Gürcistan’daki Rus “Yumuşak Gücü’nün” Tarihi (XIX-XX. Yüzyıl) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

e-ISSN: 2687-3583 https://dergipark.org.tr/trad

TRAD - Türkiye Rusya Araçtirmalari Dergisi Sayi: 3 (Yaz 2020)

TJORS - Turkish Journal of Russian Studies Issue: 3 (Summer 2020)

Baçlik / Title: Gürcistan'da Rus "Yumu§ak Gücü" Tarihi (XIX-XX. Yüzyil)

Yazarlar / Authors ORCID ID

Zaza TSURTSUMÍA 0000-0003-0626-8262

Bu makaleye atif için: Zaza Tsurtsumia, Gürcistan'da Rus "Yumu§ak Gücü" Tarihi (XIX-XX. Yüzyil), Türkiye Rusya Araçtirmalan Dergisi 3 (Yaz 2020): 94-115.

To cite this article: Zaza Tsurtsumia, Gürcistan'da Rus "Yumu§ak Gücü" Tarihi (XIX-XX. Yüzyil), Türkiye Rusya Araçtirmalan Dergisi 3 (Summer 2020): 94-115.

Makale Türü / Type of Article: Ara§tirma Makalesi / Research Article Yayin Geliç Tarihi / Submission Date: 20.03.2020 Yayina Kabul Tarihi / Acceptance Date: 09.06.2020 Yayin Tarihi / Date Published: 30.06.2020

Tarandigi Indeksler / Abstracting & Indexing

^rjritmJr Atíjurrt

ESJI i

www.ESJIiides.org

AS OS

indeks

Í^OtdRactor

w

CYBERLEKINKA

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.

Yazar: Zaza TSURTSUMIA*

Gürcistan'daki Rus "Yumu§ak Gücü'nün" Tarihi (XIX-XX. Yüzyil)

Özet: Harvard Üniversitesi'nde uluslararasi ili§kiler teorisinin ileri gelen uzmanlarindan Profesör Joseph Nye yumu§ak güg terimini 2004'te agiklami§, yumu§ak gücü devletin kendi istedigi ve amacina ula§mak igin kullandigi inandiricilik ve gekicilik yetenegi olarak agiklami§tir. Onun tanimiyla yumu§ak güg elemanlari §u §ekildeydi: Di§ politika, diplomasi, uzman kurumlarin faaliyetleri, propaganda; siyasi, ideolojik ve dini degerlerin yayilmasi.

Bizans Imparatorlugu'nun varisi oldugu iddiasiyla dogu Hristiyanlarinin koruyucusu rolünü üzerine alan Rusya'nin Gürcistan'a yönelik imparatorluk politikasi en ba§mdan itibaren Gürcülerle dinda§lik faktörünü Rus emperyalist amaglari igin kullanma stratejisine dayaniyordu.

1783 yilinda Petersburg ve Tiflis arasinda imzalanan Georgiyevsk Anla§masi ile Gürcistan Kralligi, Rusya Imparatorlugu'nun himayesi altina girmi§, bununla birlikte Rusya'nin müttefiki olarak igerideki yönetimini ve krallik hanedanini korumu§tu. Oysaki Rusya Imparatoru I. Pavel, Georgiyevsk anla§masini 1800 yilinda ihlal ederek Gürcistan'in Rusya'yla birle§tirilmesi hakkindaki kararnameyi imzaladi. Bu kararnameye istinaden Rusya tarafindan 1801 yilinda lagvedilen Gürcistan Kralligi yerine yönetim, adalet ve askeri görevlerde tamamen Ruslarin yer aldigi bir yönetim kurulurken Gürcü diH de tüm devlet kurumlarindan gikarildi. Fakat Rusla§tirma sürecinin ba§arili olmasi igin yüzyillar boyunca Gürcü halkinin özgürlük igin mücadelesini ve milli kimlik bilincini diri tutan Gürcü Ortodoks Kilisesi'nin de bertaraf edilmesi gerekiyordu. Georgiyevsk An!a§masi'na göre Ruslarin Gürcü Kilisesi'ni korumasi gerekirken onlar tam tersini yapip kiliseyi yok etmeye gali§tilar.

Rusya Imparatorlugu Gürcistan'da kendi gikarlari dogrultusunda Gürcü milletini ve ülkesini etnik olarak pargalamaya gali§iyordu. ^arlik, "Gürcistan" terimini de "Gürcü Milleti" terimini de tanimiyordu. Öyle ki Rus idaresi, Gürcü etnografik gruplarina ayri birer halk statüsü veriyor, Megrellerin ve Svanlarin higbir §ekilde Gürcü (Kartveli) olmadiklarim vurguluyordu. Bununla birlikte onlara Rus ya§am bigimi ve kültürünü de benimsetmeye gayret ediyorlardi.

Gürcistan Kralligi'nin ayrilmaz pargasi olan Abhazya'da yüzyillar boyunca sadece Gürcü kilisesi vardi. XIX. yüzyilin ikinci yarisina gelindiginde ise Abhazya'nin Ruslajtirilmasini planlayan Rusya yönetimi 1872 yilinda Bigvinta'da (Rus: Pitsunda), 1875'de ise Psirtskha Köyü'nde Yeni Afon adinda birer manastir kurdu. Bigvinta ve Yeni Afon Rus manastirlari bu yöre halkinin Ruslajtirilmasinin önemli merkezlerini te§kil etti. Bununla birlikte Abhazya Piskoposlari olarak da Ruslar atandi. Abhazya'da hizmet veren Gürcü papazlar ise "Rus kar§iti faaliyetlerle" suglanip Rusya iglerindeki vilayetlere sürgün edildi.

Gürcistan'da Ruslarin dini ve kültürel baskilari Sovyet döneminde de devam etti. Gürcistan Patrigi Ambrosi (Khelaia) 1922'de Avrupa Devletleri liderlerine gönderdigi mektupta: "I§galci Rus ordusu Gürcistan topraklarindan derhal gikarilsin. Gürcü milletine bajkalarinin dayatmasi ve telkinleri olmadan, kendi psikolojisi, kendi ruhu, karakterine, örfüne ve milli kültürüne uygun olan sosyal ve kültürel ya§am bigimini kendisinin kurmasi imkäni verilsin" diyordu. Bunun üzerine Bol§evikler, patrigi tutuklayip hapse attilar.

Kremlin tarafindan Sovyet Gürcistan Cumhuriyeti'nde Abhazya ve Acara Özerk Cumhuriyetleri ile Güney Osetya Özerk Bölgesi kuruldu. Abhazya ve Güney Osetya Bölgesi'nde Kremlin'e itaati saglamak adina Gürcüleri kisitlayip engelleyen, onlara devlet organlarinda yüksek makamlara gelme imkäni vermeyen, sadece Gürcülerin ya§adigi ilgelerde dahi Rus okullarinin agilmasina izin veren, farkli sosyal ve ekonomik ayricaliklar sunma yoluyla Gürcüleri

* Prof. Dr., St. King Tamar University of Patriarchate of Georgia, Head of the Department of Turcology, Tbilisi/Georgia, E-mail: zazatsurtsumia@gmail.com, ORCID ID: 0000-0003-0626-8262.

etnik kulturlerinden koparmak, milliyetsizle§tirmek ve Rusla§tirmayi her §ekilde korukleyen siyaset uygulaniyordu. Musluman Acaralilara kar§i ise §iddet ve tutuklamalara ba§vurarak din kar§iti propaganda faaliyetlerine ba§vuruluyordu.

Sovyet Birligi'nin dagilmasindan sonra da 1990'li yillarda Rusya Federasyonu bagimsiz Gurcistan'a kar§i tavirlarini degi§tirmedi. Oyle ki Tiflis merkezi hukumeti aleyhine Abhazya ve Guney Osetya'daki aynlikglari destekledigi gibi, Gurcistan ig siyasetini etkilemeye yonelik propaganda faaliyetleri yurutmeye de devam etti.

Anahtar Kelimeler: Gurcistan, Abhazya, Guney Osetya, Rusya, Georgiyevsk Anla§masi, Rusla§tirma.

The History of Russian "Soft Power" in Georgia (XIX-XX centuries)

Abstract: Leading specialist in international relations theory, Harvard University Professor Joseph Nye in 2004 developed the term "Soft Power" as ability of state to influence the behavior of others to get desired outcomes through appeal and attraction. The main elements of soft power are: foreign policies, diplomacy, political activities, propaganda, and dissemination of political, ideological, religious values. Russia started to use soft power in Georgia after it became interested in Caucasus in XVI century.

Russian imperial policy towards Georgia was based on the strategy of using the factor of same religious belonging with Georgians for their purposes. By the help of influence agents, Russian Empire always tried to get Georgia into Russian protection instead of European orientation. German scientist and traveler Jacob Rainegs, who had direct access to Heraklius II of Georgia (1720-1798) was effectively used for this purpose by Prince Grigoriy Potemkin who on the other hand, was Favourite of Empress of Russia Catherine the Great. Jacob Rainegs was secretly instructed by Potemkin to have influence on the king of Georgia and nobles in order to make them to ask Catherine the Great to get Georgia into the Russian protection.

