CC BY
21
УДК 81 ББК 81.2Т
"ТАЪРИХИБАЙХ^АЦИ" ВА Азимова Умедацон Абдумавлоновна, унвонцуи
ЛАХЦАХ^ОИ МУОСИРИ кафедраи забони тоцикии МДТ "ДДХ ба номи акад.
ТОЦИКИ Б. Гафуров" (Хуцанд, Тоцикистон)
«ИСТОРИЯ БАЙХАКИ» И Азимова Умеда Абдумавлоновна, соискатель СОВРЕМЕННЫЕ кафедры таджикского языка ГОУ "ХГУ им.
ТАДЖИКСКИЕ ДИАЛЕКТЫ акад. Б. Гафурова" (Худжанд, Таджикистан)
«HISTORY OFBAIHAKI» Azimova Umeda Abdumavlonovna, applicant of theTajik AND MODERN TAJIK language department of the SEI «KhSU named after DIALECTS acad. B. Gafurov" (Khujand, Tajikistan) E-MAIL: mavlon_1954@mail.ru
Калидвожа^о: забон-асоси уиндуаврупой, даврони цадими забонуои эронй, забони порсии дари, вожа, таркибу ибора ва ифодауо, таърихномауо, шеваи шимолй, цанубй, цанубй-шарцй, лауца, осори хаттй, забони ягнобй, шакли ихтисоргардидаи калима, табдили овозуо
Дар мацола робитаи забони яке аз таърихномауои арзишманди садаи Х1- «Таърихи Байуацй» бо лауцауои имрузаи тоцикй баррасй шудааст. Муаллиф дар натицаи таулил ва циёси маводи асари номбурдаи Абулфазли Байуацй бо гуфтори тоцикони минтацауои гуногуни Тоцикистон ва берун аз он боцимонии як гуруу калимаву таркиб ва ибороти дар забони асри Х1 роицро дар байни тоцикони имруза нишон додааст. Аз таулили ин масъала муаллиф ба хулосае омадааст, ки гурууе за унсуруои лугавии дар «Таърихи Байуацй» мавцуда дар айни уол гоу ба уамон шакли цадим, гоу ба гунаи тагйирёфта дар забони мардуми тоцик дар гардиш царор доранд.
Ключевые слова: иранские языки, индоевропейская основа, древний период иранских языков, словосочетания и конструкции, исторические книги, диалекты, ягнобский язык, фонетические изменения
Рассматривается связь одного из исторических трудов XI века - «Истории Байхаки» Абулфазла Байхаки - с современными таджикскими диалектами. Отмечается, что язык произведения отличается простотой и плавностью, и многие слова, использованные автором, понятны каждому современному таджику. Эти слова, выражения и конструкции не только широко употребляются в современном таджикском литературном языке, но и их основная часть также используется в современных таджикских диалектах и наречиях. Охарактеризованы особенности употребления слов и выражений в «Истории Байхаки» и предпринята попытка проанализировать уровень их сохранности в речи жителей различных регионов Таджикистана. Сформулирован вывод, что часть лексических элементов, имеющих место в «Истории Байхаки», употребляется в таджикском языке и сегодня - иногда в той же древней форме, а иногда - в измененном виде.
Key words: Iranian languages, Indo-European basis, ancient period of Iranian languages, word-combinations and constructions, historical books, dialects, Yagnobian language, phonetic changes
The article dwells on the relationship of one of the historical books of the XI century -«The History of Baykhaki» by Abulfazl Bayhaqi with modern Tajik dialects. It is noted that the language of the work is distinguished by its simplicity and smoothness, and many words used by the author are understandable to every contemporary Tajik. These words, expressions and constructions today are widely used not only in modern Tajik literary language, but their main part as the necessary lexical elements is also used in modern Tajik dialects and adverbs.
On the basis of some examples, the characteristics of the use of words and expressions in the ««History of Baykhaki» were described and an attempt was made to analyze their level of safety in the speech of the residents of various regions of Tajikistan. The author of the article comes to the conclusion that some of the lexical elements that exist in the ««History of Bayhaqi» are still used today in the Tajik language, sometimes in the same ancient form and sometimes in a modified form.
