CC BY
18Gelif Tarihi: 15.11.2021, Kabul Tarihi: 13.12.2021, Yayin Tarihi: 31.12.2021 doi: http://dx.doi.org/10.48068/rusad.1024091
I. DUNYA SAVAÇI'NDA ÎTiLÂF DEVLETLERÏ'NÏN
W ■ ■ A
BOGAZLARI VE iSTANBUL'U iÇGÂL PLANLARI*
© Aleksandr VITOLa © Çev. Eray AKÇAYb
Oz
Bu makalede, elbette Rusya da dâhil olmak ùzere, Îtilâf Devletleri'nin Çanakkale ve Istanbul bogazlarini ele geçirme ve bu minvâl uzere Osmanli Tùrkiye'sinin o zamânki ba^kenti olan Istanbul'u i^gâl etme planlari ele alinmi^tir.
Bilindigi uzere kadîm zamânlardan gùnùmùze gelinceye dek Istanbul ve Çanakkale bogazlarina hâkim olma dù^ùncesi gùçlù devletlerin hep hayâllerini sùslemi^tir. "Sicak" ve "soguk" denizleri birbirine baglayan bu bogazlar bilhâssa Karadeniz'e kiyisi olan tùm devletler için, tâbiri câizse, dùnyaya açildiklari yegâne "kapi" olmu^tur. Stratejik oneme sahip olan bu deniz yollarini yonetmek zor ve tehlikeli olsa da tarih boyunca onlara hukmeden devletler uluslararasi siyaset ve ticarette her zamân soz sahibi olmu^tur. Tarihin çe^itli donemlerinde gerek Dogu Roma Imparatorlugu gerekse Osmanli Imparatorlugu dùnya ticaretine yon veren bu kilit noktanin anahtarini elinde tutmak için bazen agir bedeller odemek zorunda kalmi^lardir. Nitekim I. Dùnya Sava^i sirasinda Bogazlara hâkim olmanin ne denli onemli oldugu bir kez daha ortaya çikmij ve kanitlanmi^tir. Oyle ki Tùrkler tarafindan Çanakkale'de yapilan ba^arili savunma ve akabinde Rusya'da meydâna gelen Bol^evik Devrimi hem I. Dùnya Sava^i'nin hem de bu baglamda tarihin seyrini degi^tirtmijtir. O zamânlar Bogazlari a^amayan Îtilâf Devletleri Bol^eviklere kar^i Rus imparatoruna yardim ula^tiramami^tir.
Bu makale iki bolùmden ve sonuçtan mùte^ekkildir. Çali^manin birinci bolùmùnde Çanakkale-Gelibolu çikarmasi arifesinde ve sirasinda Îtilâf ve Ittifâk Devletleri'nin durumlari ozetlenmeye çali^ildi. Ayrica yine bu bolùmde Osmanli Imparatorlugu'nun Ittifâk Devletleri safina katilmasinin temel nedenlerine i^ik tutulmaya gayret sarf edildi. Makalenin ikinci bolùmùnde ise Rusya ve Bogaz harekâti planlari konu edinildi. Bu kapsamda Rus Imparatorlugu'nun Bogazlar ùzerine yapmayi planladigi askerî harekâtlardan ve Amiral Aleksandr Vasilyeviç Kolçak'in bazi askerî faâliyetlerinden bahsedildi.
Anahtar kelimeler: Tùrkiye ve Rusya Târîhi, I. Dùnya Sava^i, Îtilâf ve Ittifâk devletleri,
Bogazlari i^gâl planlari, Amiral Aleksandr Vasileviç Kolçak.
^ ^ ^
* Makalede rakamla gosterilen tùm dipnotlar yazara, * içareti ile "Ç.N.:" çeklinde belirtilen notlar ise çevirmene aittir. a Dr., Kidemli araçtirmaci, Rusya Bilimler Akademisi Çark Yazmalari Enstitùsù, St. Petersburg/Rusya, avitol@mail.ru b Doktora Ogrencisi, St. Petersburg Devlet Universitesi, Çarkiyât Fakultesi, Yakin Dogu Ulkeleri Târîhi Bolùmù, St. Petersburg/Rusya, eray-akcay@hotmail.com
THE FIRST WORLD WAR: THE ENTENTE'S PLANS TO SEIZE THE STRAITS AND
ISTANBUL
Abstract
In this article, the plans of the Entente Powers, of course including Russia, to seize the Dardanelles and the Bosphorus Straits and to occupy Istanbul, which was the capital of Ottoman Turkey at that time, are discussed.
As it is known, the idea of dominating the Bosporus and Dardanelles Straits, from ancient times to the present day has always adorned the dreams of many powerful states. These straits, connecting the "warm" and "cold" seas, especially for all the states that have a coast to the Black Sea, so to speak, are known to be the only "gateway" to the world. Although it is difficult and dangerous to manage these strategically important sea routes, the states that have ruled them throughout history have always had a say in international politics and trade. In various periods of history, both the Eastern Roman Empire and the Ottoman Empire sometimes had to pay a heavy price to hold the key to this key point that steered world trade. In fact, the importance of dominating the Straits during the First World War was once again revealed and proven. So much so that the successful defense in Gallipoli by the Turks and the subsequent Bolshevik Revolution in Russia changed the course of both World War I and history in this context. At that time the Entente Powers, who could not cross the Straits, could not help the Russian Emperor against the Bolsheviks.
The article consists of two parts and a conclusion. In the first part of the study, the situations of the Entente and Allied Powers on the eve and during the Dardanelles-Gallipoli Operation was attempted to summarize. In addition, in this section, an effort was made to clarify the main reasons for Ottoman Empire joining the Allied Powers. In the second part, the subject of Russia and the Bosphorus operation plans was discussed. In this context, the operations that Russian Empire was planning to carry out on the Straits and some military activities of Admiral Alexander Vasilyevich Kolchak were mentioned.
Keywords: History of Turkey and Russia, The First World War, Entente and Central Powers, Plans to Seize the Straits, Admiral Alexander Vasilyevich Kolchak.
ПЕРВАЯ МИРОВАЯ ВОИНА: ПЛАНЫ АНТАНТЫ ЗАХВАТИТЬ ПРОЛИВЫ И СТАМБУЛ о Аннотация
§ Статья посвящена планам государств Антанты - в том числе, конечно, и России, по □ гч г овладению проливами Дарданеллы и Босфор и, соответственно, занятию столицы и ю османской Турции того времени, Стамбула.
Ой ©
|58|
Как известно, идея господства над проливами Босфор и Дарданеллы с древних времен до наших дней не давали покоя могущественным государствам. Эти проливы, соединяющие «теплое» и «холодное» моря, можно сказать, являются единственными «воротами» в мир для всех государств, имеющих выход к Черному морю. Хотя управлять этими стратегически важными морскими путями сложно и опасно, государства, которые правили ими в течении всей истории, всегда имели вес в международной политике и торговле. На протяжении веков как Восточная Римская
империя, так и Турция, иногда дорого платили за владением ключом к этой важнейшей точке, которая оказывала значительное влияние на всю мировую торговлю. Собственно говоря, важность владычества над проливами вовремя I Мировой войны была еще раз продемонстрирована и доказана. Так, успешная оборона турок в Галлиполии и большевистская революция, произошедшая в России впоследствии, изменили как ход I Мировой войны, так и, в этом контексте, ход истории. Державы Антанты, которые не могли перейти через проливы, были не в силах помочь российскому императору справиться с большевиками.
Статья состоит из двух частей и заключения. В первой части исследования была предпринята попытка резюмировать положение Антанты и Центральных держав накануне и во время Дарданелльско-Галлиполийской операции, а также прояснить основные причины присоединения Османской империи к Цетральным державам. Во второй части исследования раскрывается тема «Россия и планы Босфорских операций». В этом контексте упоминаются операции, которые Российская империя планировала провести в Проливах, и ряд военных действий адмирала Александра Васильевича Колчака.
Ключевые слова: История Турции и России, Первая Мировая война, Антанта и Центральные державы, планы захвата проливов, Адмирал Александр Васильевич Колчак.
Ж Ж Ж
1) £anakkale-Gelibolu pkarmasi Arifesinde ve Sirasinda Itiläf ve ittifäk Devletleri
I. Dünya Savaji'nin alevi harlanirken Rusya, bajta ingiltere ve Fransa olmak üzere, tüm müttefikleriyle beraber "§ark Meselesi"ni ortadan kaldirmak ifin "nihäi" karäri verdiler. Bilindigi üzere Fransa Ortadogu'da ayricalikli "haklara" sahipti. Bu baglamda Hafli seferlerini, Napolyon'un Misir'i ijgälini, Cezayir'i, Suriye'ye müdähalesini hatirlatmakta fayda var. Hattä Kirim Savaji sirasinda Fransa ve Ingiltere, Rusya topraklarina girdiler. Bu sirada sadece Sivastopol'ü ele gefirmeye degil, ayni zamända Kuzey, Baltik ve Uzak Dogu'daki deniz kalelerini de imhä etmeye falijtilar.