Count Nikita Panin, the head of Russian foreign affairs at the time of Empress Catherine II, wrote in his instruction about Russian interests in Georgia: "We have to arrange things in Georgia so that everything must be under our leadership, and Georgians should think that they are fulfilling their government's order, even the Georgian government itself must be sure that they are acting in accordance to Georgia's interests, in fact, they will fulfill our wish. In short, the spirit must be Russian but the body Georgian".

As a result of Russian pressure and Georgia's difficult foreign policy situation, the Georgian government decided to form a union with Russia. In North Caucasian city of Georgievsk, the treaty of protectorate and alliance was signed in 1783 between Russia and Georgia. The Treaty of Goergievsk established Georgia as a protectorate of Russia. Georgia was involved in foreign relations including hostility actions as an ally country of Russia, but maintained its independence, internal governance and royal dynasty. However, Russia broke the rules of The Treaty of Georgievsk and in 1800, the Russian Emperor Paul I signed a manifesto stating about unification of Georgia with Russia.

Georgia became so-called place "warm Siberia", for guilty and corrupt politicians exiled from Russia. Georgian Language was removed from state institutions. Even though Georgian population did not know Russian language, in the courts, the proceedings were conducted in Russian and in accordance of Russian law. The process of Russification started. Although The Treaty of Georgievsk required the Russians to protect the Georgian church, they abolished it altogether.

In 1811, Catholicos-Patriarch Anton II of Georgia was exiled to Russia, and the Synod of the Russian Orthodox Church began sending Russian bishops as exarchs in Georgia. In 1817,

Theophylact, Exarch of Georgia, ordered that in the main Tbilisi Sioni Cathedral liturgy service must be held only in Russian by priests who were from Russia.

By the 1880s, national, religious, and social oppression had reached its peak. Schooling, education became a symbol of Russification, where only children from rural monasteries and churches were allowed to study in Georgian, soon after, however, Russian rule closed these schools too or transferred them to Russian.

The Russian Empire in Georgia, in pursuit of its goals, sought to overthrow the united Georgian nation and its homeland. Russian Empire did not accept terms "Georgia" and "Georgian Nation". They introduced Kutaisi and Tbilisi Governorates, Batumi and Sokhumi military districts instead of Georgia. Soviet Russia broke the treaty with Georgia, which was signed in 1920 and occupied Democratic Republic of Georgia by Red Army in 1921. Georgia was incorporated into the Soviet Union in 1922, which represented the reanimated Russian Empire.

In Soviet Georgia, the Autonomous Republics of Abkhazia and Adjara and the Autonomous District of South Ossetia were established according to the Kremlin's imperial policy.

Russian Communist ideology, atheism, and anti-national policy caused great discontent in Georgia's Adjara region, populated by Georgian Muslims, where anti-Russian and anti-Soviet protests were taking place in 1929. The Soviet authorities suppressed the insurgency and continued the anti-religious actions more widely.

In Abkhazia and South Ossetia, there were artificially created pro-Russian Abkhaz and Osettian ethnic elites (Nomenklatura) aimed to oppress local Georgians, not to allow them to hold high positions in the state aparatus.

Russia tried to encourage the process of separation from ethnic culture and Russification among Georgians by giving them different kind of soviet social and economic privileges.

In the 1990s, the Russian Federation saw its stronghold in Georgia as a support for autonomous regions against the Government of Georgia, as well as for strengthening of Russophile sentiments in Georgia's political class and society.

Keywords: Georgia, Abkhazia, South Ossetia, Russia, the Treaty of Georgievsk, Russification.

Giri§

Hristiyanligi din olarak IV. yüzyilda kabul eden Gürcistan, bununla Bizans Imparatorlugu'na müttefik ülke oldu. Antik çagda eski Yunan ve Romalilarla kurulan ili§kiler sayesinde bir temel atan Gürcü Milleti, Bizans Imparatorlugu'na müttefik ülke olmak suretiyle Avrupali kimligini pekigtirmig oldu. Ancak Bizans Imparatorlugu'nun yikilmasindan sonra Avrupa'ya açilan yolu kapanan Gürcistan, Müslüman ülkelerin (Osmanli Devleti, Iran, Çirvan, Dagistan) ortasinda kaldi. Bu dönemde Bizans Imparatorlugu'nun varisi olarak g^lenen Moskova Knezligi (Rusya) öne çikti ve Rusya (Moskova) dogu Hristiyanlarinin koruyucusu rolünü üzerine aldi. Bu durum Gürcistan'i kuzeydeki Rusya ile ili§ki kurmaya ve onunla ikili iligkilerini derinlegtirmeye sevk etti. Fakat bu ili§kiler bir noktadan sonra Rusya'nin yayilmaci politikalari neticesinde Rus hükümetinin Gürcistan'a kargi uygulamaya koydugu yumugak g^ stratejisi çerçevesinde gekillenmeye bagladi.

Rusya'nin Gürcistan'daki ilk Ekonomik ^lkarlari ve Gürcistan'in Rusya'dan Beklentileri

Gürcistan ve Rusya arasindaki ilk ili§kiler 1480'li yillarda Kakheti Krall I. Aleksandre'nin Hristiyan ülkeler adina Moskova Prensi III. Ivan'dan Müslümanlara kargi savagta destek istemesiyle kuruldu.1 XVI. yüzyilin sonunda Rusya §irvan'dan (bugünkü Azerbaycan) Avrupa'ya ipek sevkiyatiyla ilgilenmeye bagladi. Avrupa'ya ipek sevkiyati güzergähinm güvenligi agisindan Rusya'nin Gürcistan'la iligki kurmaya ihtiyaci vardi. Gürcistan da kendi agisindan Rusya'nin Kafkasya'ya gelmesinin Gürcüleri Dagistanli Müslümanlarin bitmek bilmeyen ve Gürcistan'da o dönemde milli talihsizlik haline gelen saldirilarindan (Lekianoba)2 koruyacagini ümit ediyordu.3

1587 yilinda Safevi Devleti ve Osmanli Imparatorlugu'nun kargi gikmasina ragmen, Kakheti Krali II. Aleksandre Rusya ile bir anlagma imzaladi. "Yemin Kitabi" denen bu anlagma metnine göre Rusya Gürcüleri "dig güglere" kargi koruyacak, Gürcüler ise Kafkasya'da Müslümanlara kargi Rusya'nin yaninda yer alacakti.4 Fakat bu iligki uzun sürmedi. ^ünkü Rusya'nin o zaman Kafkasya'da askeri operasyonlar gergeklegtirme imkäni yoktu. Diger yandan Gürcistan'in Rusya'yla iligki kurmasi Safevi Devleti §ahi Abbas tarafindan XVII. yüzyilin bagindan itibaren Gürcistan'in korkung gekilde tahrip edilmesine neden oldu.5

Avrupa'da Müttefik Arayi§lari: Avrupa'nin Alternatifi Olarak Rusya

Rusya ile iligki kurma gabasina paralel olarak Avrupa medeniyetiyle iligki arayigindan vazgegmeyen Gürcü krallari ülkeleri igin tehlike arz eden Müslüman devletler kargisinda koruma ve müttefiklik talepleriyle Avrupa'nin monargi yönetimlerine elgiler göndererek temaslarda bulunmugtu. Gürcü ve Avrupalilar arasinda koalisyon kurulmasi ve Konstantinapol'ün geri alinmasina yönelik Papa II. Pius'un temsilcisi Ludocivo da Bologna araciligiyla gergeklegen ilk elgi temasi, Fatih Sultan

1 Ivane Cavahigvili, Kartveli Eris istoria, C. IV (Tiflis, 1948), 61.

2 Gürcistan'in büyük imparatorluklarin saldiri ve iggali altinda bulundugu dönemlerde Dagistanli dagli kabilelerin Gürcistan topraklarina (Kakheti, Kartli) saldirilari oluyordu. XVII-XVIII yüzyillarda Gürcistan'a Dagistan tarafindan Leklerin saldirilari o kadar gogaldi ki, bu olaylar Gürcistan'da "Lekianoba" (Lek baskin ve yagmalari) adiyla tarihteki yerini aldi.

3 Saqartvelos istoria, La$a-Giorgis Mefobidan Saqartvelos Aneqsiamde, C. III (Tiflis, 2012), 99.

4 Nikoloz Berdzenigvili, Saqartvelos istoriis Sakithebi, C. IV (Tiflis, 1967), 151-152.

5 Saqartvelos istoria, La$a-Giorgis Mefobidan Saqartvelos Aneqsiamde, 149-153.

Mehmet'in 1460-1461 yillarinda gergeklegtirdigi Trabzon seferine rastlamaktadir. Ancak beklenilen sonug alinamamigtir.6

Gurculer daha sonra da, Ispanya Kraligesi I. Isabella ve Papa'ya bagvurdu, ancak yardim alamadi.7 1713'te Kartli Krali VI. Vakhtang Iran'a kargi koalisyon kurulmasi igin Fransa Krali XIV. Louis ve Papa'ya kendi akrabasi olan papaz Sulkhan Saba Orbeliani'yi da elgi olarak gonderdi, fakat bu girigim de yine sonugsuz kaldi.8

Avrupalilar Gurculere askeri gug agisindan yardim edemiyorlar, bunun yerine Gurcistan'a Papa tarafindan ozel olarak olugturulan Katolikligi yayilma organizasyonu "Sacra Congregatio de Propaganda Fide" misyonerlerini gonderiyorlardi. Bu misyonerler de Gurcistan'da Avrupa kulturunu ve Katolikligi yaymak igin faaliyetler yurutuyordu.9 Avrupa'dan fiili yardim alamayan Gurcistan krallari Hristiyanliklarini ve ulusal bagimsizliklarini koruyabilmek igin yardim amaciyla Rusya'ya yoneldiler. Bunun kargiliginda Rusya Imparatorlugu ise Gurcistan'i sadece kendi gikarlari igin kullanmaya gayret etti.

