CC BY
2УДК 1
Рахимова М.А.
Академияи идоракунии давлатии назди Президенти Чумхурии Точикистон
(Душанбе, Точикистон)
ХИФЗИ АРЗИШ^ОИ ДАВЛАТДОРИИ МИЛЛЙ ДАР ШАРОИТИ ТАХДИДХ^ОИ ^А^ОНЙ
Аннотация: Хифзи арзиш^ои давлатдории милли дар шароити тафид^ои ца^они масъалаи мущм ва душворест, ки барои %ар як миллат ва давлат а^амияти калоне дорад. Вацте ки цомеа ба тафид^ои ца^они, аз цумла хатари хатарноки терроризм, экстремизм, ва таъсири манфии глобализатсия рубару мешавад, щфзи арзиш^ои милли ва э^тироми тамаддун^о ва фар^анг^о зарур аст. Хамчунин, давлат^о бояд бо ^амо^ангии шадид ва истифодаи самараноки дипломатия, ицтисод, ва саъйи расми барои щфзи истицлолияти милли ва пойдории фар^анги худ тадбир^о андешанд.
Ключевые слова: щфзи арзиш^о, давлатдории милли, тафид^ои ца^они, хатар^ои терроризм, экстремизм, глобализатсия, истицлолият, фар^анг, дипломатия.
Дар чахони муосир, ки тахдидхо ва хатархои глобалй афзоиш ёфтаанд, масъалаи хифзи арзишхои давлатдории миллй барои хар як давлат ва миллат ахамияти махсуси худро дорад. Арзишхои давлатдории миллй, ки асосан ба истицлолият, тамаддун, фарханг, ва тартиби чомеа марбутанд, бояд дар холати тахдидхои хоричй ва дохилй мухофизат шаванд. Ба шарофати глобализатсия ва рушди босуръати технологй, давлатхо имруз бо хатархои нави сиёсй, иктисодй, ичтимой ва амниятй рубару мешаванд, ки метавонанд арзишхои миллй ва хатто истиклолияти давлатиро тахдид кунанд.
Тахдидхои чахонй, аз чумла экстремизм, терроризм, ноустуворй дар иктисоди глобалй, ва таъсири манфии иттилоотии замони ракамй, метавонанд ба вурудоти назаррас дар сохтори давлатй ва ичтимоии як кишвар оварда расонанд. Дар чунин шароити мураккаб ва хатарнок, хифзи арзишхои миллй
мухим аст, ки ин шомили идоракунии дуруст, таъмини амният, рушди фархангй, ва таргиби хисси ватандустй дар байни аъзои чомеа мебошад. Барои ноил шудан ба хифзи арзишхои давлатдории миллй дар шароити тахдидхои чахонй, давлатхо бояд ба масъалаи таълими арзишхои миллй дар мактабхо ва огох кардани чомеа аз хатархо диккат диханд. Илова бар ин, якчоя бо ин тадбирхо, истифодаи диалоги байналмилалй ва расмии дипломатй барои халли мунокишахои байналмилалй ва минтакай ва тахкими паймонхо барои таъмини сулх ва амният низ ахамияти калон дорад.
Х,ифзи арзишхои давлатдории миллй на танхо дар худуди дохилии кишвар, балки дар аренаи байналмилалй низ зарур аст, зеро тахдидхои чахонй на танхо бо тахдиди милитаристй, балки бо таъсироти иттилоотй, фархангй ва иктисодй низ пайваст мебошанд. Шумораи бештар ва пахншавии асбобхои иттилоотй ва технологй дар замони муосир, ки чанги иттилоотй ва манипулиатсия бо акидахои омма ва давлатхоро равнак додааст, як чанбаи дигари хатар ба арзишхои миллй мебошад.
Аз ин ру, хифзи арзишхои давлатдории миллй дар шароити тахдидхои чахонй як вазифаи мухим ва чиддй аст, ки дар бар мегирад тахкими истиклолият, хифзи субот ва амният, рушди фарханг ва таълими арзишхо, хамохангии сиёсй ва истифодаи дипломатия ва чорахои байналмилалй барои мубориза бо тахдидхои чахонй.
Мафхуми арзишхои давлатдории миллй
Арзишхои давлатдории миллй мачмуи унсурхои хувияти миллй, фарханг, забон, анъана ва ниходхои сиёсие мебошанд, ки пойдории давлат ва чомеаро таъмин мекунанд. Ин арзишхо хамчун замина барои хамгироии миллй ва мустахкам намудани пояхои ичтимой хидмат мекунанд.
