CC BY
1ЭОЖ 345.7
ГРАФИК СУРЕТШ1 ВДАМЕТОВТЩ ШЫГАРМАШЫЛЫГЫНДАГЫ ¥ЛТТЫЩ
ШЕШ1МДЕР
МАХАНБЕТОВА НАЗЕРКЕ ЭД1ЛХАЩЫЗЫ
магистр окытушы, М.Эуезов атындагы Ощуспк ^азакстан университет
Шымкент, ^азакстан
СУЛЕЙМЕНОВА ЖАДРА ОРАЗАЛЬЩЫЗЫ
магистр окытушы, М.Эуезов атындагы Ощуспк ^азакстан университетi
Шымкент, ^азакстан
ДОСКАРАЕВА ЖАЙНА ЕРЖАНОВНА
магистр окытушы, М.Эуезов атындагы Ощуспк ^азакстан университетi
Шымкент, ^азакстан
Ж¥МАТАЙ ДИНАРА ДЕМЕУЦЫЗЫ
магистр окытушы, М.Эуезов атындагы Ощуспк ^азакстан университетi
Шымкент, ^азакстан
Тушн: Казац графикасына тэн поэтикалыц цолтацбасымен танылган К.Каметовтщ графикалыц туындыларында взгндгк тглгмен ерекшеленедг. Суретшг цазац турмысын, салт турмысын, мэдениетт жете бшгендттен жэне осы кец байтац цазац даласында туып, ойнап вскен жерт, шуган журтын асцацтата, сан цырлы бояумен жырлады. Мацалада суретшг К.Каметовтщ шыгармашылыгындагы улттыц шешгмдерт терещнен цараст ырылды.
Ктттж свздер: графика, иллюстрациясы, заманауи, проблема, квркемдт, композиция, бейне, пластика, эпос, линогравюра, штап, гравюра.
Каметовтьщ шыгармашылыгы казак эдебиетшде ерекше орын алады. Оньщ шыгармаларыньщ басты ерекшелш — тарихи турмыс-салтты терец зерделеп, улттык мэдениетп, дэстурд^ халыктыц eмiрiн eнерi аркылы суреттеуiнде. Осы тургыдан оныц керкемдш тiлi тарихи окигаларды, улттык кундылыктарды, адамныц iшкi элемiн эрi сырткы карым-катынасын толыкканды кeрсететiн куралга айналган.
^аметовтыц тiлiнде кeбiнесе табигат пен адам арасындагы байланыс, халыктыц салт-дэстYрi мен дYниетанымы ерекше орын алады. Оныц сeздерi улттык болмыс пен eмiрдiц терец мазмунын ашады, кейде символдык жэне метафоралык тэсшдер аркылы эдебиетке айрыкша эстетикалык эсер береди Каметовтыц шыгармаларында турмыстык жагдайлар мен тарихи окигалар баяндалса да, оныц тшндеп бейнелер мен суреттер тек сол дэуiрдiц емес, жалпы адамныц eмiр CYPУ тэсiлi мен шю элемiн де бейнелейдi.
^аметовтыц кeркемдiк тiлi халыктыц мэдениетi мен турмысын дэл жэне кeркем тYPде кeрсетуiмен танымал. Ол eз шыгармаларында era^ заманныц eмiрiн, сол кезецдеп адам мен табигат арасындагы Yйлесiмдiлiктi ерекше бiр поэзиямен бередi, осылайша шыгармашылыгында тарихи мен кeркемдiктi eзара уштастыра алады.
Энердiц негiзгi максаты - адам eмiрiн, дYниенi, коршаган ортаны кeркемдеп игеру. Егер, eнер шыгармаларын терецiнен зерделей карастырсак, накты бiр тарихи жагдай, белгiлi бiр окига: адам тагдыры жэне когам мен коршаган ортага адам катынастарыныц кeрiнiстерi табылады. Бул кeрiнiстердiц барлыгын шыгармашыл суреткерлер киялынан eцдеп, ^ркем бейнелер тYрiнде жеткiзедi.
Тэуелсiздiк - жылдары кYPделi, ширыккан, ала-кула кeркемeнер жагдайы арнайы талдау жасауды жэне будан эрi болатын жагдайды ой елепнен eткiзудi талап етедi. Бурынгы
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
кезецдерге тэн, жогары кэсiби децгей дэстYрлерiн сактай отырып, еркiн де тэуелсiз калыпка ие болды. Ол кeркемeнерлiк процестщ басты жанашыры ретiнде адамныц тугырын бекгтп. Ол казакстандык суретшшердщ кол жетюзген табыстарын бYкiл элемдiк мэдени кещспкке тец кукылы эрiптес етiп енпзд^ сeйтiп оны жаца кeркемeнерлiк акпараттармен байытты.