I. Dünya Savaji'na dogru, her ne kadar kapisi ingilizlerin elindeki Cebelitarik Kalesi tarafindan tutuluyorduysa da Akdeniz, Fransa'nin "nüfüz alani" olarak kabul edilirdi. Ingiltere ise Malta, Kibris adalarini ve kanallariyla birlikte Süveyj bölgesini elinde 0
tutuyordu. "Türk" Bogazlari, yani £anakkale ve Istanbul Bogazlari, ise Türkiye'ye * aitti. a
Fakat Rusya'ya oldukfa yakin bir konumda bulunan bu Bogazlar, onun dogrudan politik у
Q ^ ,
ve ekonomik fikarlarina etki ediyordu. Rus diplomasisi ancak 1833 yilinda Istanbul < о >; yakinlarindaki Hünkär iskelesi1 semtinde, sultäninin istegi üzerine Türkiye ile bir 02 ® antlajma imzaladi.2 Antlajmaya göre Karadeniz'e yalnizca Rus ve Türk savaj gemileri l59l serbestfe girebilecekti. Böylece, yapilan antlajma Dogu Karadeniz sahillerini düjman
* £.N.: Eski devirlerden bajlamak üzere Rus literatüründe Osmanli Imparatorlugu'ndan ekseriyetle Турция/Turtsiya/Türkiye diye bahsedilmektedir. Makalenin fevirisinde yazarin bu kullanimina sadik kalinmijtir.
1 Hünkär Iskelesi "Императорская пристань/lmperatorskaya Pristan/lmparatorluk Iskelesi" anlamina gelmektedir.
2 Bu olayin (Türkiye'nin kurtuluju ve Rus donanmasinin barijfil bir jekilde ayrilmasi) jerefine günümüze ulajan, ancak özel mülkiyete dähil bir aräzide oldugu ifin erijilemeyen, bir anit dikildi.
tecavüzünden koruyordu. Bu antlaçma, Rus diplomasisinin ciddî bir baçarisi olup Türk sultânini da âsî Misirlilardan kurtardi. Antlaçma sadece 8 yil yürürlükte kalabildi. Ancak Rusya hem bu antlaçmadan hem de 1812'de I. Vatan Savaçi'nda* kazanilan zaferden ötürü 1853-1856 yillarinda Kirim'da Fransa, ingiltere, Sardinya ve Türkiye'nin mûdâhalesiyle ve Karadeniz'de donanma bulundurmama yasagiyla "cezâlandirildi".
Rusya ancak 1871 yilinda Karadeniz donanmasini yeniden inçâ etme hakkini elde edebildi ve Nikolayev çehrinde askerî gemilerin yapimina baçlayabildi. Yine 1869'da, pervaneli zirhli Karadeniz yelkenlisi "Psezuante", Kontramiral* N. N. Butakov'un bayragi altindaki Baltik süratli deniz zirhlisi* "Yahont" ile birlikte 40'tan fazla bandirali beynelmilel donanmanin bir parçasi olarak Sûveyç Kanali'nin açiliçi mûnâsebetiyle yapilan kutlamalara katildi.3 Bu yeni kanaldan Rus gemilerinin - henüz büyük olmayanlari - Kizil Deniz'e geçtiler. Böylelikle Karadeniz, Akdeniz'deki "çikmazdan" kurtularak Hint ve Pasifik okyanuslarina giden Rus deniz yollarinin baçlangiç noktasi hâline geldi.4 Bilindigi üzere, 1904-1905'te Japonya ile yapilan savaç sirasinda, hâlihâzirda kayda deger ôlçûde tahkîm edilmiç Rus Karadeniz Donanmasi Uzak Dogu'daki çarpiçmalarda yer alamadi ve Rusya'nin, Baltik Donanmasi'na güvenmekten baçka seçenegi kalmadi. Hattâ belki de bu sâyede Rusya, I. Dünya Savaçi öncesinde Karadeniz'deki kuvvetlerini muhâfaza edebilmiçti.
Ingiltere'ye gelecek olursak, 1880'lerde Akdeniz'deki varligini mühim ôlçûde arttirmiç ve Misir ile yogun bir çekilde "meçgûl oluyordu". 1875 yilinda Sûveyç Kanali'nin kontrol hissesi Fransa'dan, onun ayagini kaydirip ikinci plana atmayi baçaran ingiltere'ye geçti. Sôzde hâlâ istanbul'a tâbi görünen Misir daha da keyfî hareket etmeye baçlamiçti. ingiltere'nin rakîbi olan Fransa ve Tûrkiye, ingiltere'nin Misir'i tahliyesi konusunu defaâtle gûndeme getirdilerse de ingiltere buradaki varligini sûrdûrmek için sûrekli mâzeretler üretti.
1882'de ingiltere, Misir'da Ahmed Urâbî ônderligindeki ayaklanmadan istifâde ederek, "idârenin tesîsi" bahânesiyle 22 bin kiçilik askerî birligini Kibris'tan Sûveyç'e çikardi. ingiliz filosu, baçarili bir çekilde iskenderiye'nin kiyi tahkîmâtinin ûstesinden geldi.5 15 Eylûl 1882'de Misir'in baçkenti Kâhire, ingilizler tarafindan ele geçirildi6 ve Londra'nin buradaki idâresi farkli çekilde adlandirildi. "Manda" isimlendirmesi (genellikle 1882'den baçlanilarak), ancak 1914'te, ingiliz Diçiçleri Bakanligi'nin savaçin baçlamasinin akabinde Misir'in Tûrkiye'den ayrildigini ilân etmesiyle "meçrûlaçtirildi".
Türk idâresindeki topraklara karçi takinilan bu tutum, 1877-1878 Tûrk-Rus Savaçi'nda ingiliz destegi için Kibris'i veren, 1897 Tûrk-Yunan Savaçi sonrasi ise Girit'i
* Ç.N.: Отечественная война/Oteçestvennaya Voyna: Napolyon Bonapart'in 1812 yilinda Rusya üzerine yaptigi sefer.
* Ç.N.: Koramiral rütbesine denk düjen bir askerî rütbe.
* Ç.N.: Bilhassa XIX. ve XX. yüzyillarda ticârî veya savaç amaçli kullanilan bu gemiler, geliçmiç yelken sistemi sayesinde suyu "biçerek" gittiginden ötürü ingilizce "clipper" olarak adlandirilmiçlardir.
3 O zamânlar Süveyj Kanali yeni "Çark Meselesi"nin "Yeni Bogazi" olarak adlandirilmiçti. M. K. Bashanov, A. A. Kolesnikov, Nakanune Pervoy Mirovoy: Russkaya Voennaya Razvedka na Turetskom Napravlenii (Tula: 2014), 142.
4 V. P. Komoedov (Avt. Kollektiv Pod Red. Admirala Komoedova) Çernomorskiy Flot Rossii (Istoriçeskiy Oçerk) (Simferopol: 2002), 94.
5 Tahkîmâtlar oldukça eski idi ve Misir'in hiç kiyi savunma gemisi yoktu. iskenderiye, ingiltere'nin baçka bir destek üssü hâline geldi.
6 ingiltere baçta Hindistan olmak üzere sömürgelerinden topladigi askeri birlikleri mrntemâdiyen kullandi.
kaybeden Bab-i Äli'yi sürekli tahkir ediyordu. Dikkat fekmekte fayda var ki "Misir" (yani Ingiliz yönetimi], Türk subaylarinin 1911-1912 Türk-Italyan Savaji'na* gitmek üzere topraklarindan gefmesine müsaade etmemij ve bu nedenle gelecegin Atatürk'ü genf Mustafa Kemal de bu savaja güflükle katilabilmijti.7
Misir'in kaybina dönecek olursak; Ingiltere'ye karji duyulan derin kirginligin, Türkiye'nin I. Dünya Savaji'na Ittifak Devletleri, yani Almanya ve Avusturya-Macaristan safinda girmesine yol afan bir diger faktör oldugu eklenmelidir.
Almanya ile olan münasebetler hakkinda 50k jey söylendi ki bu, Istanbul ve £anakkale bogazlarinin tahkim edilmesi ve topfu bataryalarinin kurulmasiyla dogrudan ilijkilidir. Mesela XVIII. yüzyildan bajlamak kaydiyla, XIX. yüzyilda bu ijlerle Fransa "ilgilenmijti". Lakin XIX. yüzyilda yeni bir "hava" olujtu: "Zaptolunmaz" lakapli II. Wilhelm 1898 yilinda Ortadogu'ya, bazen "Konforlu Hafli Seferi" olarak da anilan bir gezi gerfeklejtirdi. Bu seyahati sirasinda yazdigi mektüplarda kuzeni Nikki'ye * Müslümanlari himayesi altina almasini tavsiye ediyordu. Hatta §am'dan yazdigi mektübunda, eger kendi itikadindaki jahsi kararliligi olmasa "Müslümanliga gefmeyi düjünebilecegi" yönündeki fikirlerini II. Nikolay ile paylajmijti. Umümiyetle, II. Wilhelm Türkiye'nin ne olursa olsun "Avrupa'nin Hasta Adami" olmadigi, bilakis, "hif de yari ölü olmayan, hayat dolu bir devlet" oldugu yönündeki görüjlerini dile getirmeyi unutmamijti.8
Türk ordusunun "Almanlajtirilmasi" süreci bajarili bir jekilde ilerledi. Üflü Anlajma'nin (Itiläf Devletleri] diplomatlari, Ingiltere'nin kudreti, Fransa'nin ise kültürel ve ticari hegemonyasi hakkindaki köhne masallarla asüde bir hal üzere yajiyorlardi. Oysa Almanya'nin temsilcileri titizlikle pazarlarini genijletti, misyonerler gönderdi ve demir yollari inja ettiler. Istanbul'daki basin-yayin organlarinin bir kismi Viyana (yani Avusturya-Macaristan] ve Berlin tarafindan desteklendi. Alman egitmenler Türk subaylari ifin cesaret ve zarafet örnegi olacak alaylar olujturdular ve bu Türk subaylarla birlikte bogazlarin her iki kiyisinda tahkimatlar yaptilar. Ancak tüm bunlar maharetle, düjünülüp tajinilarak ve kimseye sezdirilmeden gerfeklejtirildi.9
Avrupali müstejriklerin I. Dünya Savaji'nda aktif rol aldiklari ajikardir. Bunlar arasinda bilhassa Alman uzmanlarin Ortadogu konusundaki rolü yadsinamaz. Rus tarihfiler, Oxford Üniversitesi Ortadogu Arajtirmalari Merkezi bajkaninin kitabi sayesinde, nam salmij bankaci ailelerin birinden gelen; seyahatlerini, maceralarini, külliyatli ve oldukfa ciddi sayilan eserlerini yayimlamak husüsunda maddi sorunlari
olmayan Alman diplomat, tarihfi ve müstejrik Baron Max von Oppenheim'i (1860-1946] 2
z
tanidilar. Kendisi zamanla "Arabistanli Alman Lawrence" olarak anilacakti. Oppenheim, tj
Q rH ^
< o ^ p rg CQ
Ot- v.0 ©
* £.N.: Trablusgarp Savaji.