Ин арзишхо аз унсурхои зерин иборатанд:
Забон хамчун рамзи хувияти миллй ва воситаи асосии иртибот дар чомеа амал мекунад. Фарханг бошад, мачмуи арзишхои маънавй ва моддиест, ки бо таърихи давлату миллат пайваст аст. Забон ва фарханг яке аз унсурхои мухими хувияти миллй ва давлатдорй ба хисоб мераванд. Забон воситаи асосии
иртиботи ичтимой буда, хифз ва рушди он пойдории як миллатро таъмин мекунад. Аз нуктаи назари илмй, забон на танхо воситаи муошират, балки интиколдихандаи арзишхои фархангй, таърихй ва маънавии миллат мебошад. Фарханг бошад, мачмуи анъанахо, арзишхо, эътикодхо ва намунахои рафтор аст, ки чомеаро муттахид месозад ва ба он хосияти махсус медихад. Забон ва фарханг на танхо нишондихандаи хувияти миллй, балки воситаи мукобила бо таъсироти чахонишавй низ мебошанд[4:67]. Фарханг ба ташаккули рухияи миллй ва пойдории арзишхои маънавй мусоидат мекунад. У таъкид менамояд, ки "бидуни хифзи забон ва фарханг, миллат наметавонад худро хамчун як субъекти мустакил дар арсаи байналмилалй хифз кунад" [2:45].
Таърихи миллй хамчун манбаи ифтихор ва сабаки таълимй барои наслхои оянда хидмат мекунад. Анъанахо бошад, пайванди наслхоро мустахкам намуда, арзишхои миллй ва ичтимоиро хифз мекунанд. Таърих ва анъанахо хамчун рукнхои мухимми давлатдории миллй ба тахкими хувияти миллй ва пойдории арзишхои ичтимой мусоидат мекунанд. Таърих дар баробари омузиши гузаштаи миллат, инчунин барои дарки сабакхо ва хатогихои гузашта хизмат мекунад. Таърих на танхо як воситаи омузиш аст, балки хамчун пули пайвандсоз байни наслхои гузашта, хозира ва оянда хидмат мекунад [5: 89].
Анъанахо бошад, асоси фарханг ва заминаи хамбастагии ичтимоиро таъмин мекунанд. Онхо хамчун як механизми табий барои нигох доштани хувияти миллй амал мекунанд. Анъанахо на танхо арзишхои маънавии миллатро инъикос мекунанд, балки онхоро ба наслхои оянда низ интикол медиханд [1:62].
Х,амчунин, анъанахо дар таъмини суботи ичтимой накши мухим мебозанд, зеро онхо коидахои муайянеро пешниход мекунанд, ки барои хамохангй ва хамкорй дар чомеа мусоидат мекунанд. Масалан, чашнхои миллй ва маросимхои анъанавй метавонад воситаи муттахидсозии мардум гардад ва хисси ифтихори миллиро таквият дихад.
Мустакилият ва сохибихтиёрй: Арзишхои давлатдории миллй боиси хифзи истиклолияти давлатй ва хукуки миллат барои худидоракунй мегарданд.
Мустакилият ва сохибихтиёрй яке аз мухимтарин арзишхои давлатдорй ба хисоб меравад, зеро онхо асоси озодии сиёсй, иктисодй ва фархангии миллатро ташкил медиханд. Бе истиклолияти сиёсй давлат наметавонад дар халли мушкилоти дохилй ва байналмилалй мустакилона карор кабул намояд [2:78].
Сохибихтиёрй на танхо маънои доштани кудрати идоракунии дохилиро дорад, балки имконияти химояи манфиатхои миллй дар сатхи байналмилалиро низ фаро мегирад. Танхо миллатхое, ки сохибихтиёрии худро хифз мекунанд, метавонанд дар шароити ракобати чахонй устувор бимонанд [5:93].
Мустакилият ва сохибихтиёрй ба воситаи тахкими конунгузории миллй, рушди иктисодиёти ватанй ва таъмини амнияти миллй хифз карда мешаванд. Ин равандхо боис мешаванд, ки давлат бо вучуди тахдидхои хоричй ва дохилй тавонад манфиатхои миллиро хифз намояд.
Хувияти миллй: Хувияти миллй мачмуи тасаввурот, эхсосот ва арзишхоест, ки мардумро хамчун як миллат муттахид мекунанд. Ин арзишхо боиси нигох доштани ягонагии чомеа ва эхсоси хамбастагй мегарданд. Хувияти миллй на танхо дар асоси таъриху фарханг ташаккул меёбад, балки натичаи тачрибахои таърихй, забон ва анъанахои муштарак мебошад [3:81].
Каримов (2020) кайд мекунад, ки бе хувияти миллй, давлат наметавонад хамчун субъекти мустакили сиёсй ва фархангй амал кунад [3:54]. Хувияти миллй хамчунин воситаи муковимат ба тахдидхои фархангй ва иттилоотии чахонишавй мебошад. Рушди хувияти миллй тавассути маориф, фарханг ва васоити ахбори омма имконпазир аст.