Асрхои Х-Х1-ро, бе хеч шубха, даврони рушди таърихнигории ба истилох исломй тавсиф намудан мумкин аст. Муаллифони ин гуна таърихномахо аз ухдаи дар миёни арабхо ба вучуд овардани як навъ шуури таърихй бисёр мохирона баромада тавонистанд. Дар ин даврони бошукух муаррихони номдори точик, мисли Мухаммад ибни Чдрири Табарй, Абуалии Балъамй, Абунасри Утбй, Абуалии Мискавайх, Абдулхайи Гардезй ба туфайли таълифи осори арзишманди худ суннати писандидаи таърихнигории исломиро поягузорй намуда, номи худро дар сахифахои таърих ба таври човидонй сабт гардониданд. Дар байни муаллифони осори таърихии зикршуда Абулфазли Байхакй бо «Таърихи Масъудй» машхур ба «Таърихи Байхак,й»-и хеш, ки дар асл дар сй чилд таълиф шуда, то мо хамагй шаш чилди нокису парокандаи он омада расидааст, макоми алохидае дорад.
Х,адафи аслии Байхакй аз таълифи ин асар даъвати мардум ба худшиносй ва омухтани таърихи гузашта аст. Муаллифи таърихнома дар як маврид ишора мекунад, ки хондани чунин осор касро аз бисёр ходисаву вокеахо вокиф мекунад. Худи Байхакй дар як маврид менависад, ки «аз таърих бедорй афзояд».
Инъикоси ходисаву вокеахо дар «Таърихи Байхакй» танхо аз овардани далелу бурхон иборат набуда, балки онро муаллиф ба таври чаззобу рангин бо истифода аз захирахои бехамтои лугавии забони модарии худ баён менамояд. Дар ин хусус тахиягари матн, муаллифи мукаддима, хавошй ва фехристи ин асари гаронмоя Сайфуллохи Муллочон дар кисми «Мухтаво, манбаъхо ва сабки таърихнигории Байхакй» менависад, ки «бе хеч шакку шубха, метавон таъкид намуд, ки на танхо форсизабонон, балки хар касе, ки аз забони форсй огох аст, аз мутолиаи ин асар халоват мебарад, зеро муаллифи он хангоми баёни ходисаву вокеаи рузгор сабки адабии дилнишинеро пеша мекунад, у на танхо муаррихи бехамто, балки хунарманди беназири баёни матлабхост, ки дар чараёни баёни ходисаву вокеахо таъбиру чумлахои масалгунае овардааст, ки аз нигохи забон басо шевою гуворо буда, банди мухками маънии хакимона доранд» (2, 35)*.
Хамаи мисол^о аз %амин нашр аст. Аз ин ру, бори аввал рацами китоб ва са^ифаи мисол зикр гардида, минбаъд тануо сауифааш ишора мешавад.
Дар дакикат, забони асар басо содавy шево бyда, калимадои истифоданамyдаи мyаллиф ба истиснои баъзе унсурдои иктибосии арабй ба дар точики имрyза фадмост. Чунин вожаву таркибу ибора ва ифодадо доло на тандо дар забони адабии точикй серистеъмол дастанд, балки як диссаи мудимми ондо дар шеваю ладчадои муосири точикй дамчун унсурдои зарури лугавй кор фармуда мешаванд.
Тадлили ин гуна водиддои лугавй касро ба чунин хулоса меорад, ки калимаву ифодадои дар «Таърихи Байдакй» истифодашуда аз нигоди доираи ба кор рафтанашон як хел нестанд: баъзеяшон дар ладчадои алодидаи точикй, кисми дигарашон дар дамаи ондо дучор меоянд. Ин чо имкони тадлили дамаи ин гуна водиддои лугавй нест, бинобар ин, мо факат дар мисоли чанд вожаву таркиб ё ифода хусусиятдои истифодаи чунин унсурдои лугавиро дар «Таърихи Байдакй» ва дудуди бокимонии ондоро дар байни мардуми минтакадои гуногуни Точикистон нишон додан меходем.
Дар таърихномаи мазкур як катор калимаву таркиб ё ифодадое ба назар мерасанд, ки ондо имруз дар ладчадои алодидаи шимолй мавриди истифода карор доранд. Масалан, дар асар хонанда бо вожаи кйнду дучор меояд, ки маънои «анбори галла»-ро дорад: Ва аскудори Fазнин расид дар ин соат, пеш бурд, номаи кутволи Fазнин буд Бyалй, бихонд ва руй ба надимон оварду гуфт: «Кутвол навиштааст ва гуфта: «Бисту анд дазор кафиз дама дар кандууо анбор карда шудааст, бояд фурухт ё нигод бояд дошт?» (с. 645).
Бояд гуфт, ки кйнду аз чумлаи калимадои хеле кадим дисоб ёфта, дануз дар матндои забони порсии миёна ё падлавй дар шаклдои кандук / кундук истифода шудааст. Мудаккикон дар хусуси решаи ин калима дар як акида нестанд: баъзедо асли онро ба сомй, кисми дигар ба забони санскрит мансуб медонанд. Ба назар чунин мерасад, ки сарчашмаи санскритй доштани кйнду ба дакикат наздик аст. Мудим он аст, ки канду аз сомй ё санскрит аввал ба забондои эронй, аз чумла ба точикй дохил гардида, баъдан ба воситаи он ба як катор забондо, монанди юнонй, арманй, сурёнй ва м. индо иктибос шудааст (12, ч. 4, 2265-2266).
