УУТ: 582.3.522.4.
TADQIQOT
ХУШБУИ РУТА (RUTA GRAVEOLENS L.) УСИМЛИГИНИНГ УРУГ УНУВЧАНЛИГИ
Эгамёр АХМЕДОВ,
биология фанлари номзоди, доцент, Насиба АСЦАРОВА,
магистр,
Тошкент давлат аграруниверситети.
Таянч сузлар:RutagraveolensL., генератив давр, купайтириш, уруг, унувчанлик, Петри ликопчаси, фильтр цогоз, цайтарилиш, Узфармсаноат ДАК, "Шифобахш"ИИЧМ ва бшц.
Аннотация. В статье приводятся данные лабораторных и полевых всхожести семян Ruta graveolens L. Лабораторная всхожесть семян Ruta graveolens L. составляет 83,7%. Выявлено, что оптимальными сроками посева Ruta graveolens L. является весенний период. При этом грунтовые всхожести семян Ehinaceaepurpurea L.составляют 74-75%. Семена растений всходят через 15-20 дней после посева. В первом году жизни растения формируются и образуют 3-5 настоящих листьев. Н втором году растения более интенсивно развиваются и генеративные фазы развития отм^ч. -ютс< с третьего года вегетации. В настоящее время создана маточная плантация и разрабатываются агротехнические приёмы возделывания.
Ключевые слова: Ruta graveolens L., генеративный период, размножение, семя, всхожесть, чашка Петри, фильтровальная бумага, повторность, ГАК «Узфармсаноат», НПЦ "Шифобахш" и др.
Abstract. The article provides data on laboratory and field germination of Rutagraveolens L. seeds. Laboratory germination of Rutagraveolens L. seeds is 83.7%. It was revealed that the optimal sowing time for Rutagraveolens L. is the spring period. At the same time, soil germination of Ehinaceaepurpurea L. seeds is 74-75%. Plant seeds sprout 15-20 days after sowing. In the first year of life, the plant forms and forms 3-5 true leaves. In the second year, the plants develop more intensively and the generative phases of development are noted from the third year of the growing season. At present, a mother plantation has been created and agrotechnical methods of cultivation are being developed.
Key words: Ruta graveolens L.,generative, reproduction, seed, germination, Petri dish, filter paper, replication, Uzfarmsanoat State Joint Stock Company, "Shifobakhsh"Scientific and Production Center, etc.
Узбекистан Республикасининг 2017-2021 йил-ларга мулжалланган "Х,аракатлар стратегияси" дастурида ;атор вазифалар белгилаб берилган булиб, унда доривор ва ози;абоп усимликларни етиштириш технологиясини ишлаб чи;иш ва ама-лиётга жорий этиш мухим ахамият касб этади [1]. Бу борада республикамизда олимлар томонидан ;атор ишлар амалга оширилиб, айни пайтда 40 дан зиёд доривор усимликлар экиб етиштирилади [3].
Хрзирги кунда фармацевтика саноатининг доривор усимликларга булган эхтиёжини ;ондириш долзарб вазифалардан бири хисобланиб, айни;са, интродуцент усимликларни маданий холда етиш-
56
Agro Inform 1/2021
тириш усулларини ишлаб чи;иш мухим ахамият касб этади. Ана шундай интродуцент доривор усимликлардан бири Хушбуй рута-Ruta graveolens L. хисобланиб, унинг хомашёси хал; табобати ва расмий тиббиётда кенг фойдаланилади.
Тадцицот объекти ва услублари: Илмий тад;и;отнинг объекти сифатида Хушбуй рута (Ruta graveolens L.) усимлиги танлаб олинди.
Мазкур усимлик бизнинг шароитимиз учун интродуцент хисобланиб, асосан Урта Ер денгизи буйлари, Крим, Россиянинг жанубий минта;алари, Англия, Франция, Эрон, Х,индистон, Ливия, АКШ да етиштирилади. Усимлик хомашёсидан тай-ёрланган препаратлар Европа мамлакатларида фармацевтика ва парфюмерия саноатида кенг ишлатилади[2].
Усимлик уругларини лаборатория шароитида унувчанлигини урганишда уруглар Петри ликоп-часига 100 донадан 4 ;айтарилишда экиб синаб курилди ва умумий холатга нисбатан фиозларда ани;ланди.
Дала шароитларида уруг унувчанлигини урганишда эса ;аторларга 1,5-2,0 см. чукурликда 100 донадан 4 ;айтарилишда экиб, синаб курилди хамда униб чи;;ан уруглар умумий холатга нисбатан фоизларда хисобланди [3.6].
Дала тажрибалари 2020 йилда УзР ФА Ботани "а боги, Узфармсаноат давлат акционерл1'" жамияти мутахассислари ва илмий ходимлари томонидан 2015 йилда тузилган йури;нома асосида олиб борилди [6].
Тадцикрт натижалари ва унинг мухркамаси. Илмий тад;и;отларимизнинг дастлабки бос;ичида усимликнинг уруг унувчанлигига алохида эътибор ;аратилди. Чунки, усимликларнинг уруг унувчан-лиги уларни кенг экин майдонларда етиштиришда асосий омиллардан бири хисобланади.
*
»
« >
» ' «
ч? * » ,1
, - -V - - - ,
* г _
»> % ^ ' <
г
(
1-расм. Лаборатория шароитида Ruta с"ч 'eolens L. уруFининг унувчанлиги
Таъкидлаш ж оизки, Ruta graveolens L. уруги яхши униш хусусиятига эга булиб, хеч ;андай ишловсиз деярли 3-4 хафтада тули; униб чи;ади.
