебаранд: Харбин, Пекин, Шанхай" [14, с. бЗ].
Яке аз мактабхои дар боло омада мактаби истилохотшиносии Харбин буда, асосгузори он забоншинос Чжэн Шупу ба хисоб меравад. Ин мактаб дар пайрави бо мактабхои истилохотшиносии русй кори худро ба рох мондааст. №мояндагони дигар мактабхои истилохшиносии Чин ба монанди Фэн Чживей бошад, ба самти мактаби истилохоти Канада пайравй мекунад. Мактаби Шанхайро мухаккикони Донишгохи Шанхай Tongji намояндагй мекунанд.
Тахлили маводхои назариявй нишон медихад, ки истилохоти забоншиносй бо як катор сабабхои фархангй ва таърихй танхо ба забони чинй ё танхо ба забони точикй таалук доранд. Масалан, истилохи забоншиносии чинй "ф^".
Дар лyFати «Чихай» мафхуми «ф^» чунин тасвир шудааст: дар даврони сулолаи Хан (206 пеш аз милод - 220 милод) омузиши хаттй "Сяосюэ" ном дошт ("Сяосюэ" дар хитой низ маънои мактаби ибтидоиро дорад) азбаски он дар мактаби ибтидой аст, бори аввал ба омузиши иероглиф шуруъ кардааст. Пас аз сулолаи Суй (618 милодй) ва Танг (618 - 907 милодй) маънои ин истилох васеъ шуда, ба омузиши умуман хаттй, омузиш ва шархи матнхои классикй (Ш.ШШШ) истифода мешавад, бахусус аз нигохи талаффузашон ШП^Ж^^Щ) [ШрЩЙ (Китайский толковый словарь).
Баъзе аз истилохотхо дар ду забон истилохоти мувофик доранд, вале дар лyFатхои точикй-чинй ё чинй-русй онхоро ёфтан мумкин нест. Чунин истилохотро танхо бо тахлили
мундаричаи ондо метавон дамчун «чуфт» муайян кард. Ин, аз чумла, ба истилодоти 'Ч^Шдр Н^" дар чинй ва "забоншиносии математикй" дар русй дахл дорад.
Баъзе истилодоти як забон дар забони дигар дамто надоранд, шояд аз он сабаб, ки олимони як кишвар ондоро истилодот дисоб намекунанд. Масалан, ин ба истилоди "ЩНЖ (Таърихи рушди забон) дар чинй ишора мекунад. Аз ин дида мешавад, ки дар содаи тарчумаи истилодоти чинию точикй проблемадои зиёде мавчуданд.
Тадлили маводдои назариявй ва сарчашмадои илмии олимони бузург ва инчунин задматдои пурарзиши ондо нишон медидад, ки истилодот дам дар забони точикй ва дам дар забони чинй яке аз воситадои бой гардонидани забон буда, баробари монандидо, инчунин тафовутдои зиёдеро дорост.
Адабиёт
1. Айнй С. Куллиёт. Ц.13. - Душанбе, 1977. - 614 с.
2. Даниленко В.И. Русская терминология: опыт лингвистического описания. - М.: Наука, 1977. - 235 с.
3. Лотте Д. С. Очередные задачи научно-технической терминологии. - М.: Наука, 1931. - 158 с.
4. Маъсумй Н. Асаруои мунтахаб. Ц.2. Забоншиносй. - Душанбе: Ирфон, 1980. - 79 с.
5. Мщаммад F. Гиёс-ул-лугот. Ц. 1. - Душанбе, 1987. - 480 с.
6. Назарзода С. Имло ва забони адабй. - Душанбе: Андалеб-Р, 2015. - 312 с.
7. Назарзода С. Ташаккули истилодоти ицтимой-сиёсии забони тоцикй дар садаи ХХ. - Душанбе, 2004.
- 302 с.
8. Ниёзй Ш.Н. Исм ва сифат дар забони тоцикй /Ш.Н. Ниёзй. - Сталинобод, 1954. - 125 с.
9. Ниёзмууаммадов Б. Забоншиносии тоцик. Асаруои мунтахаб. - Душанбе, 1970. - 386 с.
10. Нуров П.Г. Истилод ва истилоусозй дар забони илмии тоцикй. - Душанбе: Дониш, 2006. - 223 с.
11. Очиров О.Р., Линь Ч. Вопросы китайского терминоведения: от традиции «упорядочения названий» к современной теории //Вестник Нижегородского университета им. Н.И. Лобачевского. - 2015. - № 3.
- С. 192-199.
12. Реформатский А. А. Термин как член лексической системы языка //Проблемы структурной лингвистики. - М.: Наука, 1968. - 412 с.
13. Саймиддинов Д. Вожашиносии забони форсии миёна. - Душанбе: Пайванд, 2001. - 310 с.
14. Семенас А. Л. Лексическая и словообразовательная антонимия в китайском языке //Исследования по восточным языкам. - М., 1973. - С. 192-201.
15. Суперанская А.В., Подольская Н.В., Васильева Н.В. Общая терминология: Вопросы теории. 5-е изд. -М.: УРСС, 2009. - 248 с.