Эрбiр тарихи кезецнщ, сонымен катар, эр бiр халыктыц eзiне тэн эстетикалык талгамы талаптары болады. Ал график суретшi ^.Кэметовтщ иллюстрация жасаудагы Yйлесiмдi YЙлестiрiлуiшц улттык шешiмiн eзiнше шешкенiн кeре аламыз [1]. Тэуелаздштщ алгашкы жылдары eнерде ^ршбей кетiп сэл Yзiлiстен соц кайта бастады. Кейiнен 2000 жылдардан бастап eз шыгармаларында eмiрдiц ец жогаргы кернеулi сэттерiн устап, тап басып кeрсетедi. Оныц ецбектерi журтшылыкты катты кызыктырады.
Эрбiр улттык сурет мектебi eз ултыныц кайнар кeзiне, улттык ерекшелiгiне терец Yцiле тYCтi. Суретшi eз ултыныц мэдениетiн халыктык дэстурдщ эсерi негiзiнде кeркемeнер тYрiнде ^рсетуге тырысты.
^.Кэметов «Тац» атты ^ркем туындысында композициялык шешiмi сюжеттiк ^ршютен турады. Туган жерiне, халкына жэне ултына деген CYЙiспеншiлiк куштарлыгы ана мен бала бейнесшен туган нэзш лирикалык сезiмге толы туындысы ^ршю тапкан. Алдынгы планда отау шшдеп бесiктегi бала мен есiктi айкара ашкан ана бейнесiн кeремiз. Арткы планда есiктен кeрiнген кYбе мен дала кещстш кeрiнедi. Киiз YЙдiц этножиhаздары тыцгыльщты жасалган. Жердегi алаша, шымылдык, босагадагы эбдре, т.б eте тYсiнiктi бейнеленген. Туындыдагы тек кана кейiпкердiц киiм киiсi eзгерiсiн гана емес, сонымен катар сана-сезiмi, ой-eрiсi, сол кезецге сэйкес салынгандыгын ацгаруга болады. График мунда халыктыц куанышы мен кайгысын, eкiнiшi мен решшш, тынымсыз ецбегiн бiр гана тулга аркылы кeрсетiп отыр. ТYрлi-тYCтi линогравюраныц еркiндiгiн, сызыктардыц ойнай тYсуiн кeремiз.
^.Кэметовтыц линогравюралык серияларыныц бiрi «Тал тYC»(2009) атты ецбегi. Мунда кшз YЙ iшiнде тал тYCте оц жагына жантайып уйктап жаткан эйел адамы сомдалган. Ертеректе казак халкы киiз YЙлерде коныс тепкен. Кшз YЙ кeшiп конуга eте ыцгайлы болган. Арткы жагында сандык Yстiндегi жастыктарды кeремiз. Туындыда ашык тYC басым.
^.Кэметовтыц 2005 жылы Астана каласында eткен республикалык «Астана-Бэйтерек» конкурсында гран приге ие болган туындысы «Тойда» атты сериялары. Тойда эркашан казак ойындарыныц тYP тYрi ойнатылатын болган. Эсiресе казакша кYрес, ^ктор^вв куу т.б.с.с. Барлык сериялык жумыстар шецбер iшiнде салынган.
Бiрiншi сериясында казакша кYрестi кeрсеткен. ^азак халкыныц eте ертеден келе жаткан спорт ойындарыныц бiрi - казакша ^рес. ^азакша кYрес кeшпелi халыктыц т1ршшпмен бiрге жасасып келе жаткан спорт тYрлерiнiц бiрi. ^азакша кYрес баска халыктардыц улттык кYресiмен салыстырганда eзiндiк бiр ерекшелiгi бар.
Совет дэуiрiне дейiн казакша кYрес негiзiнен эдет-гурыпка байланысты жэне ецбек процестерiн дэрштейтш жиын-тойларда eткiзiледi. Кезiнде казакша ^рес «кYш атасын танымайды» деген уранмен, еш салмак дэрежесiнсiз-ак, Yлкен-кiшiге карамай, тiптi баласы мен экесi де ^ресетш болган. Онымен коса белгш бiр жYЙеленген белдесу ережесi де болмаган. ^азакша кYресте колданылатын айла-тэсшдердщ негiзгi тYрлерi: иыктан асыра лактыру эдiсi. Лактырган палуан орнында калады, карсыласын жамбаска салып жыгу, штен жэне сырттан шалып жыгу т.б. Белдесу барысында жецiске жеткен палуан орнында калады. Ондай болмаган жагдайда, ягни белдесуге шыккан палуан бас тартып баскамен кYресемiн десе, онда руксат берiледi. Бiрак тYбiнде жещмпаз аталатын палуан бiреу ак. Белдесу барысында тец тYсу, я упай санымен уту деген болмаган. Белдесудщ уакыты шектелмегендiктен мiндеттi тYPде карсыластыц бiреуi жецiске жетедi. Туындыда ею палуанныц айкаска тYсiп жаткан бiр сэтi бейнеленген. Бiр - бiрiнiц белдерiнен устап аяктарынан шалып жаткан ею палуан сомдалган. Екi алып денелi палуандар бiр-бiрiне дес бермеуде. Сурет шецбер шшде орналаскандыктан бундагы факальдык нYкте екi палуан.