1722 yilinda Rus ^ari I. Petro, dindagi Gurculere Iran'a kargi birlikte sefer duzenlemeyi teklif etti, fakat yine ^ar'in kendisi bu ittifaki ihlal etti ve Hristiyan Gurcistan'i dugman kargisinda yalniz birakti. Bunun sonucunda da VI. Vakhtang, maiyetindeki Gurcu soylularla birlikte Gurcistan'i terk edip Rusya'ya siginmak zorunda kaldi. Sonrasinda ise birgok Gurcu Rusya Imparatorlugu'nun askeri ve siyasi yagaminda ust mertebelere kadar yukselerek kendi anavatanlari Gurcistan da dahil olmak uzere her yerde Rusya Imparatorlugu gikarlari dogrultusunda hizmet etti.10

Rusya imparatorlugu'nun Gurcistan'i i§gal Etmek igin Yuruttugu Askeri, Siyasi, istihbari ve ideolojik Faaliyetler

XVIII. yuzyilin son geyregine dogru Gurcistan'in maruz kaldigi dig tehditler ve yagadigi ig istikrarsizliklar nedeniyle dig destege ihtiyaci artti. Buna bagli olarak en yakindaki Rusya ile iligkiler stratejik onem kazandi. Oysaki Rusya'nin asil amaci Gurcistan'a yardim degil ittifaktan istifade ederek hakim olmakti. Bu amaci 1768-1774 Osmanli-Rus savagi sirasinda

6 Michel Tamaragvili, istoria katolikobisa Qartvelta §oris: Namdvilis Sabutebis §emotanita da Ganmartebit XIII Saukunidgan Vidre XX Saukunemde (Tiflis, 1902), 56-61.

7 Cavahigvili, Kartveli Eris istoria, 62.

8 Saqartvelos istoria, La^a-Giorgis Mefobidan Saqartvelos Aneqsiamde, 220-222.

9 Cristoforo Castelli, Tsnobebi da Albomi Saqartvelos §esaheb: Teksti Targmna, Gamokvlevebi da Komentarebi Daurto B. Giorgadzem (Tiflis 1976), 8.

10 Saqartvelos istoriis Narkvevebi. Qartlis Samhedro-Politikuri Kavgiri Rusettan XVIII Saukunis 20-ian Tsleb§i. Tomis Redaqtori Mamia Dumbadze, C. IV (Tiflis, 1973), 300-305.

Gürcistan'da bulunan Rus General Graf von Tottleben agikga ortaya koymugtu. Tottleben, Gürcistan Krali II. Erekle'ye yardim etmek yerine onu Osmanli Ordusuna kargi yalniz birakarak meydani terk etmig ve Tiflis'e dönüp Erekle'nin yönetiminden memnun olmayan Gürcülerle birlikte O'nu devirmeye galigmigti.11

Bu durum kargisinda Rusya'dan umdugu destegi bulamayan Gürcüler yardim igin yine Avrupa'ya bagvurdu. Kral Erekle 1781 ve 1782 yillarinda Kutsal Roma imparatoru II. Joseph'e ve Fransa krali XVI. Louis'e mektuplar göndererek ittifak teklif etti ve Hristiyan Gürcistan'in kurtulmasi igin yardim istedi. Fakat bu talebi sonugsuz kaldi.12

Gürcistan'in igine dügtügü durumdan istifade etmeye galigan Rusya imparatorlugu, ajanlari vasitasiyla Gürcülerin Avrupa yerine Rusya himayesini kabul etme fikrini benimsemelerini saglama gayreti igine girdi. Rusya imparatorigesi II. Katerina'nin gözdesi Prens Grigoriy Potemkin, Gürcü Krali II. Erekle'ye yakinlagmig olan Alman bilim insani ve seyyahi Jakob Reineggs'i bu amag igin etkin bigimde kullanmaktaydi. G. Potemkin tarafindan Tiflis'te yagayan Reineggs'e, gizlice verilen vazifeye göre; Gürcistan Krali ve Gürcü asilzadeleri, ülkelerinin Rusya imparatorlugu himayesine girmesi yönünde tegvik edilecek ve bu hususun Rus imparatorige II. Katerina'dan talep edilmesi saglanacakti.13

1783 yilinda Kuzey Kafkasya'da bugünkü Stavropol Krayi'nda bulunan Georgiyevsk kentinde Rusya ile Gürcistan arasinda himaye ve ittifak anlagmasi imzalandi. Gürcistan, bu anlagmayla igiglerinde bagimsizligini, yönetimini ve krallik hanedanini korumak gartiyla Rusya'nin himayesi altina girerek, dig iligkilerde ve savaglarda Rusya'nin müttefiki oldu.

Diger taraftan bu anlagma birgok nedenden dolayi Gürcistan'a fayda yerine zarar getirdi. Nitekim bu anlagma sonucunda komgu ülkelerin dügmanligina maruz kalan Gürcistan dig tehditler kargisinda Rusya'dan higbir fiili yardim alamadi. Dahasi, Georgiyevsk Anlagmasi'na dayanarak Gürcistan'a gelen Rus birligi, 1787 yilinda Osmanli Devleti ile savag sirasinda Gürcistan'i terk edip Rusya'ya gitti. Böylece Rusya, dügmanca tavir sergileyen komgularina kargi Gürcistan'i yine tek bagina birakti ve 1795 yilinda Afgar ordusu Tiflis'i yerle bir ettiginde higbir askeri yardimda bulunmadi. Oysa Georgiyevsk Anlagmasi'na göre Rusya Gürcistan'i korumakla mükellefti.14

11 Saqartvelos istoriis Narkvevebi, 485.

12 Tamaragvili, istoria katolikobisa Qartvelta §oris, 397-398.

13 Saqartvelos istoria, La§a-Giorgis Mefobidan Saqartvelos Aneqsiamde, 324-325.

14 Saqartvelos istoria, La§a-Giorgis Mefobidan Saqartvelos Aneqsiamde, 323.

Rusya, Gürcülerin himaye ve ittifak beklentilerine kargin Gürcistan'i iggal etmek igin hazirlaniyor, bunun igin de VI. Vakhtang döneminden beri Rusya'da yagayan Gürcüleri ve Gürcistan'daki Rus yanlilarini kullaniyordu. Rusya'nin Gürcistan'a yönelik tüm faaliyetleri emperyalist amaglarini gergeklegtirmeye hizmet ediyordu. Imparatorige II. Katerina zamaninda Rusya'nin digigleri yöneticisi Nikita Panin, Gürcistan'daki Rus gikarlari hakkinda göyle yaziyordu: "Gürcistan'da igi öyle kurgulamaliyiz ki; her gey bizim yönetimimiz altinda olmali, Gürcüler kendi hükümetlerinin talimatlarini yerine getirdiklerini zannetmeli, Gürcistan hükümeti Gürcistan gikarlari igin galigtigina emin olmali, gergekte ise bizim isteklerimizi yerine getiriyor olmali. Kisacasi ruhu Rus, bedeni Gürcü olmali."15

Rusya Hükümeti bu gekilde Gürcüleri kendi siyasi amaglarina ulagmak igin ruhsuz birer silah gibi kullanmak istiyordu. Rusya, Afgar ve Osmanlilarla olan savaglarina provokatif gekilde Gürcistan'i da sürüklüyor, fakat kendi siyasi amaglari igin Gürcistan'i sürekli yüzüstü birakiyordu. Gürcistan ise her seferinde gok daha agir durumlarla kargi kargiya kaliyordu. Bununla birlikte Rusya, askeri altyapi ve uzmanlar agisindan da Gürcistan'a yardim etmiyordu. Aksine Rus ordusunda görev yapan Gürcüler kendi halkini topguluk konusunda egitmeye bagladiginda Rusya yönetimi tarafindan tutuklanip Rusya'ya geri gönderiliyordu. Buradan da anlagilacagi üzere Rusya, güglü bir Gürcistan istemiyordu. Gürcistan onlara göre her zaman Moskova'dan talep eden ve Ruslarin eline bakan konumda olmaliydi.

Rusya, Gürcistan'i sadece dig güvenlik bakimindan zaafa ugratmiyor, ayni zamanda ig siyaseti kendi lehine gevirecek provokatif eylemlerde de bulunuyordu. Rus nüfuzunu yaymaya galigan ajanlar, Gürcistan Hükümeti'nin otoritesinin zayiflamasi, halk arasinda krala kargi güvenin ve ülkenin bagimsizligina olan inancin sarsilmasi igin faaliyetler yürütüyor, Gürcistan'da Rusya ile iligkilerin derinlegtirilmesinin gart oldugunu kabul eden siyasi gügleri finanse ediyorlardi.