Сохторхои сиёсй ва хукукй — ин системахои ташкилй ва коидахои хукукй мебошанд, ки асоси фаъолияти давлатро ташкил медиханд. Сохторхои сиёсй ва хукукй накши мухими худро дар идоракунии давлат, татбики конунхо, ва тахкими тартиботи хукукй ичро мекунанд. Ин сохахо одатан ба якдигар пайвандй доранд, зеро сохторхои сиёсй метавонанд рамзи ягонагй ва мутобикати сиёсии мухити хукукиро таъмин кунанд, дар холе ки системаи хукукй коидахои хатмии амалро барои рафтор ва фаъолияти шахрвандон ва
макомоти давлатй мукаррар менамояд. Дар ин макола, мо сохтмон ва функцияхои сохторхои сиёсй ва хукукиро ба таври хамачониба шарх медихем.
Сохторхои сиёсй ба тартиб ва ташкилоти муоширати давлат бо шахрвандон ва дигар субъектхои байналмилалй дахл доранд. Онхо ташкилоти давлатиро ташкил медиханд ва имкони кабули карорхои сиёсиро барои ташкили накшахо ва равандхои сиёсй таъмин мекунанд. Ба сохторхои сиёсй намудхои гуногуни давлатхои ташкилшуда ва низоми идоракунй, ки дар мачмуъ ба ду гурухи асосй мансубанд:
Давлатхои парлументй: дар онхо боигарии сиёсй ва ичроия дар дасти парлумон ва хукумати номзад аз парламент мебошад. Мисол: Британияи Кабир, Германия.
Давлатхои президентй: дар онхо президенти кишвар салохиятхои калонтар ва мустакилро аз парламент ва хукумат доро мебошад. Мисол: Иёлоти Муттахидаи Амрико, Русия.
Давлатхои нимпрезидентй: дар онхо вазифаи президент ва вазифаи ичрой байни президент ва нахуствазир таксим мешавад. Мисол: Фаронса.
Функсияхои сохторхои сиёсй:
Кабули карорхо: Огохй ва тасвиби конунхо, тасмимгирй дар масъалахои мухими сиёсй ва иктисодй.
Парчамбурии сиёсй: Х,алли масъалахои мухими чомеа ва хамохангсозии равандхои сиёсй.
Тамос бо чомеа: Макомоти сиёсй бояд бо чомеа дар робита бо манфиатхои иктисодй, ичтимой ва фархангй ба таври мунтазам хамкории самаранок дошта бошанд.
Сохторхои хукукй ахамияти нихоят бузург дар тахкими тартиботи ичтимоии кишвар ва амалй намудани конунхои давлатиро доранд. Ин системахо асбоби мухим барои хифзи хукуки инсон, таъмини адолат ва гирифтани санадхои хукукии мувофик дар заминаи тамоми тачрибахои хукукии миллй мебошанд.
Тахкими адолат: Кабул кардани конунхо ва рафторхои хукукй барои хамохангсозии хукуки шахрвандон ва мухофизат аз хилофкорй.
Низоми додгохй: Эчоди мухити объективй ва рушан дар баррасии парвандахо ва манзараи судй, ки хукуки шахрвандон ва ичрои конунхоро таъмин мекунад.
Хифзи хукуки шахрвандон: Химояи хукуки шахрвандон, барномахои ичтимой ва хукукии давлат ва таъмини адолат дар чомеа.
Системаи конунгузории хар як кишвар механизми дастгохи давлатии мучаххаз барои амалй кардани меъёрхои хукукй мебошад. Он бо истифода аз конунхо ва тасмимоти судй масъулияти ичрои меъёрхои давлатиро бар ухда дорад.
Накши конунгузорй:
Тахкими хукук ва озодихо: Конунгузорй бояд дар мархалаи аввал хамкории ахолиро бо давлат ва фаъолияти сохибкориро мухайё кунад.
Сиёсатхои хукукии тахкими хукуки инсон: Пешбурди санадхои хукукй ва шахрвандй, ки барои тахкими хукуки инсон ва адолат ахамияти калон доранд.
Низоми ичрой дар шеваи ичрои конунхо ва карорхои судии кабулшуда накш мебозад. Ин система мустакиман ба макомоти хокимияти ичрой, нахуствазирон, ва дигар макомоти ичрои давлатй вобаста аст. Хар як маъмурияти давлатй ба хисоби равандхои ичтимой ва иктисодй масъул аст, ки метавонад ба ичрои конунхо таъсиргузорй кунад.