Шыгармада жылы tyc басымырак. Суретшi графиктщ бул туындысыньщ жогаргы децгейге кeтерiлуiне басты себеп, бейнеленген кейiпкерлердi эсерлi жеткiзе бшген.
Екiншi сериясында акындар айтысы керсетшген. Негiзiнен айтыс сал-серiлер, кыз бен жшт айтысы т.б тYрлерi болады. Бунда 6Ï3 сал сершердщ айтысын байкаймыз. Олар бiр-бiрiне карап бiрiншiсi акын домбырасына CYЙенiп отырса, ал екiншi акын домбырасын колына алып айтысты бастауда.
Yшiншi туындыда кекпар ойынын кeремiз. Кекпар ойыны ертеден келе жаткан ойындардыц бiрi. Бул ойын кептеген жшттердщ катысуымен eтетiн аттылардыц ойыны. Ойынга бауыздалган козы мен лактыц бiреуi пайдаланылады. Ойынга катысушы аттылы жiгiттер белгiленген сызыктыц бойына катарга турады. Аттылы жiгiттер турган сызыктан 5060 адымдай жерге кекпар тасталынады. Ойын жYрriзушiнiц белгiсiмен салт аттылар тура шабады, сол-ак кайсысы бурын жеткенi жолында жаткан кекпарды iлiп алып кашады. Оны артынан куып жетiп, басып озган ойыншы тартып алады, осылайша ара кашыктыгы 4-5 шакырымдай белгiленген кембеге юм бурын экелсе сол кекпарды алады. Кекпарды кызыктаушылар бiрнеше рет -пгедь Кекпар канша рет тiгiлсе ойын сонша рет кайталанады. Керкем туындыда ат Yстiндегi екi жас жштпц кекпарга таласып-тартысып жатканын кeремiз. Композициялык курылымына токталсак туынды шецбер шшде орындалган. ТYCтiк ерекшелiгi келсек бунда жасыл жэне коцыр тYCтер басым.
«^ан сонарда бYркiтшi шыгады ацга» деп ата-бабаларымыз айтып кеткендей кандай уакыт болмасын бYркiтшi ацга шыккан. Тeртiншi туындыда ат Yстiндегi ею адамныц кыран кус бYркiттерiмен ацга шыгып бара жаткан бiр сэт бейнеленген. Алып тулгалы образ шыгыцкы кeрсетiлген. Ак пен кара tyc арасындагы Yйлесiмдiлiк, тYрлi багыттагы штрих сызыктар образдарды курайды. Бiр-бiрiмен беттесе карап эцгiмелесiп бара жаткан ею ацшы кетiп барады. Сол колдарында конган бYркiттерiн байкаймыз.
Бесiншi сериясында бозбалалар мен бойжеткендердщ айгелек ойынын асыр салып ойнаганын байкаймыз. Айгелек ойынын жастар ерте кезден - ак CYЙiп ойнап келген. Эйткеш, эдетте той - думан жYрiп жаткан YЙге жастар кeбiрек жиналганда сол кезде мэлке - тотай ойыны да басталып кетедi. Жастардыц бас-аягы тYгел жиналып болганан кешн езара келiсiмдерi бойынша тец болып екi топка бeлiнедi. Эр топтыц ойыншылары ара кашыктыгы 20-30 адымдай жердеп eздерi белгiлеген кeмбелерiне барады. Эр топтыц ез ойыншылары бiр катарга турып, бiр - бiрiнiц колдарынан мыктап керiп устап турады. Екiншi жактыц ойыншылары бэрi бiрден шулап: «Мэлке-тотай» дейдi. Бiрiншi жак «кiмдi калай» дегенде, екiншi жак «жаман - жаман пэленшенi калай» деп атын айтады. Аты аталган адам колын кусырып, аналарга карсы жYгiрiп, eзiне унаган баланы алып келуге кам кылып катты согады. Сокканда колын Yзiп кетсе жецген ер бенде колы Yзiлген екеудщ бiрiн eзiне апарып косады. Егер Yзе алмай калса, жецiлген ер бенде болып, eзi сол жакка косылады. Ендi «мэлке тотай» бiрiншi жак айтып, екiншi жак кол устасып турады. Сeйтiп жогарыдагы жолмен бiр жагы таусылганша ойнай береди Ец соцгы бала басын тырнап немесе Yш ауыз елец, не кYлдiргi сез айтып кутылады. Содан соц балалар тагы да ею топка бeлiнiп, ойынды басынан кайта бастайды.