7 Gerfekten de Italya, Libya Araplarinin Italya karjiti girijimlerinden korkarak ilerleyen sürefte kendi donanmasini £anakkale harekatinda kullanmaya cesaret edemedi. Bkz.: A. F. Miller, Oferki Novey$ey Istorii Turtsii (Moskva-Leningrad: 1948], 53. Bundan ötürü söz konusu savajin sonuflari fok yönlü idi.
* £.N.: Burada Rus Imparatoru II. Nikolay (1894-1917] kastedilmektedir.
8 Djaylz Makdono, Posledniy Kayzer Vilgelm Neistoviy (Moskva: 2004], 360-361.
9 Ariadna Tirkova, Staraya Turtsiya i Mladoturki, God v Konstantinopole (Petrograd: 1915], VII. Tirkova Ariadna Vladimirovna (1869-1962] Rus liberal muhalefetinin bir aktivisti, Kadetlerin* Merkez Komitesi üyesi. Ünlü bir yazar ve elejtirmen idi. [* £.N.: Anayasal Demokrat Parti].
o
4.
Adolf Hitler döneminde "Fahri Aryan" sefilmijti. II. Wilhelm, bu aykiri müstejriki §ark meselelerinde kendisine danijman ve islam dünyasindaki durum hakkinda muhbir yapti.
Oppenheim, Almanya'nin islam dünyasiyla dostlugunu ingilizlere karji "yeni bir silah" olarak kullanmayi ilk teklif edenlerden biriydi. Yine 1906'da islam'in gelecekte fok daha önemli bir rol oynayacagini öngören de o idi. islam dünyasinin jajirtici gücü ve demografik üstünlügü Avrupali devletler ifin büyük önem arz edecekti. Savajin patlak vermesinden sonra Oppenheim, Pan-islamizm propagandasi yaparak Fransiz Kuzey Afrika'sinda, Rusya Orta Asya'sinda ve bilhassa ingiliz sömürgelerinde Müslüman isyanlarini kijkirtmayi amaflayan §ark Haberleri Ajansi'ni (Cihat Bürosu] Berlin'de kurdu.10 Eugene Lawrence Rogan'a göre, cihat lehine ve aleyhine yapilan propaganda savaji, bizzat Müslümanlardan ziyade Britanya, Fransa ve Almanya'nin Avrupali müstejrikleri tarafindan yürütüldü.11
Türkiye afisindan I. Dünya Savaji, V. i. Lenin'in "1870-1871 sonrasi büyük devletlerin uluslararasi siyasetinde yapanan önemli buhranlar" arasinda saydigi 1911 yilindaki Fas Olaylari'yla* bajladi. Fas'in Fes jehrinin Fransa tarafindan ijgal edilmesinden sonra Almanya "tazminat" talep ederek gambot savaj gemisi "Panter'i" ve ardindan "Berlin" kruvazörünü buraya gönderdi. Nihayetinde, Almanya "degij-tokuja" razi oldu ve Kongo'nun bir kismi üzerinde "haklar" elde etti. Fransa ise "mejrü" kisvesi altinda Fas'i mandalajtirarak sömürgelejtirdi. Alman propagandasi, Kayzer'i islam'in müdafii olarak göstermeyi bajarabildi. Fas Krizi'nden sonra, Itilaf grubu güflendi; ingiltere Fransa'yi destekledi. "Ayaklari yere basmayan" Alman-Türk yakinlajmasi ise -tirnak iferisinde ve dijinda - yeni bir "islami" dayanak kazandi.12 Buna binaen ingiltere ve Almanya arasindaki fikir ayriligi iyiden iyiye ete kemige bürünmüj oldu.
"Fas Krizi"nin ardindan sira Osmanlilarin Kuzey Afrika'daki son idaresine geldi. Bu konuyla Bismarck'in bir zamanlar belirttigi üzere "obur ama fürük dipli" olan "yagmaci-yirtici italya" ilgilendi.13 Bu minval üzere italya 1911'de Trablusgarp'a, daha dogrusu Bati Libya'daki Osmanli vilayetlerine (esasen Trablusgarp'taki] ve Libya'nin dogusu veya Sirenayka'daki* Bingazi'ye saldirdi. Savaj Bab-i Äli afisindan fetin gefti. Artik Türk idaresindeki topraklardan bölgeye kesintisiz bir kiyi jeridi olmadigindan Osmanli gönüllü
|62|
10 Yudjin Rogan, Padenie Osmanskoy Imperii, Pervaya Mirovaya Voyna na Blijnem Vostoke. 1914-1920 (Moskva: 2018], § 361-370. ingiliz Eugene Lawrence Rogan, Arap dünyasi falijan bir tarihfidir. Yazarin söz konusu kitabi The Economist
ö dergisine göre yilin en iyi kitabi sefilmijtir.
Q ^ 11 Elbette ki, "cihat"la ilgili ijler sanildigi kadar kolay degildi. Magrip'te Tunus Beyi ve Fas Sultani askerleri Fransa ifin
g ° m cesürca farpijmaya davet ediliyorlardi. Cezayir'in Maliki ve Hanefi müftüleri, Osmanli'nin cihat fagrisinin
R ■ © mejrüiyetini tanimayi reddeden Hindistan, Kafkaslar ve Misir'daki Müslümanlarin tutumlarini afikfa desteklediler.
Dini liderlerin diger bir kismi, yani "dini kardejlik önderleri", hakimler ve diger nüfüzlu jahsiyetler Itilaf güflerine güvendiklerini ilan ettiler. Almanya'yi ve onun Jön Türkleri himayesini, Osmanli Padijahinin halifelik üzerindeki hak iddialarini ve tüm ümmet adina cihat ilan etmesini kinadilar. Bkz.: Rogan, Padenie Osmanskoy Imperii, 108-109.
* £.N.: Agadir Krizi veya ikinci Fas Bunalimi.
12 Norman Stoun, Kratkaya Istoriya Turtsii. Ot Nipih Kofevnikov Seljukov - k Blistatelnoy Osmanskoy Imperii (Moskva: 2014], 244. iskofya'da 1941 yilinda dogan ingiliz tarihfi Norman Stoun, Ankara'daki Bilkent Üniversitesi, Uluslararasi ilijkiler Bölüm Bajkani'dir.
13 Alinti ifin bkz.: D. E. Yeremeev, M. S. Meyer, Istoriya Turtsii v Seredine Veka i Novoe Vremya (Moskva: izd. MGU, 1992], 237. Ayni kitap iferisinde bkz.: M. S. Meyer, "Turtsiya v Novoe Vremya", 157-248.
* £N.: Libya'da Arapfa isimi Berka piji] olan eski bir jehir ve bölge.
subaylari (fedailer] Libya'ya güflükle ulajti. Resmi olarak istanbul'un "maceracilar" olarak adlandirdigi bu subaylar Osmanli Hükümeti'nin iradesine itaat etmemijtiler.14
Balkan Savaji 1913 yilinda son bulmasina ragmen bu "onu bajlatan ülkelerde bile korkutucu kargajayi" ortadan kaldirmaya yetmedi.15 1915 yilinda savaj muhabiri olarak Balkanlar ve Rusya'ya gönderilen John Reed'in "Cephe Boyunca"* adli kitabindaki karakterlerden olan bir Türk'ün hüzünle "Bu, TürkImparatorlugu'nun sonu. Kim kazanirsa kazansin, evet, bu bir son" dedigini alintilamak uygun olur.16
Osmanli Imparatorlugu'nun "Avrupa Türkiyesi" de olarak adlandirilan, bir zamanlar sadece havari Paul, Kiril ve Metodius'in degil, Jön Türk Devrimi'nin de dogdugu Selanik jehrinin kaybinin altini fizmek gerek. Mejhür "istanbul'a sefer" de buradan gerfeklejtirildi.* Yine burada, 1916 Ekim'inde Venizelos, Müttefik kuvvetlerin korumasi altinda alternatif bir Yunanistan Hükümeti kurdu.