Калимаи мазкур дар осори ниёгонамон ба чуз шаклдои кйнду ва шндук инчунин бо гирифтани пасванди -ла /-уло. ба гунаи кандула низ мавриди истифода карор гирифтааст.
Имруз дар ладчадои алодидаи чанубй калимаи кандук дучор меояд, ки дамчун истилоди рустанишиносй маънои «канаб, канабдона»-ро дорад. Як вожаи дигар-къндук низ ба назар мерасад, ки дорои маънои «кандашуда; заминкан» аст (6, 316).
Жатдан низ аз чумлаи калимадое аст, ки аз замони Абулфазли Байдакй то имруз дар забони мардуми минтакадои гуногуни точикнишин бо дигаргунии чузъии шаклй ба кор меравад. Аз шарди муаллифони баъзе фардангномадои асримиёнагй маълум мешавад, ки ин вожа маънои «одиста сухан гуфтан.зери лаб аз руи хашму кадру газаб»-ро доштааст (10, ч.1, 669).
Дар «Таърихи Байдакй» калимаи мазкур дар се шакл: жатдан, чах^ан ва цатдан дучор меояд: Ва падариёнро нек аз он дард меомад ва межатданд ва охир бияфканданаш, чунонки биёрам пас аз ин (с. 107). Ва Хоча огозид дам аз аввал ба интиком машгул шудану жатдан ва аз сар берун медод дадиси хочагон.. .(с. 209). Бар дар вакте ва бештар дар шароб межатд (с. 303). Ва чокарону бандагонро забон нигод бояд дошт бо худовандон, ки мудол аст рубодонро бо шерон чах^ан (с. 231). Бусадли Завзанй бар хашми худ токат надошт, бархост на тамом ва бар хештан мецатд (с. 236).
A3 ^yMiaxou 60.ro aeH acT, kh maKjH waKudaH MatHou «3epu ia6 a3 Kaxp ryp-ryp KapgaH» Ba BapuaHTH uaxudaH «cuTe3a KapgaH»-po u^oga HaMygaacT.
Taxiuiy MyKOucau maR.^ou gap «Tatpuxu BanxaKH» MaB^yga Ba ryHaxou gap iax^axou xo3upau to^hkh 6aKoppaBaHga HumoH MeguxaHg, kh 6ap HBa3H BapuaHTxou KaguMH hh KaiHMa xoio maKixou HaB 60 To6umxou HaBH MatHoH 6a ucTetMoi Bopug mygaaHg. HyHornu, HMpy3 Bo^au MaBpugu Taxiui gap iax^au Hc^apa 6a ryHau M-aKRudaH gap u^ogau MatHou «6ucep ran 3agaH, cepMaHaxH KapgaH» MatMyi rapgugaacT. Cokhhohh Hc^apa a3 hh $eti KaiHMau MaKKOK coxTaaHg, kh MatHou «cepran, nypry» po gopag (5, 24). flap meBaro iax^axou ^aHy6H, ^aHy6H-mapKH, MapKa3H ryHaxou MaKudaH, MaKKudaH,MaKudaH, waeunH gap u^ogau MatHoxou: 1) aB-aB KapgaH; 2) 6exygaryH KapgaH, nypryH KapgaH ucTH^oga Merapgag (4, 1, 84, 150-157; 6, 872).
Coxh6ohh .ax^axou ^aHy6H Boxugxou iyraBHH MaKuui («aK-aK, aKKoc»), MaKKOK, MaKOK («cepran, iaKKH, nypryH»)-po hh3 6a Kop Me6apaHg, kh ohxo 6o waKudaH pemau yMyMH gomTa (6, 872), 6o rupu^TaHH nacBaHgxou -uu, -ok e -ok ucMy cu^aT coxTaaHg.
Bat3eu hh ryHa Boxugxou iyraBH aiiaKaH gap 3aMoHH Myaiiu^H «Tatpuxu BanxaKH» gap maKiu uxTucoprapguga 6a Kop pa^TaaHg. MacaiaH, A6yi$a3iH BanxaKH Ka.HMau 3-ocmappo ucTH^oga HaMygaacT, kh oh ryHau Myxa$$a$u u6opau 3-oh cymap 6ygaacT (3, 8, 11047): Ba HyH hh MytTaMag Ha3guKH Oa3i pacugy nanroM 6ugogy 6ap pyKtaTy ^aBo6 bokh$ ramT, ry^T: «OapMoH6ypgopaM 6a xap hh $apMoH acTy oh hh caioxu MaH gap oh acT Ba Ty 6hhh Ba mhcoi guxH, kh A6gyiioxH a3 oh 3-ocTap HamaBag» (c. 78). Amhp, pa3ua..oxy aHxy, ^aBo6 gog, kh: «Kacpo a3 hh coiopoH 3axpa Ha6omag, kh a3 hh mhcoih Ty 3-ocTap maBag» (c. 515).