1799 yilinda Rus devlet adami Aleksey Musin-Pugkin, Imparator I. Paul tarafindan gizli görevle Gürcistan'a gönderildi. Aleksey Musin-Pugkin, Gürcistan ziyareti neticesinde I. Pavel'a sundugu raporda bu ülkenin sahip oldugu önemli konuma deginerek Rusya'nin burayi iggal etmesi gerektigini ifade etmigti.16 Bunun üzerine Imparatoru I. Pavel, Georgiyevsk Anlagmasi'ni ihlal ederek 1800 yilinda Gürcistan'in Rusya'yla birlegtirilmesi hakkindaki kararnameyi imzaladi. Gürcistan Krali XII. Giorgi öldükten sonra Tiflis'teki

15 Nikoloz Qortua, Russko-Gruzinskiye Vzaimootno§eniya Vo Vtoroi Polovine XVIII Veka (Tiflis, 1989), 108-111.

16 Nikolay Dubrovin, istoria Voyni i Vladigestva Russkih Na Kavkaze, C. III (SPb, 1886), 336-337.

Rus askeri komutanligi onun oglunun tahta gikmasini engelledi ve kralligi 1801 yilinda lagvederek Gürcistan'da Rus idaresinin kuruldugunu ilan etti. Tiflis'teki Rus birlikleri halki kugatma altina aldi, toplari halka dogrulttu. Bu gartlar altinda olugturulan bir "gölen havasinda" Gürcistan'in Rusya tarafindan ilhak edildigine dair bildiri okundu ve halka Rus hükümdarina sadakat yemini ettirildi. Bu duruma kargi gikanlar ve o yemini etmeyenler ise tutuklandi.17

Gürcistan'da Rus idaresi Kurulmasi ve Gürcü Ayaklanmalari

Ruslar 1801 yilinda lagvedilen Gürcü kralliginin yerine yönetim, adalet ve askeri görevlerde tamamen Ruslarin yer aldigi Gürcistan yönetimini kurdular. Gürcistan, suglu, yolsuzluga bulagmig ve cahil yüksek rütbelilerin Rusya'dan sürgün edildigi bir nevi "sicak Sibirya" haline geldi. Gürcistan'da kralligin lagvedilmesiyle birlikte halki Ruslagtirma süreci de bagladi. Gürcü dili tüm devlet kurumlarindan gikarildi. Gürcü halki Rusga bilmiyordu ama Gürcistan'da mahkemeler dähil tüm kurumlarinda iglemler Rus dilinde ve Rus kanunlarina göre yürütülmeye baglandi.

Gürcülerin yeni idare anlayiginda kargilagtigi güglükler ve sorunlar bununla sinirli degildi. Rusya tarafindan Gürcülere uygulanan baski ve kisitlamalarin yerel halkta yarattigi rahatsizligi 1803 yilinda Gürcistan Bagkomutani (Gürcistan yöneticisi) olarak atanan Gürcü kökenli Rus General Pavel Tsitsianov (Tsitsigvili)'un Gürcistan iglerinden sorumlu selefi Peter Kovalensky'e sert bir dille yazdigi mektup agikga göstermekteydi. Tsitsianov, Kovalensky'e yazdigi mektupta gu ifadeleri kullanmaktaydi: "Siz yaptiklarinizla Gürcü soylulara o kadar hakaret ettiniz ki onlarda Rus idaresine nefret uyandirdiniz ve bunun sonucunda onlarin Rusya'ya kargi olan duygularini arttirdiniz."18

Rus idaresine kargi tutum basit halk nezdinde de farksizdi. Oyle ki Hristiyan Gürcistan'i koruma gerekgesiyle gelen Ruslar, Gürcü köylülere katlanilmaz vergiler koymug, yoksullagtirilan halki kiliselerden altin ve gümüg egyalari getirmeye ve vergi kargiligi Rus memurlara vermeye zorlamigti. Gürcistan'i Rusya'ya baglayan Gürcistan Askeri Yolu'nun ingasinda kadinlarin da zorla galigtirilmasi ve üstelik onlarin kügük dügürülmesi suretiyle Gürcü halkinin degerlerine saygisizlik edilmesi ise bardagi tagiran son damla oldu. Tüm bu yagananlar kargisinda Gürcüler 1804 yilinda ayaklanarak tepkilerini gösterdiler. Gürcistan'in gegitli yerlerinde isyanlarin ardi arkasi kesilmedi. Ruslar 1812 yilinda Kakheti'de, 1820'de

17 Dubrovin, istoria Voyni, 444.

18 Akti, Sobrannie kavkazskoy Arkheografigeskoyi Komissieyi, C. II (Tiflis, 1868), 20.

imereti'de oldugu gibi her seferinde Gürcü isyancilara kargi cezalandiria askeri operasyonlar düzenleyerek asayigi sagladi.19

Rus idaresine kargi gikan isyanlarda "tavadi" ve "aznauri" denen Gürcü soylularin da rolü büyüktü. Soylular her seferinde bagarisiz olmalarina ragmen yillar boyunca mücadeleyi birakmadilar. Oyle ki ilhakin ardindan yillar sonra, 1832 yilinda Gürcistan Askeri Yolu'nu kesmek suretiyle Gürcistan'in bagimsizligini ilan etme girigimi onlarin kararliligina bir örnekti. Ülkenin milli dejenerasyon tehlikesiyle kargi kargiya oldugunu gören tavadi ve aznauriler, 1832 yilinda gizli bir isyan plani kurma yoluna bagvurdular. Bu plana göre ülkeyi Rusya'ya baglayan "Gürcistan Askeri Yolunu" kesecekler ve Gürcistan'in bagimsizligini ilan edeceklerdi. Bu plandan Ruslar haberdar oldu, isyanci soylulari tutuklayip Rusya'ya sürdüler.20

Rusla§tirma Sürecinin Baslamasi ve Gürcü Ortodoks Kilisesi'nin Lagvedilmesi

Ruslagtirma sürecinin bagarili olmasi igin yüzyillar boyunca milletin özgürlük mücadelesinin ve Gürcü milli kimlik bilincinin dayanagi olan Gürcü Ortodoks Kilisesi'nin bertaraf edilmesi gerekiyordu. Dolayisiyla Rus idaresi Georgiyevsk Anlagmasi'na göre korumasi gereken Gürcü Ortodoks Kilisesi'ni tamamen yok etme yoluna gitti. Bunun igin 1811 yilinda Gürcistan Katolikosu II. Anton'u Rusya'ya sürdüler ve Rusya Kilisesi Sinodu Gürcistan Kilisesi'ni yönetmek üzere Gürcistan'a "Eksarh" unvanli Rus Piskoposlar göndermeye bagladi.21 Gürcü Kilisesi'ne kargi Rus idaresinin eylemleri bununla sinirli kalmadi. 1817 yilinda Gürcistan'a Eksarh olarak atadiklari Theophylact, Tiflis'in ana katedrali olan Sioni Kilisesi'nde ibadet ve dualarin Rusya'dan gelen papazlar tarafindan Rusga yapilmasi emrini verdi. Bu kural Gürcistan'in diger illerinde de uygulamaya konuldu. Gürcistan'in eski bagkentlerinden Kutaisi'de bu duruma tepki gösteren Gürcü piskoposlar tutuklandi ve dövüldü. Bunu üzerine 1819'da ayaklanan halk Kutaisi'de toplanip Ruslari ülkeden gikaracaklarina ve kendi krallarini segeceklerine dair incil üzerine yemin ettiler. Fakat bu ayaklanma da Rus askerleri tarafindan büyük kan dökülerek birkag ay iginde bastirildi.22

19 Ivane Cavahigvili, Politigeskoye i Sotsialnoe Dvijeniye v Gruzii v XIX v., Qartveli Eris istoria V Tomad, C. V (Tiflis, 2012), 110-112.

20 Saqartvelos Istoria, Uzvelesi Droidan XIX Saukunis Dasasrulamde, C. I (Tiflis, 1958), 432-433.

21 Rus Ortodoks Kilisesi Sinodu tarafindan gönderilen bir piskopos olan Gürcistan Eklsarhi Gürcistan'daki ortodoks kiliseler ve manastirlari idare ediyordu. Konuyla ilgili bkz. Pravoslavnaya Bogoslovskaya Entsiklopedia, red. A.P.Lopuhin, C. IV (St. Petersburg, 1903), 717-749.

22 Saqartvelos istoria, Saqartvelos Aneksiidan Sabchota Kavgiridan Gamosvlamde, C. IV (Tiflis, 2012), 2629.

Kafkasya Genel Valisi Mihail Vorontsov'un Gürcistan'daki Siyaseti

Ruslagtirma politikasi, 1844-1854 yillarinda Kafkasya Genel Valiligi görevini yürüten Mihail Vorontsov döneminde görünüg olarak daha yumugak bir hal aldi. M. Vorontsov, Kafkasya'daki görevi süresince "Gürcülerin üvey annelerini (Rusya) öz anneleri (Gürcistan) gibi sevmeleri" igin gayret etti. Bu dogrultuda bagvurdugu yöntemlerden biri Gürcü soylu sinifindan beylere (tavadi ve aznauriler) bolca unvanlar dagitip onlara bol para vermekti. Bununla birlikte, bu beyleri Rusya'nin Kuzey Kafkasyalilara kargi yürüttügü savaglarda da kullanmaktaydi.