Böylece, 1911-1913'te yipratilan Türkiye, Dünya Savaji'na katilmaktan kurtulamadi. Almanya Türkiye'ye büyük ümitler baglamijti. Winston Churchill, Dünya Savaji'nin sinir dügümünü ararken, £anakkale'yi ve Istanbul Bogazi'ni kapatan "pasli Türk kilidine" dikkat fekti. Bu pasli kilit "yeni bir tür kilitle" degijtirilmeli idi.17 £anakkale Bogazi'nin "anahtarinin" mülkiyetine sadece Rusya degil, ayni zamanda ingiltere, Fransa18 ve tabii ki Almanya da talipti. Alman askeri misyonunun baji General Otto Liman von Sanders (veya Zanders], Alman-Türk ilijkilerinin durumu hakkinda rapor vermek üzere §ubat 1914'te Berlin'e geldi. II. Wilhelm oldukfa pervasiz bir jekilde ona junlari beyan etti: "Ya Alman bayragi Bogazin kalelerinin üzerinde dalgalanacakya da ben Saint Helena tutsaginin* üzücü kaderiniyapayacagim".19
"Pasli kilidi" herkesten önce Akdeniz, Süveyj bölgesi, Kizildeniz ve sair bölgelerin anahtarlarini elinde tutan ingiltere afmayi üstlendi. Fransa, daha cüzi bir katilimla, £anakkale harekatinda ingiltere'nin müttefiki olarak yer aldi. Rusya da müdahale etmeye hazirlandiysa da donanmasindaki tek bej türbinli korumali-zirhli kruvazörü "Askold"u göndermekle yetindi.20 £anakkale harekati boyunca 4 kijinin hayatini kaybettigi ve 9
14 Rogan, Padenie Osmanskoy Imperii, 42.
15 Stoun, Kratkaya Istoriya Turtsii, 246.
* £N.: Söz konusu kitap Türkfe Balkanlarda Sava$ adiyla yayimlanmijtir.
16 Djon Rid, Vdol Fronta (Moskva: 2015], 243. Kitabin Ingilizce ismi The War in Eastern Europe yani Dogu Avrupa'da 0 Sava^'tir. John Reed Dünyayi Sarsan On Gün adli ölümsüz eserin yazaridir. John Reed öldükten sonra Kizil Meydan'a defnedilmijtir. Gerfek hatirati, 1928'den beri ilk kez yeniden basildi. §
* £.N.: Burada yazar, 31 Mart Vakasi'ni bastirmak üzere Selanik'ten Istanbul'a gelen Hareket Ordusu'na atif ö yapmaktadir. Q ^ ^
17 V. V. Gotlib, Taynaya Diplomatiya vo Vremya Pervoy Mirovoy Voyni (Moskva: 1960], 133-134. m
18 I. Dünya Savaji'nda Japonya Itilaf Devletleri'nin safinda savajti. Japonya, donanmasini Akdeniz'e göndermesine p; © ragmen Bogazlar üzerinde hak iddia etmedi. Alman ve Avusturya-Macaristan gemileriyle ayri fatijmalar vukü buldu.
* £.N.: II. Wilhelm burada Fransa Imparatoru Napolyon Bonapart'i kastetmektedir. Ingiltere-Prusya ittifaki ile Fransa arasinda 16-18 Haziran 1815'te gerfeklejen Waterloo Savaji Napolyon devrinin sonu olmujtu. Ingilizlere teslim olan Napolyon, Saint (Azize] Helena Adasi'nda hapsedilmij ve 5 Mayis 1821 tarihinde 51 yajindayken burada mide kanserinden ölmüjtür.
19 Makdono, Posledniy Kayzer, 534.
20 Ätide Rus Devleti'nin Bajkumandani olacak olan Amiral Kolfak 1904-1905 Rus-Japon Savaji sirasinda, komutanlari keskin nijanciliklariyla nam salmij "Askold"da Amur Limani Donanmasi'nin bir ferdi olarak görev yapti. Bkz.: V. Ya. Krestyaninkov, S. V. Molodtsov, Kreyser "Askold" (Sankt-Peterburg: Izd. Gangut, 2003]. Ayrica, bizzat "Askold" kruvazörünün ve mmrettebatinin Valentin Pikul'un "lz Tupika"* romanindaki kilit karakterlerden biri oldugunu da
|63|
kijinin de yaralandigi bu gemi "talihli" olarak nam salmijti. "Askold" o zamanlar Ege Denizi'ne kiyisi olan Bulgaristan; Suriye ve Filistin kiyilarinda seyrüsefer eyledi.
2 Ocak 1915'te Rus birliklerinin komutani Grandük Nikolay Nikolaevif, Türklerin Kafkas Cephesi'ndeki birliklerinin dikkatini bajka bölgelere fekmelerini saglayacak girijimlerde bulunmalari husüsunda ingiltere'ye müracaat etti. Nikolay Nikolaevif'in bu telgrafi ingiliz Deniz Kuvvetleri Komutanligi'nda tartijildi. Churchill ve digerleri, mezkür husüsta Rusya'ya taviz verilebilecegi yönünde fikir beyan ettiler.
Churchill, Bogazlarda kazanilacak kesin bir zaferin I. Dünya Savaji'nin kaderini belirleyecegine inaniyordu. Deniz Kuvvetleri Komutanligi Birinci Lordu, dünyanin en ünlü bajkentlerinden birinin alinmasinin müttefikler üzerinde büyük tesirde bulunacagini ve bunun ingiltere ile ijbirligini garanti edecegini vurguladi. Bu, hepsinden fazla Rusya üzerinde büyük etki olujturacakti.21
Elbette harekatin yürütülmesi husüsunda farkli görüjler mevcüttu. $öyle ki, Lloyd George yüz bin kijilik fikarma birliklerinin Gelibolu'ya degil, daha güneyde, Suriye'ye indirilmesini teklif etmijti. Bu konuda Savaj Bakani Lord Kitchener tarafindan bazi fekinceler dile getirildiyse de, herkesten önce £anakkale harekatinin "mesül" fikir babasi olarak Winston Churchill tarihteki yerini almij oldu.
Bu sirada II. Nikolay, Sarikamij yakinlarindaki Kafkas ordusunu ziyaret etti. Sonraki yillarda tarihfiler bu konuyu uzun süre hicvettiler. Fakat her ne kadar majesteleri, askerlerimizin görüj afisindan dolanarak ve Türk askerlerinin gözü önünde süngü saldirisina gitmemij ve top atiji yapmamij olsa da ortada komik bir jey yoktu. Her ne olursa olsun II. Nikolay, 3. Ordu'da Enver Paja ve onun kurmay bajkani Alman General Bronsart von Schellendorf tarafindan planlanmij kujatmadan kurtulan Nikolay Nikolaevif Yudenif komutasindaki Rus birliklerinin moralini yükseltti. Üf haftalik Sarikamij Muharebesi'nin neticesinde, 90.000 kijilik Türk ordusunun yanlica yedide biri (12.400 kiji] hayatta kaldi. Bu muharebe iki bufuk asirda Ruslarin Türklerle yaptigi 11 savaj göz önüne alindiginda, askeri bir terim olarak, "en fetin mücadele"lerden biriydi.22 Kafkas ordusundaki muglak hava, düjmanin yenilgisiyle dagilmijti. Bu da ingiltere'ye yapilan yardim fagrisinin iptal edilebilecegi anlamina geliyordu. Ancak, Gelibolu23 (£anakkale] harekati artik durdurulamazdi. Rus birliklerinin Avrupa cephelerindeki durumu, Kafkas cephesindeki durumlarina nazaran oldukfa müjküldü. ingiltere ve Fransa afisindan ise her jeyi "bajaracaklar" gibi görünüyordu. Deniz kuvvetlerinin kiyi tahkimatlarina karji bajarili harekat tecrübesinin (ingiltere 1882 yilinda Misir'da, Fransa
haürlatahm. [* £.N.: Валентин Саввич Пикуль, Из тупика (Москва: изд. Вече, 2021)/Valentin Savvif Pikul, lz Tupika (Moskva: izd. Vefe, 2021)].
21 Alinti ifin bkz.: A. 1. Utkin, Pervaya Mirovaya Voyna (Moskva: Izd. Algoritm, 2001), 200-201.
22 S. P. Kulifkin, Tri Voyni Generala Yudenifa (Moskva: 1zd. Befe, 2016), 206.
23 "Gelibolu" adi bu savajin adlandirilmasinda "^anakkale" kadar sik kullanilmijtir. Sovyet Rusya'dan ihrác edilen fok sayida Beyaz Ordu mensübu asker Gelibolu'yu siklikla "£iplak Arazi" olarak adlandirdi. Beyaz Ordu komutani General Kutepov'un buradaki takma adi ise "Kutep Paja", "Gelibolu £ari" idi. Rus taríhinde meydana gelmij birfok olayin kaderi Gelibolu ile kesijmijtir: Esir Zaporojya Kazaklari, XIX yüzyil Rus-Türk savajlarina katilanlar (Kirim dahil) ve tabii ki 1920-1921 gofmenleri burada yajadi. Gelibolu'da Kutepov zamaninda, gefmij yillardaki savajlarda esír düjen Ruslarin mezarlarinin üzerine 24.000 tajtan olujan bir kurgan yapildi. Üzerine Rusfa, Fransizca, Türkfe ve Rumca yazili bir mermer levha yerlejtirildi. V. §ambarov, Belogvardeypina. Neizvestnaya Istoriya Grajdanskoy Voyni (Moskva: 1zd. Algoritm, 2017), 732-737.
Cezayir'de ve diger bölgelerde] her iki tarafin teorisyenlerinin fikirlerine tesir ettigi belki söylenilebilir. Avrupa'da kara kuvvetleri yetersiz idi. Fakat ingiliz Deniz Kuvvetleri Komutanligi güflü Ingiliz donanmasinin, Fransizlarla birlikte £anakkale ve Istanbul Bogazi kalelerine - ki alinan istihbäräta ve düjmanin, yani Almanya ve Türkiye'nin lütufkär, aldatici haberlerine göre bu kaleler "köhne" ve "virän" ilän edilmijti - ezici bir darbe indirebilecegini umuyordu.