A3 Tapa^u Mya..H^u «Tatpuxu BanxaKH» 6apo6apu maKiu 3-ocmap HHHyHHH gy BapuaHTH gurap, atHe 3-ocymap Ba 3-OHcymap 6a Kop pa^Taacr: Opu3 Mapgu KaMapcaxT 6yg, ry^T: «MatiyM acT, kh nemau MaH opu3H acT, MaH a3 oh 3-ocyTap HagoHaM myg Ba HyHoH rapoH acT myriu ap3, kh a3 oh 6a xeH Kope Ha6oag napgoxT» (c. 562). Ba ByHacp 6ucTagy 3-oHcyTap myg Ba 6uucTog (c. 411). ry^TaM: «3uHgaroHHH xygoBaHg gapo3 6og, Ma^iuce gapo3 6upa$Ty xap Kace oh hh ry^T, 6aHgapo myri ga6upucT Ba a3 oh 3-oHcyTap HH3e Haryag» (c. 483).
HMpy3 gap iax^axou aioxugau muMo.H, MoHaHgu Xy^aHg, Hc^apa, KoHu6ogoM, HcTapaBmaH Ba MoHaHgu hhxo u^ogau 3-ocmap 6a ryHaxou ycmap Ba ycmap 6a Ha3ap Mepacag: YcTap paB-e, ryp ^or-aT maBaT! X,ap py3 naK 6aHra HaB Ho^Ta Me6uHoT, MaH-a ^aMag, Me-^aMag, Ha $aMag, ycTap paBag. (Xy^aHg) nucapaM, xaMHH aK iuHra KoKaM - a To ycTapa 6ypga THg (KoHH6ogoM).
A3 aK Kangu 3a6oHmuHoc C. Mup3o3oga Mat.yM MemaBag, kh ocmap xo.o gap 3a6oHH arHo6H hh3 gap maKjiH vastar ucra^oga MemygaacT (7, 89).
MyKoucau 3a6oHH «Tatpuxu BanxaKH» 6o lax^axou ^aHy6uu to^hkH hh3 HumoH Meguxag, kh MapgyMH ^aHy6u To^hkhctoh 6at3eu oHxopo gap maKiu aHgaKe gurapmyga hh3 ucTH^oga MeHaMygaaHg. HyHoHHH, A6yi$a3iH BanxaKH gap HaHg xoiaT KaiHMau xycyppo 6a Kop 6ypgaacT: Ba aMupu ry3roHoH-xycypu cyiToH MaxMyg, A6yixopucH OapuryH Ba aMupu ogui Ca6yKTaruH cynu Humonyp pa^TaHg caixu maBBoiu hh coi Ba ByaiHH CuM^yp cynu ryproH pa^T (c. 256). Ba a3 oh ^o 6a xoHau Ba3up oMag xycypau, Ba3up 6o Ban 6ucep HeKyH Kapg Ba 6o3rapgoHug (c. 693).
A3 aK umopau Myaiiu^u «Fuec-yi-iyroT» MatiyM MemaBag, kh xycyp MatHou «nagapu 3aH»-po gomTaacT (11, 1, 304). Hh yHcypu iyraBH xoio a3 3a6oHH MapgyMH ^aHy6u To^hkhctoh gap maKixou x-bCbp/ xbcyp 6apou u^ogau gy MatHo: 1.nagapapyc,
падаршуй; 2. бародари завча (6, 778) бисёр шунида мешавад: Хъсър-м-а имруз хуна-да металбем; чонун хъсур-м-ай.
Дар ладчаи дардурии точикони Чумдурии Узбекистон калимаи мазкур дар шакли хусур тандо дар ифодаи маънои «падаршуй» мавриди истифода карор дорад (14, 212).
Каш низ яке аз вожадои басо кадимй ба шумор рафта, дар гузашта дар ифодаи маънои «багал, тидигод, дар гуша ва байгула (умуман) ва гуша ва байгулаи рон (хусусан)» истифода шудааст. Гузашта аз ин, каш асли диндуаврупой дошта, ба забони эронии кадим ва ба воситаи он ба забони порсии миёна ба гунаи каш ба дамон маъно род ёфтааст ва доло ба чуз ладчадои точикй боз дар чанд забону шевадои муосири эронй, мисли балучй, систонй ба маънои зикргардида дучор меояд (12, ч. 4, 2188-2189).