Усимлик уругларининг лаборатория шароити-даги унувчанлигини ани;лашда уруглар Петри ликопчасига 100 донадан 4 ;айтарилишда экиб, сшаб курилди (1-жалвал, 1-расм).
Тажрибаларнинг курсатишича, лаборатория шароитида уругларнинг унувчанлиги ю;ори булиб, вариантларда 78-92% атрофида ;айд этилди ва бу курсаткич уртача хисобда 83,7% ни ташкил этди (1-жалвал). Шу билан бирга, айрим холларда лаборатория шароитида хароратнинг 230С дан ошиши билан усимлик уругларининг унувчанлиги 85-90% ни ташкил этганлиги изланишлар даво-мида ани;ланди.
1-жадвал
Лаборатория шароитидаги унувчанлиги (% х,исобида)
№ 22.02.2020 йилда экилган ва назорат кунла ри Унган уруF сони
1 3 5 10 15 20 25 30 35
1 - 1 4 9 10 19 19 9 7 78
2 - 2 6 11 15 11 22 11 9 87
3 - 1 6 16 15 21 13 10 10 92
4 - 2 4 12 13 19 14 7 7 78
Уртача унув-к 83.7%
1/2021 Agro Inform
57
2-жадвал.
Бах,ор ойларида экилган уруFларнинг унувчанлиги дала шароитида (% х,исобида)
Экилган цаторлар УруF сони Экилган вацти 01.04.2020 й Униб чициши, % Экилган вацти 15.04.2020 й Униб чициши, %
Униб Униб
чициши тугаши чициши тугаши
1 100 07 04. 18.04. 78 23.04 04.05 72
2 100 09 04. 16. 04. 72 27.04 07.05 67
3 100 06 04. 17. 04. 73 29.04 11. 05 65
4 100 13 04. 25. 04. 75 21.04 04. 05 63
Урт. унувчан 74,5 66,7
Усимлик уругларининг унувчанлигини дала шароитида ани;лаш ма;садида бахор (март ва апрель) ойлари экиб, синаб курилди. Бунда таж-риба майдонида алохида тайёрланган ;аторларга уруглар 100 донадан ;илиб, 4 ;аторга алохида экиб чи;илди (2-жадвал).
Экилган уруглар усти енгил (1.5 см) тупро; би-лан кумиб чи;илди ва тули; униб чикдунга ;адар хар 5-10 кунда 1 марта хисобга олинди. Бахорда экилган уруглар турпо;нинг юза ;атлами хсла^иг? ;араб хар 3-5 кунда 1 марта сугориб турилди (2-жадвал).
Дала тажрибалари бахор (апрель) ойлари экилган уруглар унувчанлигининг экиш муддатлари билан бевосита богли; эканлигини курсатди. Ху-сусан, март ойининг урталари ва апрель ойининг дастлабки кунларида дала шароиъ.арида экилган уругларнинг унувчанлиги уртача 74,5-76,7% таш-кил этган булса, апрель ойининг урталаридан бошлаб май ойларига ;араб экилган уругларнинг дала шароитларидаги унувчанлиги нисбатан па-
сайиб боради (2-жадвал).
Бу хол бахор ойларининг дастлабки кунларида булиб утадиган ёгингарчилик ва тупро; намли-гининг уъуглар униб чи;иши учун ижобий таъсир курс.тиши 'а аксинча, ёгингарчилик ми;дори хамда тупро; намлигининг май ойларига нисбатан камайиб бориши билан уларда бу курсаткичларнинг 66,7% гача пасайиб бориши билан изохланади (2-жадвал).
Шундай ;илиб, лаборатория шароитида усимлик уругларининг унувчанлиги ю;ори булиб, бу курсаткич вариантларда уртача 83,7% ни ташкил этади. Бахор (апрель) ойлари экилган уругларнинг унувчанлиги уларни экиш муддатлари билан бевосита богли; булиб, апрель ойининг дастлабки кунларида дала шароитларида экилган уругларнинг унувчанлиги уртача 74,5-76,7% ни ва аксинча, апрель ойининг урталаридан бошлаб май ойлар-да экилган уругларнинг дала шароитларидаги унувчанлиги нисбатан пасайиб (66,7%) бориши кузатишлар давомида ани;ланди.
Фойдаланилган адабиётлар:
1. Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш буйича харакатлар стратегияси" тугрисидаги ПФ-4947-сонли Фармони. Узбекистан Республикаси конун хужжатлари туплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда.
2. Акопов И.Э. Важнейшие отечественные лекарственные растения и их применение.Ташкент: Медицина, 1990. - 444 с.
3. Доспехов Б. А. Методика полевого опыта. М. Колос, 1973. С. 330-336.
4. Мурдахаев Ю.М. //Узбекистонда ватан топган доривор усимликлар. Тошкент. "Фан". 1993. 39 б
5. Нурматов Н. ва бош;. Дала тажрибалари услубияти. Т.: 2007.256 б.
6. Тухтаев Б.Ё. ва бош;. Доривор ва озу;абоп усимликлар плантацияларини ташкил этиш ва хомашёсини тайёрлаш буйича йури;нома. Тошкент. 2015. 106 б.
58
Agro Inform 1/2021