£anakkale Muhärebesi'nin tasvirine gefmeden evvel Suriye-Filistin veya Süveyj cephesini de hatirlamakta fayda var. Süveyj Kanali ve Misir umümiyetle ve tabii ki bazi istisnälarla Ingiliz mülkiyetindeydi ve Türk kumandanligi Süveyj Kanali'ni "yildirim hizinda"* (Alman terminolojisi kullanmadan olmazdi] cebren ajmak ve Misir'i Osmanli imparatorlugu topraklarina geri katmak, yani "adäleti yeniden tesis etmek" niyetindeydi. 4. Türk Ordusu bazen "Misir Kurtuluj Ordusu" olarak da anilirdi. Mevcüdiyeti 60 binden fazla olan bu orduyu Jön Türklerin liderlerinden biri ve ayni zamända Bahriye Näziri olan Ahmed Cemäl Paja kumanda ediyordu. Cemäl Paja'nin ordusunun en ünlü Alman danijmani Binbaji Friedrich von Kressenstein idi.
Türk ordusu 1914 yili Aralik ayinda Sinä Yarimadasi'ni ele gefirerek Süveyj Kanali'na ulajti. Top, duba, mühimmät ve sudan olujan yükün her birini 18 öküz fekiyordu. Geriye kalan yüklerin bir kismi ise develerle tajindi. Türkler karanlikta kendilerini gizleyerek geceleri hareket ettiler. 1915 yilinin Ocak ayinda Ingiliz Tugamiral Peirse komutasindaki kuvvetlere bagli 6 gemi, Süveyj Kanali'nin farkli noktalarina demir atti. Yine kanal, denize inebilen 6 ufagin ejlik ettigi Fransiz gemileri tarafindan savunuluyordu.
2 §ubat 1915'te Türkler kanala birkaf noktadan taarruz gerfeklejtirdi. Fransa'nin felik zirhli dretnot savaj gemisi "Rekan" üzerine tesirli atijlar yapan Türk bataryasinin 150 mm.lik toplari susturulabildi. 2-3 §ubat gecesi, kruvazör "De Antrkasto" yüzerek gemiye ulajmaya ve onu bordalamaya falijan yüzlerce Türk'ü projektörler yardimiyla tespit etti. Türklerden bazilari Afrika kiyilarina fikmayi bajardiysa da bir süre sonra oradan da atildilar. Ingiliz muhripleri kiyi boyunca seyrederek maglüp edilmij düjman birliklerinin bakiyelerini yok ettiler. Cemäl Paja ricat emri verdi. Ordusu Filistin ve Suriye'nin güneyine fekildi.
Böylece Süveyj Kanali'na yapilan ilk saldiri olarak adlandirilan bu girijim bajarisiz oldu. Nisan ve Agustos 1916'da Türk-Alman komutanligi Süveyj Kanali'ni cebren ajmak
ifin iki girijimde daha bulunduysa da bunlar da bajarisizlikla sonuflandi.24 ^
z
Burada Süveyj harekäti tesädüfen degil, £anakkale harekäti bahsine gefmek ifin ^
hatirlatildi. Tabii ki, bu iki harekätin boyutlari kiyaslanamaz. Birkaf yüz kijinin Ss kaybedildigi Süveyj'e nazaran £anakkale kiyilarinda müttefikler saflarinda 145 bin, Türk 0Ä ^ ®
|65|
* £.N.: Almancasi "bHtzkrieg/yüdmm harbi" olan bu yöntem I. Dünya Savaji'nda siper savunmalarina karji Almanlar ve Ingilizler tarafindan uygulanilmijtir. Yildirim harbi bilhassa II. Dünya savajinda, tanklar ve ufaklarin da yardimiyla daha etkin häle gelmijtir. Yöntemin temel prensibi yildirim hizinda ataklar yapilarak düjmanin savunma kurmasini engellemek ve ani bir darbe ile onu yok etmektir.
24 A. E. Taras (Redaktor-sostavitel), Pervaya Mirovaya Voyna na More (Minsk: Izd. Harvest, Moskva: Izd. Ast, 2001], 217; 1. Drogovoz, Turetskiy Mar$. Turtsiya v Ogne Srajeniy (Minsk: Izd. Harvest, Seriya Neizvestnaya Voyna, 2007], 231-233; V. P. Lutskiy, Novaya Istoriya Arabskih Stran (Moskva: 1965], 334.
saflarinda ise 186 bin kiji hayatini kaybetti. £anakkale'deki muhärebe 19 §ubat 1915'ten 9 Ocak 1916'ya kadar yaklajik olarak bir yil sürdü.
Gelibolu'daki muhärebelerin fagdaj bir tanigi olan John Reed, o zamänlar artik haremde de Almanca konujuldugunun, Istanbul'da iyi bir izlenim edinmesi ifin Almanca konujmasi gerektiginin ve Berlin ya da Hannover'den bir tegmenin ise fogu Türk kadininin romantik hülyasi häline geldiginin Türkler tarafindan kendisine anlatildigini animsiyor.25
Elbette, Almanlarin küstahligi birfok Türk'ü rahatsiz ediyordu. Hattä Varjova'nin ele gefirilmesi, Novogeorgievsk Kalesi'nin alinmasi ve säir olaylardan sonra Almanya'nin ve müttefiki Türkiye'nin zaferi jerefine Istanbul'da bayraklar asildiysa da Türk polisleri evleri dolajarak kutlamalarda sadece milli sembollerin kullanilmasini emretti. O zamän Alman dili nasil takdirle karjilandiysa, "düjman milletlerden" yani Rusya, Fransa ve Ingiltere'den gelen her türlü havädisi de yasaklamaya falijtilar. Bu arada, £anakkale Bogazi kiyilarinda, bilhässa Avrupa yakasinda, "agir silählar gece gündüz kuru kumlarda kusup gürlüyordu."26 Ingiliz ve Fransiz donanmalarinin £anakkale Bogazi'ni, Istanbul Bogazi'ni ve Istanbul'u ele gefirerek Türkiye'yi savajta saf diji birakmak ve Rusya ile baglantiyi yeniden saglamak amaciyla yürüttükleri harekät devam ediyordu. Bu harekäta Türk kalelerini bombalayan 12 zirhli, 6 kruvazör, 16 muhrip gemi katildi. Sözün özü, Itiläf Devletleri, Bogazlari cebren afarak Türk sorununu kökten fözüme kavujturma tejebbüsünde bulunuyorlardi. Harekät iki ajamaliymij gibi ilerliyordu. Ilk ajamada Müttefikler donanma harekätiyla, yani deniz harekätiyla yetinmeye falijtilar. Fakat denizde bozguna ugrayan saldirganlar ikinci ajamaya geftiler. Kara ordusu muhärebeye dähil oldugunda, fikarma birlikleri Gelibolu Yarimadasi'na indirildi. Bir dizi nedenden ötürü fikarmada süväri birlikleri kullanilmadi.27 Mejhür Katirci Birligi'ni - ki katirlarin Gelibolu ifin en uygun yük tajima hayvani olduklari ortaya fikmijti - Siyonist hareketin ünlü militani Vladimir (Ze'ev] Jabotinsky idäre ediyordu.
Daha önce Rus kruvazörü "Askold"dan yukarida bahsedilmijti. Tärihfi H. Wilson ise Rusya'nin harekäta muhtemel katilimi husüsunda, 28 Nisan 1915'te bir Rus piyade kolordusunun hazirlandigini, hattä gemilere bindirildigini aktarmaktadir. Ancak Istanbul'a gitmeye hazir olan askeri birlige, Galifya ve Polonya'da äcil ihtiyaf duyuldugundan tekrär Sivastopol'e dönmesi emredildi. Karadeniz Donanmasi, Istanbul Bogazi'nin tahkimätlarini uzun menzilli bombardimana tuttu ve bu bombardimani 2-4
o
^ Mayis'ta tekrärladi.28
6 Türkiye'de kimi zamän panik häli olujuyordu. Dahasi gida kitligi vardi ve tüm
< g ürünler ifin erzäk karnesi ihdäs edilmijti. Nezäretlerin bir kismi ve altin rezervleri bajka
§ © yerlere nakledildi. Altin Konya'ya sevk edildi. Hayäli gazete sayfalari büyük korkutucu |66| manjetleriyle sokaklari ve kahvehaneleri dolduruyordu: "Istanbul düptü! Yarimadada kirk
25 Rid, Vdol Fronta, 221.
26 Rid, Vdol Fronta, 224.
27 Suvari harekati ifin ana bolge £anakkale Bogazi'nin Asya kiyilariydi. Lakin Kitchener Kara Kuvvetleri Komutani General Hamilton'a "Asya gorev sahamiz dahilinde degil" dedi. H. Vilson, Morskie Operatsii v Mirovoy Voyne 1914-1918 gg. (Moskva: Gosudarstvennoe Voennoe Izdatelstvo, 1935), 271.
28 Vilson, Morskie Operatsii, 271-275.
bin Ingiliz öldü! Türk ihtilälciler Almanlari öldürüyor!" ve bunun gibi niceleri.29 ^ehirleri, Türkiye'nin degijik bölgelerinden gelen mülteciler doldurdu. Bunlarin 30 000'i Ayasofya etrafinda toplandi. ingiliz-Fransiz kuvvetleri30 tarafindan düzenlenen yeni hücüm girijimleri bajarisiz oldu. Türkler ve Almanlar zaferi kutluyorlardi. Enver Paja'yi "Napolyon" ve Liman von Sanders'i "parkin Hindenburg"u* ilan ettiler. Türkiye böylece Misir'in ijgalinin ve memleketin dört bir yanindan paralar toplayarak yaptigi savaj gemisine ingilizler tarafindan el konulmasinin intikamini ingiltere'den almij oldu.31 ittifak Devletleri'nin eli güflendi ve Türkiye 1911 Savaji, Balkan Savajlari ile Sarikamij ve Sina'daki yenilgilerin omuzlarina yükledigi "lanetten" kurtuldu.