Ин водиди лугавй дар «Таърихи Байдакй», аз руи дисоби мо, дар як маврид ба кор рафтааст: Ва хайлтош даррасида аз асб фуруд омад ва шамшер баркашиду дабус дар каш гирифту асб бигзошт (с. 169).
Имруз дар ладчадои чанубии забони точикй чор калимаи ба дам монанди каш: каш-1 (асоси замони дозираи феъли кашидан), каш-2 (багал, огуш), каш-3 (холигии байни вассадо), каш-4 (таоми аз куфтаи лубиё, нахуд, гандум ва каллаву поча тайёршаванда) вучуд доранд (6, 328). Х,адафи мо ин чо вожаи каш-2 аст. Маълум мегардад, ки калимаи мазкур аз чумлаи унсурдои лугавии хеле кадими точикй ба шумор рафта, дануз дазор сол пеш дар байни мардуми точик гардиш доштааст.
Як хусусияти ин асари Абулфазли Байдакй он аст, ки муаллиф дар мавриддои зиёд дар вазифаи пешоянди таркибии номии изофй ифодадои ба думи / дар думи-ро истифода намудааст: Охир, пиёдагони гузидатар аз они мо пеш рафтанд бо сипару найза ва камону силоди тамом ба думи эшон (с. 494). Ва саворони осуда ба думи дазиматиён рафтанд ва бисёр пиёда аз дар дасте бигрифтанд (с. 495). Охир карор доданд, ки дочибе бо саворе чанд хайлтош ва дигар асноф бирафтанд ва сиподсолор мутанаккир бе кусу алам ба думи эшон рафт ва намози дигар дастовез карданд ва чанге сахт буд ва аз дар ду руй чанд тан куштаву мачрух шуд (с. 601).
Чунин тарзи истифодаи ин пешояндро дар садифадои дигар низ дучор омадан мумкин аст (ниг. инч. с. 478, 484, 609, 660, 641, 686, 721).
Баъзан Байдакй шакли ихтисоргардидаи пешоянди ба думи, яъне думиро низ ба кор бурдааст: Аз бими он, то талабе думи эшон наравад, он хабар афканда буданд (с. 539).
Тадлилу киёси истифодаи ин пешоянд шадодати он аст, ки дар ладчадои чанубии забони точикй калимаи дум / думи дар катори дигар вазифадояш дар вазифаи пешояндй басо серистеъмол буда, яке аз воситадои асосии робитаи байни унсурдои лугавй ба шумор меравад. Масалан, дар забони намояндагони ладчадои чанубй калимаву таркибдои думи касеро гирифтан «аз пайи касе рафтан», думи чизеро гирифтан «аз пайи коре шудан», дум гирифтан «дунболагирй кардан; таъкиб намудан», думи ба дум, дъмби ба дъмб «паси дам, пайи дам», думи «дунболи» аз чумлаи унсурдои фаъол ба шумор мераванд (6, 249-250).
Баъзе калимадои дар «Таърихи Байдакй» истифодагардида имруз кариб дар дама шеваю ладчадои точикй дучор омада, макоми калимаи умумиистеъмолиро гирифтааст. Вожаи уоле ё уолй аз кабили дамин гуна калимадо дисоб меёбад. Содиби «Бурдони котеъ» овардааст, ки уоле ё уолй маънои «дамин замон, ин дам»-ро дошта (8, ч. 1, 363), классикони форсу точик, аз чумла Абулфазли Байдакй онро баробари гунаи уоло, шакли аслии уоле ё уолй аст, кор фармудааст: Ин тоифа агарчи уоле
nanroMxo 6ap hh ^yMia gogaHg Ba pu3oTaia6H MeKyHaHg, aMMo 6a xeH xoi a3 эmoн pocTH Haeag Ba HaxBaTH nogmoxH, kh gap capu эmoн mygaacT, 3yg 6epyH HamaBag, BaieKHH yone TacKHH xoxag 6yg Ba эmoн HaxoxaHg opaMug (c. 618). Ba ^okhmh MyTaBBaH hh3 nanroMH Ba3up 6ury$T, эmoн xugMaT KapgaHg Ba ypo HeKyH ry^TaHg Ba yone TacKHH nango oMag (c. 619)...Ba3uppo 6ucep HeKyH ry^T Ba KaBugui rapgoHugy $apMyg, kh 6a KH^oara Ty yone hh Kop TacKHH e$T (c. 621). Ty^TaM: «%one aMup MaxMyg a3 gacT 6umyg Ba TapcaM, kh hh Kop 6a maMmep y^Tag» (c. 709).