M. Vorontsov, Gürcüler arasinda Rus kültürünün benimsenmesi igin de galigti. Onun valiligi döneminde Tiflis'te yayinlanan "Kavkaz" adli Rusga gazete propaganda araci olarak kullanildi. Gürcü feodallerinin gocuklari egitim igin St. Petersburg ve Moskova'ya gönderildi. Rusya'ya sadik soylu sinif olugturmak igin Vorontsov tarafindan "tavadi" ve "aznauri" feodal unvanlari onaylanan binlerce Gürcü Rus ordusuna hizmete alindi.

Rus gikarlari da göz önünde bulundurularak önceki Rus idareciler döneminde baglatilan imar faaliyetleri Vorontsov döneminde artarak devam ettirildi. Bu gergevede yeni köprüler, konutlar inga edildi, fabrikalar kuruldu, üretim ve ticaret geligtirildi. Ayrica Vorontsov'un girigimleriyle Tiflis'te Rusga tiyatro ve opera, Azize Nino egitim kurumlari, ilk devlet kütüphanesi ve Fransiz kitap magazasi agildi. M. Vorontsov Gürcistan'i Rusya imparatorlugu'na itaat ettirmek igin Tiflis'i "Avrupalilagtirarak" ige bagladi. Moda sektörüne büyük paralar harcaniyor, bu da Gürcülerin yoksullagmasina neden oluyor, modaya uyabilmek igin büyük borglar altina giriyorlar ve böylece ekonomik olarak da tamamen Rus idaresi altina giriyorlardi. 23

Gürcü vatanseverler M. Vorontsov'un siyasetine kargi gikiyorlardi. 1832 yilindaki ayaklanma tegebbüsünün planlayicilarindan birisi olan Gürcü Tavadi ve Kral II. Erekle'nin torunu Aleksandre Orbeliani, M. Vorontsov hakkinda gunlari yaziyordu: "Önceki bag yöneticiler de bizi kandiriyordu, fakat onlar daha despot ve giddetli davraniyorlardi, M. Vorontsov ise bizi okgayarak sanki iyi adam oldugunu gösteriyor, dahasi, kim Rus gikarlarina uygun hareket etmeye baglarsa, onlara kargi eli agik davraniyor, makamlar ve bagka ödüller veriyordu."24 A. Orbeliani'ye göre, Vorontsov'un bu ilimli siyasetinin göstermelik oldugu, onun bunu Rus idaresinin Gürcistan halkiyla yeni gatigmalar yagamamasi igin yaptigi ve Rus idaresine kargi artik kimsenin

23 Vakhtang Kotetigvili, Rgeuli Natserebi Or Tsignad, C. I (Tiflis, 1965), 171-172.

24 Aleksandre Orbeliani, Rusebis Dasi Qartvelebi Qemzed, Al. Orbeliani, Sitkva Mamulis Trapezzed, §emdgeneli N. Vakhania (Tiflis, 1999), 54-47.

kötü dügünceler beslememesi igin gabaladigi bilinmekteydi. Nitekim Vorontsov, §amil liderligindeki ^egenistan ve Dagistan'da Ruslara kargi savag giddetlendiginde Gürcülerin de ayaklanma olasiligindan endige duymaktaydi.

Ulusal ve Dini Zulümler: Dimitri Kipiani'nin Öldürülmesi

1880'li yillarda Rus idaresinin Gürcistan'da uyguladigi ulusal, dini ve sosyal zorbaliklar üst seviyelere ulagti. Okullarin Ruslagtirma politikasinin merkezi haline geldigi bu dönemde gocuklara Gürcüce egitim alma imkani sadece köylerdeki manastirlarda ve kilise okullarinda tanindi. Fakat Rus yönetimi manastirlardaki ve kiliselerdeki o okullari da kapatmaya veya buralarda da egitimi Rusgaya gevirmeye bagladi. Böylece soylu siniftan sonra köylüler arasinda da Gürcüce egitim almak imkansiz hale geldi. Bu yillarda Kiliseye kargi zorbaliklar da artti. Bütün bu baskilar ise Gürcülerin tepkisine neden oldu. 1886 yilinda Tiflis'teki ruhban okulunun Rus rektörü bir Gürcü ögrenci tarafindan öldürüldü. Cinayeti igleyen ögrenci tutuklanip cezalandirildi.

Bu cinayet nedeniyle Gürcistan Eksarhi olan Rus piskopos Pavel Gürcü milletine alenen beddua edince Gürcü beylerin ileri gelenlerinden Dimitri Kipiani, bir protesto mektubu göndererek Eksarh'tan Gürcistan'i terk etmesini istedi. Buna cevap olarak Dimitri Kipiani tutuklanip Rusya'ya sürüldü. Sürgün ediliginden birkag ay sonra ise 75 yagindaki yagli Kipiani bir kiralik katil tarafindan kafasina gekigle vurularak öldürüldü. Dimitri Kipiani'nin öldürülmesi Rusya imparatorlugu'nun gergek yüzünü bir kez daha gösterdi.25

Gürcistan'in Etnik ve Bölgesel Pargalara Ayrilmasina Yönelik Faaliyetler

Rusya Gürcistan'da Gürcü nüfusunu azaltmak igin 1829-1830 yillarinda Güney Gürcistan'dan (Cavakheti) Müslüman Gürcüleri Osmanli Devleti'ne sürgün edip onlarin yerine Osmanli Ermenileri yerlegtirdi. ^arlik Rusya'si, "Gürcistan" ve "Gürcü Milleti" terimlerini de bölgedeki varligi agisindan tehdit olarak görmekteydi. Bu sebeple Gürcistan yerine Tiflis ve Kutaisi yönetim bölümleri (guberniya) ile Sohumi ve Batumi bölgelerini (okrug) olugturdu. Gürcü milletini de yapay olarak, sözde bilimsel ve sahte etnolinguistik karakterli aragtirmalarla "Kartlililer", "Kakhetililer",

25 Dimitri Kipiani, Thzulebani At Tomad: §eadgina Tamaz Cologuam, C.I (Tiflis,2016), 38-41.

"imeretililer", "Megreller", "Tuglar", "Khevsurlar", "Mtiuletililer", "Mokhevililer", "Gurialilar", "Acaralilar" vd. geklinde pargalara ayirdi.26

Ruslar, Gürcü etnik gruplarina ayri birer halk statüsü veriyorlar ve sözde onlarin "yagam bigimi ve kültürleri" igin gabaliyorlardi. Bunu da 1500 yillik gegmige sahip Gürcü yazinini ilkokullarda bile susturduklari o dönemde yapiyorlardi. Rus memurlar Gürcü milletine mensup Megrellerin ve Svanlarin Gürcü (Kartveli) olmadiklarini, dillerinin de Gürcüceden ayri ve farkli bir dil oldugunu ileri sürmekteydi. Oysa Megrelce, Lazca, Svanca ve Gürcüce Kartveli dilleri ailesi olugmaktadir. Megrel ve Svanlar da Gürcistan devleti kurucu etnik gruplari olarak Gürcü yazi dili kullanmig kendi yazi dilleri olmamigtir. Rus memurlar, Megrelleri Rus yazi sistemine dayali Megrel dili egitimine zorladilar ve Rusga alfabeyle Megrelce yazilmig incil ve dualari Samegrelo'daki kiliselere soktular. Gürcü milletine bilincini kaybettirmek amaciyla Kafkasya Bölgesi Egitim Kurumu (Kavkazski Ugebni Okrug) Bagkani Kirill Yanovsky'nin talebi dogrultusunda St. Petersburg Üniversitesi Dogu Dilleri Fakültesi tarafindan 1886 yilinda Rus yazi sistemiyle Megrelce ders kitabi olugturuldu. Buna kargin Megreller dähil Gürcü entelektüelleri, Gürcistan'in milli, dini ve kültürel hareketinin liderleri piskopos Ambrosi (Khelaia) öncülügünde buna kargi gelerek Megrellerin yagadiklari Samegrelo ve Abhazya bölgelerinde Gürcüce okul egitimi ve dini ayinleri yapilmasi gerektigini savundular.27 Fakat onlarin itiraz ve talepleri sonugsuz kaldi.

Hükümetin emriyle, Bati Gürcistan'daki Samegrelo Bölgesi'nde okullarda egitim Rus alfabesinde Megrelce oldu. 1899 yilinda Kafkasya Bölgesi Egitim Kurumu tarafindan okullar igin Megrel alfabesi kitabi yayimlandi. Egzamanli olarak Svanca alfabe kitabi "Lugnu Anban" da basildi. Fakat Svanlar da Megreller de bu kitaplari reddettiler. 1903 yilinin yazinda Gürcistan Eksarhi Aleksyi, Samegrelo Bölgesi'ne girdiginde bilingli pek gok kigi kilise okullarindan Gürcüce dilinin kaldirilmamasi ve Rus alfabesiyle yazilmig Megrel alfabesinin buralara sokmamasini istedi. Bu talepleri ancak 1905 yilindaki devrim döneminde kabul eden ^arlik yönetimi Samegrelo, Svaneti, Abhazya ve Acara bölgelerindeki okullarda egitimin Gürcüce yapilmasina gegici olarak müsaade etti. 28

26 Luiza Khagapuridze, Yakob Gogebagvili Qartvelta Satemo Kiloebis §esaheb, Qartvelur Ena Kilota Gandasebis Sakithebi (Kutaisi, 2009), 110.