Gerfekte Rusya'ya Bogazlar ve Istanbul üzerinde söz söyleme hakki vermeyi düjünmeyen Müttefikler arasindaki anlajmazliklar, Rusya'nin bu kilit noktalari ve suyollarini ele gefirmeden evvel ihtiyatli davraniji, Yunanistan'in "Grek/Bizans Projesini" uygulama husüsundaki gönülsüz tutumu ve diger faktörler Gelibolu harekatinin kaderini tayin etti. "Gelibolu macerasi" diye adlandirilan bu harekatin adim adim sona ermesine askeri mütalaalar degil, siyasi sorunlar hiz verdi. 1915 yilinin Ekim ayinda birliklerin Gelibolu'dan, yeni bir cephenin ortaya fiktigi Selanik'e tahliyesi bajladi. ingiltere askeri birliklerinin bir bölümünü kendi "mülkü" olan Misir'a sevk etti. Türk askeri birliklerinin kaderi ise farkli tarzda jekillendi. Ancak bir gerfek vardi ki, Gelibolu harekati sirasinda Türklerin tüm cephelerdeki muharebelerde - ki bu cepheler 5 tane idi - emsalleri arasindan siyrilmij yeni nesil komutanlari ön plana fikti.
ingiliz-Fransiz askeri birliklerinin tahliyesi bajariyla gerfeklejtirildi. ingilizler tahliye evresi ifin hastanelerinde 30.000 yatak hazirladiysa da gerfekte sadece 6 kiji yaralandi. Hazirliklar titizlikle yapildi. Tüm telsiz iletijimi yasaklandi; sadece telefonla iletijim kuruldu. Bir yerden bajka bir yere yapilan nakliyeler sirasinda kamuflaja ve sessizlige riayet edildi. 8 Ocagi 9 Ocaga baglayan gece Liman von Sanders, Harbiye Naziri Enver Paja'ya "Alläh'a pükür, tüm Gelibolu Yarimadasi düpmandan temizlendi" mesajini iferen bir telgraf gönderdi.32
£anakkale Muharebesi sayesinde Osmanli imparatorlugu föküjünü 3 yil geciktirdi. Ordusu ise güflü bir düjmana karji girijilecek muharebelere dayanabilecegini kanitladi. 1916 yilinda Osmanlilar, Bagdat'in güneyindeki Kütü'l-Amare'de Charles Townshend kumandasindaki ingiliz tümeninin teslim olmak zorunda kaldigi bir zafer daha kazandi. Bunun yani sira, 15 Ekim 1915'te, yine Alman egitiminden gefmij bir devlet olan
o
4.
D N- Ö
29 Rid, Vdol Fronta, 226. a £ ^
30 Altini fizmekte fayda var ki £anakkale harekati I. Dünya Savaji'nin en "küresel" muharebesidir. ingiliz askeri m birliklerinin yani sira bu muharebeye Galliler, irlandalilar, iskoflar, Avustralyalilar, Yeni Zelandalilar, Maoriler, © Gurkalar, Sihler, dünyanin her yerinden yabanci lejyonerler ve Afrika'nin tüm sömürge birlikleri katildi. §effaf bir 1671 muharebe plani olmadan, bu kejif seferi bir "Babil Kargajasi"na dönüjebilirdi. Bkz.: Rogan, Padenie Osmanskoy
Imperii, 191.
* £.N.: Paul von Hindenburg (1847-1934] Alman marejal ve devlet adamidir. I. Dünya Savaji sirasinda dogu cephesinde Ruslara karji kazandigi zaferlerle nam salmij ve 1916 yilinda Genel Kurmay Bajkanligina getirilmijtir. Savaj sonrasi siyasete atilan Hindenburg 1925 yilinda yapilan sefimlerde Almanya'nin Cumhürbajkani olmujtur.
31 ingiltere, Türk donanmasina neredeyse güflükle boyun egdirdi. Ancak ingiltere'nin Türkiye'ye vermedigi ve Almanlarin hibe "Goben" ve "Breslau" yoluyla "telafi ettigi" muharebe kruvazörleri Bab-i Äli'nin I. Dünya Savaji'na girmesi husüsunda belirleyici oldu.
32 Rogan, Padenie Osmanskoy Imperii, 271.
Bulgaristan oldukça gûçlû bir orduyla Osmanli Devleti'nin saflarina katildi. Selanik cephesinde büyük çaptaki askerî harekâtlar 1917 yilina kadar devam etti.
2) Rusya ve Bogaz Harekâti Planlari
Müttefiklerin Çanakkale harekâti Rusya'ya kendi baçina Bogazlari ele geçirme husûsunda elini çabuk tutmasi gerektigini gösterdi. II. Nikolay, Istanbul Bogazi'na yapilacak çikarma harekâtina hazirlanilmasi için emir verdi. Baçlangiçta bu harekât 1916 yilinin sonbahari için planlanmiçti (daha önce bahsettigimiz üzere ilkbaharda da harekât düzenleme giriçimleri vardi]. Istanbul Bogazi'nin "koynundaki kaleleri" zapt etmek için Bogaz'in giriçine çikarma yapilmasi karârlaçtirildi.33 1916 yili yazinda, Karadeniz Donanmasi Komutani Amiral A. V. Kolçak, Çar ve General M. V. Alekseev ile Bogaz harekâti husûsunda etraflica bir görü^me yaptigi Mogilyov'a* dâvet edildi. Kolçak'a, Romanya'nin Îtilâf Devletleri saflarina katilmasindan sonra baçlatilmasi planlanan harekâtin gerçekleçtirilmesi için deniz kuvvetlerini hazirlama görevi tevdî edildi. Rus askerî birliklerinin Karadeniz kiyilarinda ilerlemesi, Istanbul Bogazi'ni cebren geçmesi ve savaçi Türk topraklarina yaymasi gerekiyordu. Karadeniz Donanmasi, Istanbul üzerine yapilan topçu ateçiyle çikarma birliklerinin kara harekâtini destekliyordu ki subaylara hâlihâzirda Türk baçkentinin haritalari verilmiçti.
Bununla birlikte öncelikle A. V. Kolçak'in (1874-1920] bizzât kendisinden bahsedelim.34 Kolçak, katildigi savaçlardaki, yani Rus-Japon ve I. Dünya savaçlarindaki rolü hakkinda oldukça mûtevâzi degerlendirmede bulunarak daha çok Kuzey Kutbu için giriçilen bilimsel çaliçmalardaki yararliligini, keçif gezileri sirasinda kaybolan kâçifleri arama faâliyetlerine olan içtirâkini, Bilimler Akademisi'ndeki ilmî çaliçmalarini, dünyadaki buzbilim/glasiyoloji ve okyanus bilimi/oçinografiye olan katkisini ön plana çikarmaktadir. Dahasi, Port Arthur'daki üstün baçarisindan ötürü Kolçak niçân, altin silâh ("cesâret nâmina" kiliçla] ve sâir çeylerle ödüllendirilmi^ti. Kolçak, Japon esâretinde kaldiktan sonra "tam bir malûl" ilân edildi. Bu minvâlde Kolçak, maden sulari ile tedâvî olmak için Japonya'ya yolculuk edecek ve bu tedâvînin etkili oldugu sonradan ortaya çikacaktir.
A. V. Kolçak'in I. Dünya Savaçi'ndaki faâliyetleri evvela Baltik'ta cereyân etti. Dûçman gemilerine karçi denizde mayin tarlalarinin oluçturulmasi büyük önem arz ediyordu. Hâl böyleyken Baltik bahriyelileri etkin bir harekâta giriçmeye karâr verdiler ve Alman kiyilarini mayinlarla "doldurmaya" baçladilar. Kolçak, en iyi mayin uzmani olarak nâm saldi.
Bizzât Kolçak'in gözetimi altinda Rügen Adasi yakinlarina, Stolpe kiyilarina ve Gdansk/Danzig Körfezi'ne mayin tarlalari kuruldu. 1915 yilinin Eylül ayinda Kemmern*
33 P. Multatuli, Imperator Nikolay II. Krestniy Put (Moskva: 2013), 123.
* Ç.N.: Mogilyov günümüzde Beyaz Rusya/Belarus simrlari içerisinde ve ülkenin dogusunda yer alan bir çehir.
34 Bkz.: Büyük bilim adami, kimyaci V. V. Sinyukov'un kitabi: V. V. Sinyukov, "Naçalo Jiznennogo Puti i Arktiçeskie Issledovaniya", A. V. Kolçak. Uçyoniy i Patriot, Çast I (Moskva: Institut Istorii Yestestvoznaniya i Tehniki im. S. 1. Vavilova. RAN, 2015). Günümüzde Irkutsk çehrinde Kolçak anisina bir anit dikildi ve Rastorguev Adasi'nin "Kolçak Adasi" olarak yeniden adlandirilmasi çaçirtici degildir.
* Ç.N.: Kemmern günümüzde Letonya'nin baçkenti Riga'nin hemen batisinda, Riga Körfezi kiyisinda yer alan Jurmala çehrinin bir parçasi olan bölgedir.
(veya Kemeri: Jurmala'nin"bajkenti") ve belki de Riga üzerine yapilacak muhtemel bir Alman saldirisina karji Kolfak'in mayin kitasinin harekät plani olujturuldu. Harekät plani "bu bölgenin kara kuvvetleri komutani olan General Radko Radkovif * ile birlikte ivedilikle ve ijbirligi iferisinde hazirlandi. Almanlar gerfekten de fok gefmeden Kemmern'e bir saldiri bajlatti ve onu bir hamlede ele gefirdiler. Bundan sonra Riga üzerine saldirilari devam etti. Ancak, düjman Alman birlikleri hif ummadiklari bir jekilde Kemmern'den muazzam kayiplarla atildilar ve Riga üzerine yapilan taarruz askiya alindi. Radko Radkovif, Kolfak'i Aziz Georgi Nijani'yla ödüllendirilmeye läyik gösterdi."35* Bu olaydan sonra Kolfak, Alman kiyilarindaki sig sulara mayin döjemeye devam etti.