KaiHMau Ma3Kyp HMpy3 arap gap iax^axou muMoiH TaHxo 6a ryHau yonu $aKaT 6a aK MatHo ucTH^oga rapgag (1, 125; 5, 36; 9, 123), nac gap iax^axou ^aHy6H Ba ^aHy6H-mapKHH to^hkh gap maKixou yone / yonu/ honu / onu /ono gap u^ogau gy MatHo: 1. xoio, xo3up; 2. 6atgTap, gepTap gap ucra^oga Kapop gopag. Ba MatHou «xo3up, xo3upuHa» hh KaiHMa gap iax^axou ^aHy6H Ba ^aHy6H-mapKH gap maKiu yonuHa hh3 ucra^oga Merapgag (6, 805): nucap-aMo KaByi HaKapg, gogap, Tec xoHgaM-6a MepaBaM-y xoiH MaM-6a 3aH gapKop He Meryg. y xoiH 6yT, rupu^Ta pa^Taru-m. X,oiH xoiaT Me6unoT, naKTa MeTunaT KaiaM. HaHg-6a pa^TarH? X,oiH-naM nom 6ygarucT? (9, 183). To HaMH xo3upuHa-pa MeKapgeM. XpiHHa ^yHgopaK MtionaKan.
^uyo3 hh3 a3 Ka6uiu HyHHH Boxugxou iyraBH acT, kh oh gap «Tatpuxu BanxaKH» gap maKixou Mayu3, Muyo3 Ba Me3 ucTH^oga mygaacT: Ba a3 ByMaHcypu MycraB^H myHygaM, ry^T: «HaHguH py3 6o HaHguH morupg Mamryi 6ygaM, to Muyo3po HycxaT KapgaHg, gax 6op xa3op xa3op gupaM 6yg» (c. 557). Ba 6o gyxTapu BoKaiu^op HaHgoH hh3 oBapga 6ygaHg a3 Mayu3H MyanaH, kh oHpo xaggy aHgo3a Ha6yg Ba Ta^cuiu oh gymBop TaBoH gog (c. 437). Mery^T, kh gyxTap TaxTe gomT, ry^TH, 6ycToHe 6yg, gap ^yMiau Mayu3H hh gyxTap oBapga 6ygaHg...(c. 437)....hh aK cu^a™ Mayu3 6yg Ba gurap HH3xo 6ap hh Kuec Me6oag Kapg (c. 437). Amhp $apMyg, to Banpo 6a ^oMaxoHa 6ypgaHg Ba xuitaTH rapoHMoa ... 6unymoHugaHg: Ka6ou xocu ge6ou pyMH Ba KaMapu 3ap noHcag mhckoi Ba gurap Me3xo ^apoxypu hh. . .(c.70).
HyHoHKH guga MemaBag, a3 6anHH HyHHH maKixo 6emTap ryHau Mayu3 ucTH^oga myga, BapuaHTxou gurap KaM 6a Kop pa^TaaHg. A3 hh ^o HyHHH xyioca KapgaH MyMKHH acT, kh ryHau Mayu3 gap py3ropu BanxaKH cepucTH^oga 6ygaacT.
Hh KaiHMa arap xoio gap iax^axou aioxugau muMoiH TaHxo 6a ryHau Me3 hcth^o-ga rapgag, nac gap iax^axou ^aHy6H gap maKixou Muye3, Mbye3, Me3 6a xaMoH MatHou «^uxo3, 6hcot; Maxp (a3 HaBapyc)» 6a Kop MepaBag: H,e3 6tKame, maxMapgo yMag (6, 884).
H^ogau hk 3aMOH hh3 6a MatHou «aK iax3a, MyggaTe» a3 Ka6uiu yHcypxou iyraBue acT, kh a3 3aMoHH A6yi$a3iu BanxaKH cap Kapga, to xoi gap 3a6oHH MapgyMH to^hk rox 6a xaMoH maKiu KaguM Ba rox 6a ryHau Tarnupe^Ta ucra^oga MemaBag: HyH ryioMoH gugaHg, hk 3aMOH xaguc KapgaHg 6o MyKaggaMoHH xyg Ba MyKaggaMoH oMagaHg...(c. 394). Ba hk 3aMOH gacroBe3e 6uKapg, nac nymT gogy 6a xa3HMaT 6apramT, to Myga66upoH xapucTap gapoaHgy nuHgopaHg, kh MaH 6a xa3HMaT 6upa$TaM... (c. 466).