27 Ambrosi Khelaia, Rusetis Saeklesio Politikis §esaheb Abhazetgi, Gamosatsemad Moamzada N. Papuagvilma (Tiflis, 2005), 123.

28 Tamaz Beradze, Bejan Khorava, Qartuli Saliteraturo Ena Da Qartuli Kultura, Qartveluri Memkvidreoba, red. Tariel Putkaradze, C. XII (Kutaisi, 2008), 27.

^arlik Rusya'sinin Abhazya'da izledigi siyaset de Gürcistan'in diger kesimlerinden farksizdi. Gürcistan Kralligi'nin ayrilmaz pargasi olan Abhazya'da yüzyillar boyunca sadece Gürcü kilisesi vardi. XIX. yüzyilin ikinci yarisinda ise Rusya yönetimi Abhazya'nin Ruslagtirilmasi amaciyla burada Rus manastirlari agti. 1872 yilinda Bigvinta'da (Rus: Pitsunda) Rus Manastiri kuruldu. 1875 yilinda Psirtskha Köyü'nde Yeni Afon manastiri kuruldu. Yeni Bigvinta ve Afon Rus manastirlari bu yöre halkinin Ruslagtirilmasinin önemli merkezlerini tegkil etti.

1883-1885 yillarinda Rus papazlar VII. yüzyildan kalma Dranda köyündeki Gürcü kilisesinde Rus erkek manastiri kurdular. 1893 yilinda Kaman Kilisesi'ni restore ederek onu da Rus kadin manastirina dönügtürdüler. Ruslar tüm Gürcistan'da yaptiklari gibi Abhazya'da da kiliselerin duvarlarindan gok eski Gürcü fresklerini ve Gürcüce olan yazitlari kaziyip yapilarin güzelligini bozdular ve kiliselere Rus mimari görünümü verdiler. Rusya Ortodoks Kilisesi Sinodu'nun29 emriyle Abhazya kiliselerinde ayinler sadece Slav kilise dilinde yapilmaya baglandi. Bu dil ise yerel Abhaz ve Megrel köylülere tamamen yabanciydi. Diger taraftan Sohumi Piskoposlari olarak esasen hep Ruslar atanmaktaydi. Abhazya'da hizmet veren Gürcü milletine mensup papazlar ise "Rus kargiti" faaliyetlerle suglanip Rusya iglerindeki vilayetlere sürgün edilmekteydi.30

Rusya'nin kolonizasyon ve Ruslagtirma siyaseti Abhazlarin Gürcü dünyasindan ve Abhazya'nin da Gürcistan'dan koparilip uzaklagtirilmasini amagliyordu. Rus idaresi, Megreller gibi sadece Gürcü alfabe ve yazisini bilen Abhazlara Gürcü dilinde okul ve kiliseyi yasaklayarak yerine Rus alfabesi temelinde olugturulan Abhaz yazini verdi. Abhazya'da Abhaz dili (Apsuva dili) alfabesi ilk defa 1863 yilinda Rus dilbilimcisi Baron Peter Von Uslar tarafindan Rus alfabesi (Kirilitsa) temelinde olugturuldu. Rus alfabesinin harfleriyle Abhaz dilindeki seslerin verilmesi gok zordu. Bu nedenle de birkag kez Abhaz alfabesini basitlegtirmeye ve iyilegtirmeye galigtilar. Ornegin 1892 yilinda Gürcü Pedagogu K. Magavariani ve onun ögrencisi Abhaz edebiyatinin kurucularindan Abhaz yazari Dimitri Gulia Gürcü alfabesini temel alarak yeni Abhaz alfabesi olugturdular. Daha sonra da ünlü akademisyen Niko Marr Latin alfabesi temelinde Abhaz alfabesi olugturmaya galigti. Fakat bu gabalarin higbiri istenen sonucu veremedi. 1938 yilinda yine Dimitri Gulia, Gürcü bilim insanlari Akaki §anidze ve Simon Canagia'nin

29 ^ar I. Petro tarafindan 1721'de kurulmug olan Rusya Ortodoks Kilisesi Sinodu, 1917 Rus Devrimi'ne kadar Rusya Imparatorlugu'nda yer alan Ortodoks kilise, manastirlari ve egitim kurumlari idare ediyordu.

30 Bejan Khorava, Abhazetis Samtavros Gauqmeba da Mikheil §arva$idze (Tiflis, 2011), 311-315.

yardimiyla Gürcü alfabesi temelinde yeni Abhaz alfabesi olugturdu.31 1930-1940'li yillarda Abhazca bu alfabe kullanilarak ögrenildi. 1954 yilinda Abhaz alfabesi yeniden Rus alfabesi temelinde yeniden olugturuldu. Bu uygulamanin sebebi Rusya imparatorlugu'nda oldugu gibi Sovyetler Birligi döneminde de Abhazlari israrla kendileri igin dogal olan Gürcü kültüründen koparma gabasinin agik göstergesiydi.

Rusya yönetimi, Abhazya'yi Gürcistan'dan ayirma sürecini aktif olarak yönetmekle beraber Abhazya'nin Gürcistan'in dogal ve ayrilmaz pargasi oldugunu da fark ediyordu. Oyle ki Abhazya'da olugturulan Sohumi Okrugu/Bölgesi yine de Kutaisi Valiligi'ne baglanmigti. Ayni durum Sovyetler Birligi dönemi igin de söz konusu olup Abhazya bir özerk cumhuriyet statüsü ile Gürcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti igerisinde birakilmigti.

Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti'ne Kar§i Rus Bol§evik Emperyalistlerinin Tutumu (1918-1921)

1917 Rus Devrimi'nden sonra Gürcistan bagimsizlik yoluna girdi. 19181921 yillarinda bagimsiz Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti döneminde hem Rus Bolgevikleri hem de Bolgeviklere kargi savagan ve Rusya'da monarginin yeniden düzenlenmesine taraftar olan gügler (Beyaz Ordu) Gürcistan'in bagimsizligina kargi mücadeleye tutugtu. Aristokrat veya proletarya, komünist veya liberal olsun fark etmez, Ruslar igin birlegik ve bagimsiz Gürcistan kabul edilemezdi.

Rusya'daki ig savagtan Batum'a siginan Beyaz Ordu komutanlarindan Rus General Anton Denikin taraftarlari Acara ve Batum'un Gürcistan sinirlari igerisinde olmasini tanimazken Denikin'in askeri birlikleri de Abhazya'ya saldirmaya hazirlaniyordu. A. Denikin, Gürcistan'i "birlegik ve bölünmez Rusya'nin" pargasi kabul ediyordu. Ayni zamanda Rusya Bolgeviklerinin partisi de Abhazya'da ve Güney Osetya Bölgesi'nde gergekte Rusya imparatorlugu idealinin canlandirilmasi anlamina gelen enternasyonal proletarya bayragi altinda sosyalist ve komünist sloganlarla Gürcistan merkezi hükümetine kargi savagiyordu.

Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti Hükümeti, Rus emperyalisti Bolgeviklerin ve Monargistlerin gabalarini boga gikarip onlarin yarattigi tehdidi bagindan savmayi bagardi. Abhazya, özerk bölge statüsü ile Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti sinirlari igerisine girdi. Abhaz Halk Meclisi 20 Mart

31Teimuraz Gvantseladze, Abhazuri Ena. Struqtura, istoria, Funksionireba (Tiflis, 2011), 467-468.

1919'de Abhazya'nin Gürcistan igerisinde yer alan bir özerk bölgesi oldugunu ilan etti.32

Diger taraftan Tiflis merkezi hükümeti 1920 yilinda Moskova'nin kigkirtmasi sonucu Tkhinvali Bölgesi'nin Rusya'yla birlegmesi talebiyle Gürcistan hükümetine kargi gergeklegen ayaklanmayi da bertaraf etti.

Sovyet Dönemindeki Dini ve Milli Baskilar

Gürcistan hükümetini ig karigikliklari provoke ederek dügüremeyen Kremlin yönetimi Gürcistan'a kargi askeri harekatin planlarini yapiyordu. Moskova, iggal hazirliklarini örtbas edebilmek igin, Gürcistan ile bir barig anlagmasi bile imzalamigti. 6 Mayis 1920'de Moskova'da Gürcistan ile Rusya arasinda imzalanan barig anlagmasina göre Rusya Gürcistan'in bagimsizligi ve toprak bütünlügünü tanimigti. Buna ragmen, §ubat 1921'de Rusya, anlagmayi ihlal etti ve askeri güg kullanarak Gürcistan'i iggal etti. 33

1922'de de Gürcistan'i yeni Rusya imparatorlugu olarak ifade edilen Sovyetler Birligi'ne dahil etti. Gürcü ulusu Rus Bolgevik saldirganlarla uzlagmadi ve 1920'li yillarda birkag defa Rus komünist zulmüne kargi silahli ayaklanma gergeklegtirdi.