Kolfak'in askeri biyografisinde jöyle bir kahramanligi da vardi: Bir muhrip torpido gemisiyle eski Rus limani Libava'ya* saldirmij, burada Alman zirhlisi "Kronprinz"i ve nakliye gemisi "Karlsbad"i batirmij ve Almanlar ne oldugunu anlayana kadar limandan fijek hiziyla ayrilmijti. Elbette Kolfak'in da yajadigi tälihsizlikler vardi, ancak 1915 yili sonuna dek elde ettigi jöhreti hak etmijti. Bahsi gefen zamän zarfinda düjman savaj gemilerinin kayiplari, Ruslarin benzer kayiplarini 3,4 kat ajmijti. Ticäret gemilerinin kaybinda ise bu oran 5,2 idi ve bu husüsta Kolfak'in asli rolünü abartmamak pek de mümkün görünmüyordu.36
1916 yilinin Nisan ayinda - ki bu dönemde tüm Rus ordusunun hälihäzirdaki Bajkumandan'i idi - Kolfak, imparator karärnämesi ile kontramiral rütbesine terfi etti. 2 ay ifinde, planlanandan önce oramirallige terfi ettirilen Kolfak, nihäyetinde Karadeniz Donanmasi'nin komutani ve 42 yajinda dünyanin en genf amirali oldu.
Böylece, 1916 yilinda Rusya'da "Büyük Istanbul Bogazi Harekäti" olarak adlandirilan harekätin hazirliklari mutlak bir mahremiyet ifinde bajlatildi. Bu harekätin planlari o zamändan günümüze hälä gizlilik arz etmektedir ve harekät hifbir jekilde fiiliyäta gefirilememijtir. Mezkür harekät plani hakkinda dolayli veriler üzerinden degerlendirmeler yapilmaktadir.
"1stanbul Bogazi" yönüne yapilacak harekätin yani sira "Sinop" üzerine yapilacak "Nahimov"* - ki bu ismin neyi fagrijtirdigi ayän beyän ortada - adli bir plan daha hazirlanmijti. Bu planin önceligi Sinop'u ve civarindaki Anadolu'nun "kömür havzalarini" ele gefirmekti.37 Ayrica, Kafkasya'daki Türk ordusunun cephe arkasindaki yollari ele
* £.N.: Радко Дмитриевич Радко-Дмитриев/Radko Dmitrievif Radko-Dmitriev (1859-1918) Osmanli 0 Imparatorlugu'na bagli Bulgaristan'in Gradets köyünde dünyaya gelmijtir. Genfliginde askeri okullarda egitim alan
Radko Dmitrievif, 1886 yilinda Bulgaristan'da meydana gelen askeri darbeye katildi. Bajarisiz olan darbe §
girijiminden sonra tutuklanmamak ifin ülkesini terk eden Radko Dmitrievif, Istanbul üzerinden Odessa'ya kafmij ve tj
daha sonraki sürefte Rus ordusunda görev almijtir. Q ^ ^
35 Vladimir Knyazev, Jizn za Vseh i Smert za Vseh (Kanada/Monreal: Sayt Istfaka MGU, 1970-1971), 1-3. Vladimir g ° « Knyazev, Rotmister* ve A. V. Kolfak'in Emir Subayi idi. [* £.N.: Rotmister Almanca rittmeister kelimesinden gelen ve R" © Rus ordusu süväri birliklerinde kaptan/yüzbajiya denk düjen askeri bir rütbedir.] |6qi
* £.N.: Radko Dmitrievif'in bu teklifi üzerine Rus Imparatoru II. Nikolay, Amiral Kolfak'i 2 Kasim 1915'de mezkür nijän ile ödüllendirmijtir.
* £.N.: Libava, Letonya'nin en batisinda, Baltik Denizi kiyisinda bulunan bugünkü Liepaya jehrinin eski adidir.
36 Knyazev, Jizn za Vseh i Smert za Vseh, 3-5.
* £.N.: Plana "Nahimov" ismi bilinfli olarak verilmijtir ve tärihi bir mesaj ifermektedir. £ünkü Pavel Stepanovif Nahimov (1802-1855), Kirim Savaji (1853-1856) sirasinda gerfeklejtirilen Sinop Baskini'nda (30 Kasim 1853) Rus Karadeniz Donanmasi'ni komuta eden amiraldir.
37 O zamänki gemilerinin fogu kömürle falijiyordu. Olaganüstü zamänlarda Istanbul'un yakit ihtiyaci Almanya'dan güflükle gönderilen teslimät sayesinde karjilaniyordu.
gefirilmek suretiyle iletijim ve lojistik aginin kesilmesi tasarlaniyordu. Romanya'nin 1916 yilinda savaja katilmasi istanbul Bogazi'nda yapilmasi öngörülen harekatin mihenk taji olmujtu. Bunun yani sira Karadeniz Donanmasi'nin Tuna havzasi müdafaasina katilmasi ve küfük Tuna filosunun olujturulmasi, Romanya ifin asker ve mühimmatin tajinmasi, düjmanin kiyi tahkimatlarinin vurulmasi ve mayin tarlalarinin döjenmesi gibi zorunluluklar, harekatin diger nedenlerini tejkil diyordu.
Bogaz harekatini yürütmek ifin diger cephelerden toplanan sefkin askerlerden meydana getirilmij bir fikarma birliginin olujturulmasi tasarlaniyordu ki bu husüsta Georgi Nijani'yla taltif edilmij olanlar tercih ediliyordu. "Deniz piyade" alaylari Kirim Savaji amirallerine hürmeten "Karnilov", "Nahimov", "istomin" ve bunlara ek olarak "Tsargrad"* diye adlandirilmijti. Bu birliklere havacilik müsabakalarinda bajarili olan en iyi pilotlardan tejkil edilmij, denize inebilen bir ufak filosu verildi.
Bütün bunlar, 1896 yilinda tehir edilen bajka bir Bogaz harekatini hatirlatiyor. Bu harekatin hazirligina1895 yilinda girijilmijti.38 1896 yilinin Aralik ayinda söz konusu kararin onaylanmasiyla Bakanlar Kurulu toplantisi düzenlendi. Harekatin Kafkasya'da büyük tatbikatlar kisvesinde gizlenmesi tasarlandi. Bünyesinde 35.000 asker ve 100'den fazla savaj topu bulunan Rus donanmasinin sanki Kafkasya'ya dogru gidiyormuj gibi yol almasi ve beklenmedik bir jekilde istanbul Bogazi'na yönelmesi gerekiyordu. Karadeniz bölgesinin tüm telgraf hatlarinin Avrupa'yla olan baglantisinin kesilmesi düjünüldü. Plana göre donanmanin Bogaz'a gece girmesi ve Türk kiyi topfu bataryalarinin arkasina sizmij olmasi gerekiyordu. Rus Büyükelfisi Nelidov'un Türk yetkililere Bogaz'in her iki yakasinin da Ruslara teslim edilmesi yönünde bir ültimatomun vermesi kararlajtirildi. Alinacak cevaba göre harekat ya sulh ya da savaj yolunda ilerleyecekti. Harekatin Büyük Britanya ile küresel bir fatijmaya dönüjmesi durumunda ise Rus Genelkurmayi, Orta Asya üzerinden Hindistan'a yapilacak bir saldiri planini devreye sokacakti.39
1917 harekatinin hazirliklari sirasinda A. V. Kolfak bir gövde gösterisi düzenledi ve donanma ile denize afildi. Kolfak daha sonra bu husüsta jöyle yazacakti:"Düpmana, devrim devrimdir ve olmupsa olmuptur, lakin olur da Karadeniz'e adim atmaya falipirsa orada onlari donanmamizin karpilayacagini bilmesi ifin Istanbul Bogazi'nin her iki yakasindan dagörünecekpekilde kendimigösterdim."40 Tipki 1896 yilindaki harekat plani gibi bu plan da son derece gizli oldugundan, A. V. Kolfak detaylari hakkinda daha fazla bilgi vermiyor.
o
2 Halihazirda artik "cumhüriyetfi" olan Rus komutanligi 29 Agustos 1917'de istanbul
N
u Bogaz'i harekatini iptal etti.41 Söylenecek bajka bir jey kalmadi gibi görünüyor: "Kolfak
Q rH Z
< ö & Bosforskiy/Bogazifili Kolfak", "Kolfak Polyarniy/Kutuplarin Kolfak"i kadar bajariya
cnj CQ
a: © ulajamadi. Ancak savaj hala devam ediyordu. "Utanf verici Brest-Litovsk |70|
* £.N.: Eski devirlerden beri ekseriyetle Dogu Slavlari (özelde Ruslar] tarafindan Konstantinopolis/istanbul'a verilen ve ^arin §ehri anlamina gelen isim.
38 Burada "Yukari Bogaz" diye adlandirilan harekat planindan bahsedilmektedir.
39 A. N. Matveev, "Hronika Otlojennogo Triumfa. Kak Rossiya Voevala za Bosfor i Dardanelli", Nezavisimaya Gazeta, 23.12.2014. Son erijim 26 Ekim 2021, https://nvo.ng.ru/scenario/2014-12-23/10_khronika.html.