HcTH^ogau hh u^oga arap gap iax^axou muMoiH $aKaT gap maKiu ua 3yM 6a MatHou «KaMe, aHgaKe, aK iax3a» gyHop oag, nac gap iax^axou ^aHy6H 6a ryHaxou ua 3aMOH, ua 3bM 6a xaMoH MatHou 3HKprapguga 6a Ha3ap Mepacag: Boiounu 3aH-am-6a aT TaTap-aM 6o nar 3aH gomTac (1, 175-176). Capэmoн gap кэcoc! Moh, naK 3yM xo6 paBaH! (9, 134) Bygac, Ha-6ygac, naK KaMnup 6ygac (9, 25). HaK gyxTap oMga ry$ (9, 25). Har 3aMoH 6tpan, KanK-a Me6uHH-m. An 3tMe 6aHa-M pa^Tan, na py3 gaMH xtm Ha3agaM (6, 267, 280).
Кдоме аз чунин калимадо гайр аз он ки дар ладчадо ва забони гуфтугуии точикй серистеъмол дастанд, боз дар чанд забони дигари чадон низ аз чумлаи вожадои маъмул ба шумор мераванд. Дина аз кабили дамин гуна калимадо мебошад, ки Абулфазли Байдакй дар чанд чо онро ба кор бурдааст: Еозй гуфт: «У одат дорад се-чадор шабонаруз шароб хурдан, хосса бар шодй ва навохти дина» (с. 281). Дигар руз амир бор дод ва кавм бозгашт, амир Хочаро гуфт: «Дар он дадиси дина чй дидааст?» (с. 311). Ядё бар пой хосту замин буса дод ва бинишасту гуфт: «Зиндагонии худованд дароз бод, тафсили сухани дина баъзе имруз тавонам намуд ва бештар фардо намуда шавад ба шардтар» (с. 458).
Бархе мудаккикон аз тарчумаи «Таърихи Табарй» мисол оварда таъкид намудаанд, ки дар асри Х дина ба гунаи дигина истифода гардидааст. Бояд гуфт, ки дина аз чумлаи кадимтарин унсурдои лугавии забондои диндуаврупой буда, бо калимаи день-и русй решаи умумй дорад. Х,ануз дар забони санскрит низ дина дар шакли dirnm ба кор рафта, дар аксари забондои диндуаврупой, амсоли литвонй (ё1еиа), латишй (diеna), ирландй (dеnus), чехй ^еп), булгорй (денят), сербию хорватй (дан) бо хусусиятдои алодидааш истифода шудааст (13, 34).
Вожаи мазкурро точикон доло дам дар шакли алодидаи дина «дируз, рузи гузашта», дам дар шакли сохтаи динаги, динагина / динангина /динайина ба кор мебаранд: Дина чан коп пила ройи кайе? Дина вегайи' вархърдъм бъргат кати. Кампири динаги' гуфт, ки дъхтар-ъш бача кард. Динагина кадум райуне-да кор мекааст. И чирготи динайина ай (6, с. 236).
Рада низ аз кабили чунин вожадои сайёр ба шумор меравад ва сарчашмааш ба забон-асоси диндуаврупой расида, баъдтар ба эронии бостон ва сонй ба форсии миёна род ёфта, ба воситаи он ба забони порсии дарии точикй ворид гардидааст: Ва дар он саройи бузург чандин рада биистоданд, пас амир бор доду руза бигушоданд...(с. 555).
Аз тадлили гузаштаи дури ин калима бармеояд, ки рада бо rand, randidan-и порсии миёна ба маънои «пай, из» робита надошта (15, т. 3, 536), балки идомаи ratak-и порсии миёна ё падлавй аст (12, ч. 3, 1438-1439).
Ин вожа агар имруз дар ладчадои чанубй дар шакли рад «катор, пайи дам; рада» ва дамчун пешоянди номии изофй дар шакли ради «монанди, дар катори, баробари, мисли» истифода гардад (6, с. 570), пас дар ладчадои шимолй тандо дар шакли раца дучор шуда, маънои «хатти рости нидоли пахта» ва м. индоро ифода менамояд: Лозим, ки ради севи шъмо-ра-м пебол кънем. Зохсар-ам ради даму гъндъшк-ай. Авал йаг рача пахта-йа чинда шавид, сонй дига-ш-а мигирид.
Пайнавишт:
1. Абдуллозода Р. Иборауои халцй. -Душанбе: Дониш, 1974. -204 с.
2. Байуацй, Хоца Абулфазл Мууаммад ибни Х,усайн. Таърихи Байуацй. Тауиягари матн, муаллифи муцаддима, уавошй ва феуристуо Сайфуллоуи Муллоцон. -Душанбе: Бухоро, 2014. - 774 с.