Sovyet Rusya'sina kargi halki büyük ölgüde etkileyen kigilerden biri de Gürcistan Patrigi Ambrosi (Khelaia) idi. Sesini dünyaya duyurmak igin 1922'de Cenova Konferansi'na gönderdigi mektupta "iggalci Rus ordusu Gürcistan topraklarindan derhal gikarilsin. Gürcü milletine bagkalarinin dayatmasi ve telkinleri olmadan kendi psikolojisi, ruhu, karakteri, örfü ve milli kültürüne uygun olan sosyal ve kültürel yagam bigimini bizzat kurma imkani verilsin" geklinde taleplerde bulunmugtu.1 Bu davranigi üzerine yagli patrigi tutuklayan Bolgevikler onun ölümüne sebep oldu. Gürcistan'daki bagimsizlik hareketlerinden endigeye kapilan Bolgevik birlikleri 1924 yilindaki ayaklanmayi gok büyük bir giddet uygulayarak bastirdi ve yüzlerce vatansever Gürcü'yü kurguna dizdi.

Halbuki ayni Sovyet imparatorlugu, ikinci Dünya Savagi yillarinda halkin savag ruhunu yükseltmek igin Gürcü kilisesini aktif olarak kullanmaktan geri kalmadi.1943 yilindaki Rusya patrigi Aleksi'nin patriklik makamina gegigi kutsama ayinine Sovyetler Birligi lideri Gürcü kökenli Josef Stalin (Josef Cugagvili)'in talimatiyla Gürcistan Patrigi Kalistrate de davet edildi. Fakat Sovyet istihbarat birimleri inangli insanlarin sayisini siki bir gekilde kontrol edip, toplumlara yönelik ateistlik propagandasini aktif bir gekilde

32 Zaza Tsurtsumia, Osmanli-Rusya iligkilerinde Abhazya, ed. Okan Yegilot ve Serdar Oguzhan ^aicioglu, gev. Erdogan §enol (Istanbul: Yeditepe Yayinevi, 2018), 201.

33 Saqartvelos istoria, Saqartvelos Aneksiidan Sabchota Kavgiridan Gamosvlamde, 260-268.

sürdürdükleri igin Bolgevik rejiminde sayisi oldukga azalan kiliseler formalite icabi faaliyet gösteriyordu.

Sovyet Rejiminin Etnik ve Dini Temelde Uyguladigi Baskilar

Rus komünizm propagandalari, ateizm ve millilik kargiti siyaset Acara Bölgesi'nde büyük hognutsuzluga neden olmugtu. Nihayet 1929 yilinda Acarali Gürcüler Sovyet yönetiminden dini baskilara son verilmesi ve toprak reformunda köylülerin haklarinin korumalarini isteyerek Hulo ilgesinde silahli ayaklanma gergeklegtirdi. Fakat bu isyan da digerleri gibi silah zoruyla bastirildi ve buna müteakip bölgede din kargiti uygulamalar yogunlagtirildi.34

1928 yili gubat ayinda Moskova'dan Sovyet Gürcistan'ina gelen Sovyetler Birligi Komünist Partisi Merkez Komitesi temsilcisi Pshenitsin, Megrel köylerini gezdi ve gu sonucu gikardi: "Megrel köylüsüne okul agacak, ana dillerinde (Megrelce) popüler brogürleri dagitacagiz". Fakat 1930'lu yillarda Samegrelo'da Ruslagtirma ve Megrel ayrilikgiliginin körüklenmesi gabasi sonugsuz kalmig olup bunda gerek yerel köylülerin, gerekse Gürcü edebiyatinin klasik yazarlarindan Konstantine Gamsakhurdia'nin da dähil oldugu Samegrelo'nun yerli Gürcü entelektüellerinin payi gok büyüktür. Samegrelo halkinin olumsuz tepki göstermesini dikkate alan Gürcistan'in o zamanki yöneticisi Abhazya'li bir Megrel olan Lavrenti Beria, 1934'te Megrelce alfabe olugturma ve gazete dergi yayinlamaya yönelik sürecini durdurmugtur.35

1944 yilinda ise Güney Gürcistan'da (Akhaltsikhe/Ahiska Bölgesi) yagayan Müslüman halki Türkiye yanlisi olmakla suglanip Orta Asya'ya sürüldü. Bunun yani sira Gürcistan'da yagayan Almanlar ve Yunanlar da ikinci Dünya Savagi yillari ve sonrasinda Orta Asya'ya ve Rusya iglerine sürüldüler.

1950'li yillarda Josef Stalin'in inisiyatifinde Megrellerin "milliyetgilik ve Türk yanliligi" ile suglandigi "Megrel meselesi" ortaya atildi. Bu mesele temelinde yapilan hukuksuz tahkikat neticesinde gok sayida insan tutuklandi ve baski gördü. Birgok Gürcü Müslümanin baski gördügü Acara'da da benzer süregler yagandi.

34 Aleksandre Daugvili, Saqartvelo-Turketis Urtiertobis Zogierti Aspeqti XX Saukunis 20-ian Tslebgi: Krebuli "istorian", mizgvnili Roin Metrevelis dabadebis 80 tslistavisadmi (Tiflis, 2019), 565.

35 Tariel Putkaradze, Eka Dadiani, Revaz §erozia, Evropuli Qartia Regionuli An Umtsiresobis Enis §esaheb (Kutaisi, 2010), 35-36.

Gürcü Milli Gururunun Sembolü Olarak Stalin ve 1956 Yilindaki Protestolar

1956 yilinda Moskova'da Komünist Parti'nin 20. Kongresi'nde Stalin'in (ölümünden sonra) elegtirilmesine, Stalin'in memleketi Gürcistan'da büyük tepki gösterildi. Gürcülerin bir kismi Stalin'in elegtirilmesini Gürcü milletinin kügük dügürülmesi olarak gördü. ^ünkü Stalin'in adi Gürcistan'da milli gurur sembolü olarak algilaniyordu.

9 Mart 1956 yilinda Sovyet Kizil Ordusu, Stalin'in adini korumak igin Tiflis sokaklarina gikan Gürcü üniversite ögrencilerinin ve diger bariggil göstericilerin üzerine ateg agti ve ölenler oldu. Onlarca kigi de tutuklandi. Gösteriler ve manifestolarin okunmasi sirasinda iktidar kargiti el yazmasi kagitlar ve basili duyurular ortaya gikti. "Gürcistan'a Özgürlük" yazan bu brogürler Stalin'in hizmetlerinin savunulmasinin yaninda Sovyet rejimini kinayan, Gürcistan bagimsiz devletinin yeniden ayaga kaldirilmasini isteyen bir hale dönügtü. 36

Tiflis'te 9 Mart'taki bu halk protestosu Gürcü ulusunun milli uyanigini harekete gegirdi. Kremlin'in buna tepkisiyse gecikmedi. ikinci Dünya Savagi'nda kahramanligiyla öne gikan Gürcü Milli Askeri Birligi (414. Tümen) dagitildi, Gürcü generaller ve subaylar Sovyet ordusundaki görevlerini birakmaya zorlandilar. Bunun diginda, Gürcü subaylarin Rusya'daki harp okullari ve akademilerine bagvurularinin reddedilmesi dahil her türlü ayirimci uygulama sergilendi.

Sovyetler Birligi'nin Gürcistan'daki Siyasi, Demografik ve ideolojik Uygulamalari

Rus komünistler Gürcistan'in pargalanmasini, Gürcü milletinin bütünlügünün bozulmasini ve Ruslagtirilmasini hedefleyen ^arlik Rusya'sinin emperyalist siyasetini devam ettirdiler. Örnegin Abhazya ve Güney Osetya bölgesinde Gürcüleri kisitlayip engelleyen, onlarin devlet organlarinda yüksek makamlara gelmesine müsaade etmeyen bir siyaset uygulaniyordu. Bu bölgelerde sadece Gürcülerin yagadigi ilgelerde dahi Rus okullarinin agilmasina imkan veriliyor, farkli sosyal ve ekonomik ayricaliklar sunma yoluyla Gürcüler etnik kültürlerinden koparilmak, milliyetsizlegtirilmek ve Ruslagtirilmak isteniyordu.

Sovyet Birligi Bilimler Akademisi Dil ve Antropoloji Enstitüsü, Megrel, Svan ve Acaralilari Gürcülerden ayri birer halk olarak agiklamigti. Dolayisiyla Sovyetler Birligi'nde yapilan 1926 ve 1937 nüfus sayimlarinda Megreller,

36 informatsiis Tavisiflebis Ganvitarebis instituti, Dokumenteb 1956 Tslis 9 Martis §esaheb, Erigim: 07.04.2020, http://www.idfi.ge/archive/?cat=shQw_db&db_id=19&lang=ka.

Acaralilar, Lazlar ve Svanlar Gürcülerden ayri birer ulus olarak kayda gegirildi. Gürcü milletinin bu gekilde yapay bölünmesi Gürcistan'da o kadar büyük bir memnuniyetsizlige neden oldu ki Gürcistan Komünist Partisi Merkezi Komitesi Sekreteri Lavrenti Beria, Sovyet lideri Josef Stalin'e gönderdigi yazida Megrellerin, Svanlarin ve Acaralilarin Gürcü milletinin ayrilmaz pargalari oldugunu belgeledi.37

Nisan 1978'de Sovyet yönetiminin Gürcistan'da sadece Rusganin devlet dili olmasini kanunlara yerlegtirme gabalari Gürcülerin kuvvetli itirazlari neticesinde bagarili olamadi ve Gürcistan Anayasasi'na Gürcistan'daki devlet dilinin Gürcüce olmasina dair madde koyuldu38

Kremlin, Gürcü halkinin Ruslagtirilmasi sürecinde bir emperyalizm aracina dönügen Sovyetler Birligi Komünist Partisi'ne (KPSS) Gürcülerin genig katilimini tegvik ediyordu. Gürcistan Komünist Partisi, KPSS'in bir pargasi olup böylece Komünist Partisi üyesi olan Gürcüler de Rus-Sovyet siyasetinin birer uygulayicisi olacakti.39

Moskova, Gürcistan Cumhuriyeti igerisinde yer alan Abhazya ve Güney Osetya'da Tiflis'e kargi sürekli olarak ayrilikgi Rus yanlisi dügünceleri tegvik ediyor ve destekliyordu. Bu durum siyasi ve sosyal ayricaliklar verilmesinde, galigan kadrolarin segilmesi ve dagiliminda ortaya gikiyor ve Gürcülerde memnuniyetsizlik doguruyordu. Neticede Ruslarin destegiyle özerklik statüsüne sahip olan Abhazya'da ve Güney Osetya'da Gürcistan Devleti'ne kargi etnik ayrimciliga dayali hareketler ortaya gikti.