40 Bkz.: Arhiv Russkoy Revolutsii, T. 10 (Berlin: 1923, Moskva: 1991], 214. Amiral A. V. Kolfak'in sorgulama zabitlari.
41 Komoedov, fernomorskiy Flot Rossii, 14.
Antlajmasi"ndan ve Sivastopol'ün Almanlar tarafindan ijgäl edilmesinden sonra, Rus lf Savaji'nin ve Rusya topraklarinin bir kisminin KABD* (ABD] de dähil olmak üzere eski müttefikler tarafindan ijgäl edilmesinin artik zamäni gelmijti. I. Dünya Savaji'na ancak 1917 yilinda giren Amerika'nin planlari, "Kolfak faktörü" hesäba katmadan düjünülemezdi. KABD Hükümeti tarafindan Kolfak'a, Deniz Harp Akademisi'nde mayin egitmeni olarak donanmaya gefici hizmet vermesi ifin teklif getirildi.42 Kolfak'in bir dizi müläkät vererek fikirlerini paylajacagi husüsunda sözlejildi.43 Ayni zamända, A. V. Kolfak'in ziyäreti sirasinda, Amerikan donanmasinin Bogazlara saldiri planin - ki muhtemelen Kolfak bu ij ifin dävet edilmijti - iptal edildigi ortaya fikti. Anlajilan, £anakkale harekätinin tekräri gibi bir jey tasarlanmiyordu. Amerika bu sürefte Avrupa'ya asker fikartma ijiyle oldukfa mejgüldü ve Türkiye (ve ardindan Rusya] üzerinde ise ayri planlari vardi.44 17 Haziran'da Kolfak, sevgilisi Anna Vasilevna Timiryova'ya junlari yazdi: "Kendimi kondoter* konumuna yakin bir hal iperisinde buldum."45
Sonuf
Sonuf olarak, bir kez daha vurgulayalim ki Itiläf Devletleri'nin Gelibolu (£anakkale] harekäti - Victoria £agi'nin son savaji - girift "§ark Meselesi"nin "hizli" fözümü ifin atilmij fiili bir adimdi. Harekät her iki taraf afisindan da fok kanli bir jekilde sona erdiyse de Türkiye hakli olarak bunu kendi zaferi olarak görmektedir.
Rusya'nin Bogazlar ve belki de Istanbul ifin uygulamaya konulamayan 1896, 1917 ve benzeri planlari, sirf 1833* yilindaki durumu tekrär etme "hayälini" gerfeklejtirmeye yönelik yapilan muntazam tejebbüsler silsilesinden ibäretti. Läkin o zamänlar £ar ve Sultän-Halife birlikte hareket etmijti. Napolyon'u yenen Rus ordusunun itibäri da o zamänlar hälä zirvedeydi.
^ ^ ^
Te^ekkür:
Makaleyi Türkfeye fevirdigi ifin Eray AK£AY'a mütejekkirim. Beyanname:
* Ç.N.: Bir zamânlar Rusya'da Amerika Birleçik Devletleri için kullanilan isimlendirme: Северо-Американские Соединённые Штаты (САСШ]/Severo-Amerikanskie Soyedinyonnie Çtati (SASÇ]/Kuzey Amerika Birleçik Devletleri 0 (KABD]. ^
42 Rusya Bilimler Akademisi Rus Cografya Dernegi'nin aslî üyesi Aleksandr Smirnov'un Izbrannie Trudi adli kitaba § takdîmi. Bkz.: V. N. Kolçak, A. V. Kolçak, Izbrannie Trudi (Sankt-Peterburg: lzd. Sudostroenie, 2001], 18. ù
43 A. V. Kolçak'a Britanya vatandaçligi hâlihâzirda verilmiçti. Q ^ ^
44 A. V. Kolçak ve onun yoldaçlari KABD'nin Atlantik donanmasi manevralarina da katildi. g ° oa
* Ç.N.: italyanca condottiero veya condottiere kelimesinden gelen, Ortaçag'da sözlejme (kontrat] karçiligi bir efendi ей ^ © veya çehir için parali askerlik yapan kiçiler için kullanilan terim.
45 Veçe Yayinevi'nin baç editörü S. N. Dmitriev'in, S. P. Melgunov'un kitabina takdîmi. Bkz.: S. P. Melgunov, Tragediya Admirala Kolçaka, (Moskva: Veçe, 2017], 20.
* Ç.N.: Misir Vâlîsi Kavalali Mehmed Alî Paça isyâninin bastirilmasi için Osmanli imparatorlugu 3-7 Çubat 1833 târîhlerinde Rusya'dan yadim talep etmiçti. Bunun üzerine 20 Çubat 1833'te Bogaz'a giren Rus donanmasi Büyükdere önlerine demir atti ve akabinde 5 Nisan 1833'te 5000 kiçilik bir Rus birligi Beykoz'da karaya çikarildi. Bu, her iki devlet açisindan da imparatorluk döneminde Bogaza ayak basmayi baçarmiç ilk Rus birligidir. Zamânla getirilen asker sayisi 10.000'in üzerine çikmiçtir. Netîcede Misir Vâlîsi Kavalali Mehmed Alî Paça ile uzlaçilmasinin ardindan Rusya ile 8 Temmuz 1833'te Hünkâr iskelesi Antlaçmasi yapilmiç ve iki gün sonra Rus donanmasi ve piyade birlikleri Bogaz'dan ayrilmiçtir.
|71|
1. Etik Kurul izni: Etik Kurul izni gerekmemektedir.
2. Katki Orani Beyani: Yazar, makaleye bajkasinin katkida bulunmadigini beyan etmektedir.
3. £ikar £ati$masi Beyani: Yazar, herhangi bir fikar fatijmasi olmadigini beyan etmektedir.
Acknowledgements:
I would like to thank Eray AK£AY for translation the article into Turkish. Declarations:
1. Ethics approval: Not applicable.
2. Author contribution: The author declares no one has contributed to the article.
3. Competing interests: The author declares no competing interests.
^ ^ ^
KAYNAK£A
Arhiv Russkoy Revolutsii. T. 10. Berlin: 1923, Moskva: 1991.
Bashanov, M. K.; A. A. Kolesnikov. Nakanune Pervoy Mirovoy: Russkaya Voennaya Razvedka na Turetskom Napravlenii. Tula: 2014.
Drogovoz, i. Turetskiy Marp. Turtsiya v Ogne Srajeniy. Minsk: izd. Harvest, Seriya
Neizvestnaya Voyna, 2007. Gotlib, V. V. Taynaya Diplomatiya vo Vremya Pervoy Mirovoy Voyni. Moskva: 1960.
Knyazev, Vladimir. Jizn za Vseh i Smert za Vseh. Kanada/Monreal: Sayt istfaka MGU, 19701971.
Kolfak, V. N.; A. V. Kolfak. Izbrannie Trudi. Sankt-Peterburg: izd. Sudostroenie, 2001.
Komoedov, V. P. Avt. Kollektiv Pod Red. Admirala Komoedova. $ernomorskiy Flot Rossii
(Istorifeskiy Oferk). Simferopol: 2002. Krestyaninkov, V. Ya., Molodtsov, S. V. Kreyser "Askold". Sankt-Peterburg: izd. Gangut, 2003.
Kulifkin, S. P. Tri Voyni Generala Yudenifa. Moskva: izd. Befe, 2016. q Lutskiy, V. P. Novaya Istoriya Arabskih Stran. Moskva: 1965.
g Makdono, Djaylz. Posledniy Kayzer Vilgelm Neistoviy. Moskva: 2004. Ca £ ^ Matveev, A. N. "Hronika Otlojennogo Triumfa. Kak Rossiya Voyevala za Bosfor i
< o
d ^ S Dardanelli", Nezavisimaya Gazeta, 23.12.2014. Son erijim 26 Ekim 2021,
https://nvo.ng.ru/scenario/2014-12-23/10_khronika.html.
I72l
Melgunov, S. P. Tragediya Admirala Kolfaka. Moskva: 2017. Miller, A. F. Oferki Noveypey Istorii Turtsii. Moskva-Leningrad:1948. Multatuli, P. Imperator Nikolay II. Krestniy Put. Moskva: 2013. Rid, Djon. VdolFronta. Moskva: 2015.
Rogan, Yudjin. Padenie Osmanskoy Imperii, Pervaya Mirovaya Voyna na Blijnem Vostoke.
1914-1920. Moskva: 2018.
Sinyukov, V. V. "Nafalo Jiznennogo Puti i Arktifeskie issledovaniya", A. V. Kolfak. Ufyoniy i Patriot, £ast I. Moskva: institut istorii Yestestvoznaniya i Tehniki im. S. i. Vavilova. RAN, 2015.
Stoun, Norman. Kratkaya Istoriya Turtsii. Ot Nipih Kofevnikov Seljukov -k Blistatelnoy
Osmanskoy Imperii. Moskva: 2014. ^ambarov, V. Belogvardeypina. Neizvestnaya Istoriya Grajdanskoy Voyni. Moskva: izd. Algoritm, 2017.
Taras, A. E. (Redaktor-sostavitel], Pervaya Mirovaya Voyna na More. Minsk: izd. Harvest,
Moskva: izd. Ast, 2001. Tirkova, Ariadna. Staraya Turtsiya i Mladoturki, God v Konstantinopole. VII. Petrograd: 1915.
Utkin, A. i. Pervaya Mirovaya Voyna. Moskva: izd. Algoritm, 2001.
Vilson, H. Morskie Operatsii v Mirovoy Voyne 1914-1918 gg. Moskva: Gosudarstvennoe Voennoe izdatelstvo, 1935.
Yeremeev, D. E.; M. S. Meyer, Istoriya Turtsii v Seredine Veka i Novoe Vremya. Moskva: izd. MGU, 1992.
^ ^ ^
D A
4
D N-
C-
1 N-
oa
Hi v.0 ©
1731