3. Деухудо А. Лугатнома. Цилди 8. Теурон, 1373.-12378 с.
4. К,осимй М. Фаруанги масодири забонуо ва гуишуои забонуои эронии Тоцикистон. -Душанбе, 1376: Цилди 1. -270 с; цилди 2. -614 с..
5. Мацсудов Т. Лексика ва фразеологияи шевауои тоцикони Исфара. -Душанбе: Ирфон, 1997. -206 с.
6. Махмудов М., Чураев F, Бердиев Б. Фаруанги гуишуои цанубии забони тоцикй / Махмудов М., Чураев F., Бердиев Б. Душанбе, 2012. - 946 с.
7. Мирзозода С. Фаруанги забони ягнобй. Душанбе, 1995.- 96 с.
8. Мууаммадуусайни Буруон. Буруони цотеъ. Чилди 1. Тауияи матн, бо пешгуфтор, мулуацот, тавзеуот ва феуристи А. Нуров. -Душанбе: Адиб, 1993.- 416 с.
9. Расторгуева В. С. Очерки по таджикской диалектологии. Выпуск 3. -М.: Изд-во АН СССР, 1956. -190 с.
Ю.Рашидй А. Фаруанги Рашидй.- Теурон, 1364. - Чилди 1, 821 с; цилди 2, 801 с.
11.Ромпурй М. F. Fиёс-ул-лугоm. Чилди 1. Тауияи матн, бо пешгуфтор, мулуацот, тавзеуот ва феуристи А.Нуров. -Душанбе: Адиб. 1987.- 480 с.
12.Х,асандуст М. Фаруанги решашинохтии забони форсй. Чилдуои 3-4.-Теурон: Фаруангистони забону адаби форсй. 1393. Чилди 3, 2080 с, цилди 4, 2985 с.
13.Х,асанов А. Лауцашиносии таърихи. -Хуцанд: Меъроц, 2014.-175 с.
14. Эшниёзов М. Шеваи уардурй / Эшниёзов М. - Душанбе, 1977.- 252 с.
15. Фасмер М. Этимологический словарь русского языка. Том 3. -М: Прогресс, 1987.- 830 с.
Reference Literature:
1. Abdulozoda R. Folk Expressions. - Dushanbe: Knowledge, 1974. - 204pp.
2. Bayhaki, Khodja Abulfazl Mukhammad ibni Khusayn. The History of Bayhaki. Preparation of the text, preface, commentaries and appendices by Sayfullokh Mullojohn. - Dushanbe: Bukhara, 2014. - 774 pp.
3. Dehhudo A. Dictionary. V.8. - Tehran, 1373 hijra.-12378 pp.
4. Kosimi M. The Dictionary of Infinitives of Iranian Languages and Vernaculars of Tajikistan. VV. 1-2. - Dushanbe, 1976. - 614 pp.
5. Maksudov T. Lexis and Phraseology of the Vernaculars of Isfara Tajiks. - Dushanbe: Cogni-ton: 1997. - 206pp.
6. Makhmudov M., Djurayev H., Berdiyev B. The Dictionary of Tajik Language Vernaculars // M. Makhmudov., H. Djurayev, B. Berdiyev. Dushanbe 2012. - 946pp.
7. Mirzozoda S. The Dictionary of the Yagnobian Language. - Dushanbe, 2012. - 96 pp.
8. Mukhammad Khusayni, Burkhon. "Burkhon Kote" V.1. Preparation of the text, preface, appendices, commentaries by A. Aurov. - Dushanbe: Man-of -Letters, 193. - 416pp.
9. Rastorguyeva V. S. Essays on Tajik Dialectology. Issue . - M. : Publishing-house of the USSR Academy of Sciences, 1956. - 190 pp.
10. Rashidi A. Rashidi's Vocabulary. VV.1:821 pp; -2: 801pp. - Tehran, 1364 hijra
11. Rompuri M. H. Ghiyos' Dictionary. V.1. Preparation of the text, preface, appendices and commentaries by A. Nurov. Dushanbe: Man-of-Letters, 1987. - 480pp.
12. Hasandust M. Etymological Dictionary of the Persian Language. -VV.3: 2080 pp; -4:2985 pp. - Tehran: Academy of Persian Language and Literature. - Tehran, 1393 hijra. -V.3.-2080 pp; V.4. - 2985 pp.
13. Hasanov A. Historical Dialectology. - Khujand: Ascension, 2014. - 175 pp.
14. Eshniyozov M. Harduzi Vernacular //M. Eshniyozov. Dushanbe, 1977. -252 pp.
15. Fasmer M. Etymological Dictionary of the Tajik Language. V.3. - M.: Progress, 1987. -830pp.