16. Шаропов Н.А. Пути развития лексики современного литературного языка. - Душанбе: Дониш, 1988. -133 с.
17. Шукуров М. Х,ар сухан цоеву уар нукта маконе дорад. - Душанбе: Ирфон, 1985. - 368 с.
18. Шукуров М.Ш., Хошим Р., Маъсуми Н.А., Капранов, В.А. Толковый словарь таджикского языка в 2-х тт. Iтом. А - О. -M.: Советская энциклопедия, 1969. - 952 с.
19. Шукуров М. Забони мо - уастии мо. - Душанбе: Маориф, 1991. - 211 с.
20. ¡ЯЩЩМ (Китайский толковый словарь) [Манбаи электронй]. - Рецаи дастрасй: http://cidian.xpcha.com
21. (ФВШ^ЩШ , 2019^1^, (Ван Ли, Грамматикаи муосири чинй / Ван Ли. - Ширкати нашриёти муттщидаи Пекин, 2019. - 370 с.).
БАРРАСИИ РУШДИ ИСТИЛОД ДАР ЗАБОНШИНОСИИ ТО^ИК ВА ЧИН
Муаллиф дар маколаи худ кайд мекунад, ки истилодот кисмати мудимми таркиби лугавии дар як забон ва сарчашмаи ганй гардондани он ба шумор меравад, ки он вобаста ба ин ё он содаи илм тааллук дорад. Истилоди як сода метавонад дар содаи дигар маънои истилодии худро аз даст бидидад ва дамчун калимаи оддй ва мукаррарй истифода шавад. Инчунин мудаккик кайд мекунад, ки истилод ва истилодсозй таърихи дуру дароз дошта, дампояи даврадои аввали пайдоиши забон ба шумор меравад. Дар вакте инсоният барои ифодаи мафдумдо ва ашёдои хос калима ва ё ибораи махсусе истифода карда бошад, дамон дам ба масъалаи истилод ва истилодофаринй ру ба ру шудааст.
Калидвожахо: истилод, забоншиносй, забони точикй, забони чинй, сода, забон, пайдоиш, гуруд, вожа, лугат, тадкикот.
ОБЗОР И РАЗВИТИЯ ТЕРМИНА В ТАДЖИКСКОЙ И КИТАЙСКОЙ ЛИНГВИСТИКЕ
Автор в своей статье отмечает, что термин является одним из особых лексических пластов и выражает особенность организации значения в связи с другими лексическими группами. Термин одной направлении во время перевода на другой направлении потеряет свой основной смысл. Также, соискатель отмечает, что термин и терминосоздание имеет длинную историю и являются номинальной базой возникновении языка. Когда человеку приходится использовать новую слово или выражение для выражение нового понятия, тогда сталкивается с проблемой термина и терминология.
Ключевые слова: термин, лингвистика, таджикский язык, китайский язык, направление, язык, появление, группа, слова, словарь, исследование.
REVIEW AND DEVELOPMENT OF THE TERM IN TAJIK AND CHINESE LINGUISTICS
The author states in his article that the term is one of the special lexical layers expressing the specificity of the meaning in relation to other lexical groups. A term from one branch loses its primary meaning in the process of being transferred to the other. In addition, researcher should note that terminology and terminology have a long history and are the nominal basis for the emergence of the language. Problems with terminology and terminology are faced when a person stops using new words or expressions to express new concepts.
Keywords: term, linguistics, Tajik language, Chinese, branch, language, appearance, group, words, dictionary,
study.
Дар бораи муаллифон
Имомзода Махина Мухаммадюсуф
Номзади илмхои филологй, дотсенти
кафедраи забонхои хоричй
Донишгохи миллии Точикистон
734025, Чумхурии Точикистон, ш. Душанбе,
х. Рудакй, 17
Тел.: (+992) 000 11 14 29
E-mail: [email protected]
Ч,анг Лей
Унвончуи кафедраи забонхои хоричй
Донишгохи миллии Точикистон
734025, Чумхурии Точикистон, ш. Душанбе,
х. Рудакй, 17
Тел.: (+992) 93 586 66 16
Об авторах
Имомзода Махина Мухаммадюсуф
Кандидат филологических наук, доцент кафедры иностранных языков Таджикский национальный университет 734025, Республика Таджикистан, г. Душанбе, пр. Рудаки, 17 Тел.: (+992) 000 11 14 29 E-mail: [email protected]
Джанг Лэй
Соискатель кафедры иностранных языков Таджикский национальный университет 734025, Республика Таджикистан, г. Душанбе, пр. Рудаки, 17 Тел.: (+992) 93 586 66 16
About the authors
Imomzoda Mahina Muhammadyusuf
Candidate of Philological Sciences, Associate
Professor of the Department of Foreign Languages
Tajik National University
734025, Republic of Tajikistan, Dushanbe,
Rudaki Ave., 17
Ph.: (+992) 000 11 14 29
E-mail: [email protected]
Zhang Lei
Applicant for the Department of Foreign Languages
Tajik National University
734025, Republic of Tajikistan, Dushanbe,
Rudaki Ave., 17
Ph.: (+992) 93 586 66 16