^.Каметов кейiнгi урпакка беретiнi замана "пршшшшц эдемi кeркеюi ауыл турмысы мен ецбектiц, жайылымныц, кeшiп - конудыц, табигат тынысыныц кeрiнiстерi, бала, ана жэне кэршкт суреттеуге арналган мэцгiлiк графика туындыларынан айкындалады. ^.Каметовтщ графикасыныц казiргi тацдагы мацыздылыгын саралай отырып, оныц бYгiнгi жаhандану жагдайындагы ^азакстан Yшiн рухани игiлiгi кернект болар деп есептеймiз. Бул багытта графикалык сериялы туындылары назар аударуга лайык. Энердегi ескерткiштер бiр демдш CYЙiнiш болып калмай, кабылдаушы кауымныц жан азыгына айналары сeзсiз. Ата баба керкеменер мэдениетшдеп адамныц адамгершшк, элеуметтiк кадiр касиетiнiц жалпы дYние кубылыстарымен сан-салалы сабактастыгы аркылы гана eмiрге керкем кезкарастыц, табигатты аялаудыц YЙлесiмдiлiгi муратына жете алды. «Егер ез шыгармашылык жолыныц алгашкы сатысында ^адырбек Каметов литография маманы ретшде танылса, казiр ол бiрегей
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
графика мен тYрлi-тYCтi линогравюраныц шеберше айналды»- дейдi eнертанушы Б.Барманкулова [2].
Мiне, осы муратта бYкiл элем тынысымен бiртутас, бiрегей жарастыкты кeксеген эрбiр тiрi пенденiц эмбебап улы муратына жету жолындагы кYллi талпыныс талабы жатыр. ^.Каметовтщ графикасыныц eнерiнде кездесетiн эртYрлi саздагы элементтер шеберлiк шыцында сурыпталудан eтiп, эрi шебердiц eзiнше eзгерiс ендiруiнiц аркасында ерекше кeркемдiкке ауысып отырган. ^.Каметовтыц шыгармашылыгы казiргi кезде ^азакстан графикасында eзiндiк орыны бар десе де болады. БYгiнгi тацда суретшшщ жумыстары ^азакстанныц алтын корына енгiзiлдi. Сонымен катар казак мэдениетш eзге елдерге кeрсете бiлдi. ^.Каметов графикалык сериялары казак халкыныц турмыс салтына арналган. Сондай -ак адам бейнелерiн eзiнiц жан дYниесiмен тYсiне отырып сомдайды. ^.Каметов eзектi такырыптарга дер кезiнде Yн косып отыратын суреткер. Туындыларыныц сюжетi тарихка толы, мэнерлi eзекке бай. Суреткер кесек туындыларында кeркем бейненi психологиялык терец толганыс Yстiнде шынайы мYсiндейдi. ^.Каметовтыц кай жумысына мэн берш карасац да казак халкыныц тагдырына арналып салганына кeзiмiз жетедi. График суретшшщ eз кырынан келген туындыларына карай отырып, олардыц eткен eмiр журнагын eз шыгармаларында утымды пайдалана бшген. Суретшi eз туындыларында тарихты, эстетиканы, этнографиялык аспектiлердi, дYниетанымдык касиеттерд^ кeркемдiк кундылыгын байланыстыра отырып, ондагы ой мен кeзделген максатка CYЙенедi. ^азiрri уакытта халкымыздыц eркендеп eскен мэдениетiне лайыкты бейнелеу eнерiнiц соны элементтерi аз десек те болады. Бул жагдай казiргi заманда графикада да eзiндiк кунын жойганы емес, керiсiнше, жаца eмiрге лайык жаца багыт алып, жацаша eрiс тапканын кeрсетедi.
1. Альманах. авт. Юферова И.П. «Советский Казахстан». 1989ж.- 105 с.
2. Каметов К. 0мiр мен табигат Yндестiгi.-Алматы: «Азия Арна» баспасы. 2015. - 160 б.
ПАИДАЛАНГАН ЭДЕБИЕТТЕР