Низомхои ичтимой ва хукукй бояд хамохангй дошта бошанд, ки агар конунхо дуруст татбик нашаванд, сохторхои сиёсй метавонанд ба тартибот ва конуншиканй рох намоёнанд.
Хамин тарик, арзишхои давлатдории миллй на танхо заминаи устувории давлатро таъмин мекунанд, балки барои нигох доштани ягонагй ва хамгироии ичтимой низ хидмат мерасонанд.
Тахдидхои чахонй ба арзишхои миллй
Ч,ахонишавй: Ин раванд боиси пахншавии арзишхои бегона ва кохиши гуногунрангии фархангй мегардад. Намунаи равшани он тахдиди бегонашавии фархангй дар натичаи таъсири васоити ахбори оммавй мебошад [4:34].
Тахдидхои иттилоотй: Шабакахои ичтимой ва интернет василаи пахн кардани гояхои бегона ва нооромсозии фазои иттилоотии миллй шудаанд [1:58].
Тахдидхои геополитикй: Низоъхои байналмилалй ва дахолати кудратхои чахонй ба сиёсатхои дохилии давлатхо метавонанд ба пойдории арзишхои миллй таъсир расонанд [5:72].
Рушди маориф ва тарбияи миллй: Системаи маориф бояд ба тарбияи чавонон дар рухияи ифтихори миллй ва хифзи арзишхои фархангй равона гардад.
Мустахкамсозии амнияти иттилоотй: Инкишоф додани васоити ахбори миллй ва тахияи сиёсати иттилоотии самаранок зарур аст [2:85].
Тахкими дипломатияи фархангй: Таргиби арзишхои миллй дар сатхи байналмилалй тавассути чорабинихои фархангй ва илмй.
Ч,авонон хамчун насли ояндасози миллат накши мухим дар нигохдории арзишхои давлатдории миллй доранд. Барои расидан ба ин хадаф, иштироки фаъоли онхо дар корхои чамъиятй ва омузиши таъриху фарханги миллй зарур аст [3:112].
Х,ифзи арзишхои давлатдории миллй дар шароити тахдидхои чахонй як амри зарурй ва стратегии давлатдорй мебошад. Барои расидан ба ин хадаф, бояд хамкории самараноки хамаи кишрхои чомеа ва ниходхои давлатй таъмин гардад. Танхо дар ин сурат, пойдории хувияти миллй ва рушди устувори давлат имконпазир хохад буд.
Макола ба тахлили сохторхои сиёсй ва хукукй ва ахамияти онхо дар идоракунии давлат ва хифзи тартиботи чомеа бахшида шудааст. Сохторхои сиёсй хамчун системахои ташкилй дар асоси ташкилот ва вазифахои давлат таъсис меёбанд, ки максади асосии онхо кабули карорхои сиёсй ва хамохангсозии равандхои сиёсй дар дохили кишвар ва бо дигар давлатхо
мебошад. Ин сохторхо метавонанд дар шаклхои гуногун, аз чумла давлатхои парламентй, президентй ва нимпрезидентй, ташкил шаванд.
Аз тарафи дигар, сохторхои хукукй ба татбики конунхо ва таъмини адолат дар чомеа машгуланд. Онхо бо максади хифзи хукуки шахрвандон ва таъмини тартиботи хукукй амал мекунанд. Системаи конунгузорй ва низоми додгохй вазифа доранд, ки хукук ва озодихои шахрвандонро хифз кунанд ва хама гуна хилофкорй ё поруш кардани конунхоро санксия кунанд.
Хамохангии ду система — сиёсй ва хукукй — барои таъмини рушди устувор ва амният дар чомеа зарур аст. Хар як давлат бояд низомхои сиёсй ва хукукии худро бо максади таъмини адолат, саботи сиёсй, ва рушди фархангии ахолй ба рох монад.
Вазифаи мухим дар ин раванд, шод кардани муносибатхои дуруст байни сохторхои сиёсй ва хукукй мебошад, ки дар нихоят ба эчоди чомеаи мутамаддин ва бокимондаи назаррас оварда мерасонад.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ:
1. Каримов, А. Амнияти иттилоотй дар шароити муосир. Душанбе: Маориф, 2020.
2. Назаров, Ш. Сиёсати иттилоотй ва пойдории арзишхои миллй. Душанбе: Ч,ахон, 2020.
3. Рачабов, К. Накши чавонон дар хифзи арзишхои миллй. Душанбе: Аржанг, 2022.
4. Саидов, Ф. Ч,ахонишавй ва таъсири он ба фарханги миллй. Душанбе: Ирфон, 2021.
5. Халимов, Н. Тахдидхои геополитикй ва давлатдории миллй. Душанбе: Сармат, 2019.