Kremlin, Gürcistan'da yükselen milliyetgi hareketlere kargi Rus yanlisi Abhaz ve Oset ayrilikgiligini aktif olarak kullandi. Bu bölgeler Moskova'dan aldiklari destekle 1980'li yillarin sonunda Gürcistan'dan bagimsizliklarini istediler.

Tiflis'te ise Gürcistan'in pargalanmasina kargi baglayan protestolar Sovyet ve Rus kargiti mitinglere dönügtü. Sovyet ordusu ve istihbarat birimleri Gürcülerin protestolarini 9 Nisan 1989 yilinda giddetli gekilde bastirdi. Rus müdahalesi neticesinde gok sayida sivil gösterici hayatini kaybederken onlarca kigi de Rus askerlerinin göstericilere kargi kullandigi zehirli gazdan etkilendi.40

9 Nisan trajedisinden sonra Gürcistan'in bagimsizlik ilan etmesi ve Sovyetler Birligi'nden ayrilmasi artik zaman meselesiydi. Kremlin bu süreci

37 Nino Khipgidze, "Ras Sterda Lavrenti Beria Yoseb Stalins", Saqartvelos Moambe, Saqartvelos §inagan Saqmeta Saministros Saatqivo Sammartvelos Perioduli Jurnali 6 (2009): 130-131.

38 Saqartvelos istoria, Saqartvelos Aneksiidan Sabchota Kavgiridan Gamosvlamde, 380.

39 Akaki Baqradze, Ganahlebis molodini, Thzulebani VIII Tomad, C. VII (Tiflis, 2006), 25-26.

40 Saqartvelos istoria, Saqartvelos Aneksiidan Sabchota Kavgiridan Gamosvlamde, 500-501.

engellemek için Abhazya ve Güney Osetya'da kanli provokasyonlar düzenlemeye bagladi. Fakat bütün bunlar 9 Nisan 1991 tarihinde Gürcistan Cumhurbagkani ve Milli Özgürlük Hareketi'nin lideri Zviad Gamsakhurdia'nin Gürcistan'in bagimsizligini ilan etmesinin önüne geçemedi.

Bunu kabullenmeyen Kremlin 1992-1993 yillarinda Abhazya'da Gürcistan kargiti ayrilikçi çevrelerle beraber Gürcü halkinin etnik temizlige maruz kalmasiyla sonuçlanan savagin çikmasini sagladi.

Gürcistan Hükumeti 199G'li yillarda Rusya Federasyonu askeri g^lerine Abhazya ve Güney Osetya'da "Barig Gücü" statüsü verilmesini kabul etmek ve yine Rusya'nin baskisiyla "Bagimsiz Devletler Toplulugu" örgütüne girmek mecburiyetinde kaldi.

Sonuç

Rusya'nin Gürcistan'a yönelik imparatorluk politikasinin amaci Gürcüler üzerinde dindaglik faktörünü kullanarak Rus emperyalist amaçlarini hayata geçirmekti. Rusya Imparatorlugu Gürcistan'da kendi çikarlarina uygun olarak Gürcü Milletini ve ülkesini etnik bakimdan parçalamaya çabaladi. Bunun için Gürcü Milletini olugturan Megrel ve Svanlari Gürcüce okuma yazma dilinden koparmaya Abhazlar ve Osetlerde ise ayrilikçi hareketleri körükleyerek Gürcistan'in milli birligini ve beraberligini bozmaya çaligti.

Rusya, Kafkasya'ya Georgiyevsk Anlagmasi'na dayanarak ve Gürcüleri koruma taahhütleri ile gelmesine ragmen Gürcüleri dost ve müttefik degil, Rusya'nin emperyal amaçlarina hizmet edecek bir sömürge halki olarak görmüg ve onlara kargi milletsizlegtirme ve Ruslagtirma siyasetini aktif gekilde kullanmigtir.

1921-1991 yillarinda Sovyet Birligi içerisinde yer alan Gürcistan'daki Ruslagtirma siyaseti Sovyet Birligi Komünist Partisi'nin bir parçasi olan Gürcistan Komünist Partisi tarafindan yürütülmügtür. Soguk savagi sonrasi ve Sovyet Birligi'nin çökügüyle bagimsizligini ilan eden Gürcistan ise Bati ile yakinlagma ve NATO'ya üye olmaya yönelik siyaset izlemektedir. Bu durumdan rahatsiz olan Rusya Federasyonu, Gürcistan'i kendi etki alani içerisinde tutabilmek için önemli askeri, siyasi, stratejik, ekonomik, ideolojik ve sosyal çabalar göstermigtir. Kremlin, bütün bunlarin sonucu olarak da Gürcistan'in ayrilikçi bölgelerini desteklemeye devam etmig, 2GG8'de Abhazya ve Güney Osetya'nin sözde bagimsizliklarini tanimigtir.

Rusya, "Yakin Çevre" adi olarak bilinen siyaseti ile eski Sovyet topraklarindaki cumhuriyetlere müdahale etmeye devam etmektedir. Bu baglamda Gürcistan'in Bati ile daha da yakinlagmasi ve Avrasya ulagim

koridorlarinin merkezi haline gelmesinden endige etmekte ve Gürcistan ile iligkilerinde kendi emperyal amaçlari dogrultusunda siber saldirilar da dahil olmak üzere propaganda ve dezenformasyon savagini sürdürmektedir.

Kaynakga

Akti, Sobrannie kavkazskoy Arkheografigeskoyi Komissieyi, CII. Tiflis, 1868. Baqradze, Akaki. Ganahlebis molodini. Thzulebani VIII Tomad. C. VII. Tiflis, 2006.

Beradze, Tamaz. Khorava, Bejan. Qartuli Saliteraturo Ena Da Qartuli Kultura.

Qartveluri Memkvidreoba. Red. Tariel Putkaradze. C.XII. Kutaisi, 2008. Berdzenigvili, Nikoloz. Saqartvelos istoriis Sakithebi. C. IV. Tiflis, 1967. Castelli, Cristoforo. Tsnobebi da Albomi Saqartvelos §esaheb: Teksti Targmna,

Gamokvlevebi da Komentarebi Daurto B. Giorgadzem.Tiflis, 1976. Cavahigvili, Ivane. Kartveli Eris istoria. C. IV. Tiflis, 1948. Cavahigvili, Ivane. Politigeskoye i Sotsialnoe Dvijeniye v Gruzii v XIX v., Qartveli

Eris istoria V Tomad. C.V. Tiflis, 2012. Daugvili, Aleksandre. Saqartvelo-Turketis Urtiertobis Zogierti Aspeqti XX Saukunis 20-ian Tslebgi: Krebuli "istoriani" mizgvnili Roin Metrevelis dabadebis 80 tslistavisadmi. Tiflis, 2019. Dubrovin, Nikolay F. istoria Voyni i Vladigestva Russkih Na Kavkaze. C.III.

St.Petersburg, 1886. Gvantseladze, Teimuraz. Abhazuri Ena. Struqtura, istoria, Funksionireba. Tiflis, 2011.

Khagapuridze, Luiza. Yakob Gogeba§vili Qartvelta Satemo Kiloebis §esaheb.

Qartvelur Ena Kilota Gandasebis Sakithebi. Kutaisi, 2009. Khelaia, Ambrosi. Rusetis Saeklesio Politikis §esaheb Abhazet§i. Gamosatsemad

Moamzada N.Papuagvilma.Tiflis, 2005. Khelaia, Ambrosi. Kulturul Katsobriobas Genuis Konferentsiaze Tsarmodgenils (7

Tebervali 1922). Mtsignobroba Qartuli, Mravaltomeuli. C. XIII. Tiflis,2012. Khorava, Bejan. Abhazetis Samtavros Gauqmeba da Mikheil §arva§idze. Tiflis, 2011.

Khipgidze, Nino. "Ras Sterda Lavrenti Beria Yoseb Stalins". Saqartvelos Moambe. Saqartvelos §inagan Saqmeta Saministros Saarqivo Sammartvelos Perioduli Jurnali 6 ( 2009) : 128-132. Kipiani, Dimitri. Thzulebani At Tomad. §eadgina Tamaz Cologuam. C.I. Tiflis, 2016.

Kotetigvili, Vakhtang. Rgeuli Natserebi Or Tsignad. C. I. Tiflis, 1965. Orbeliani, Aleksandre. Rusebis Dasi Qartvelebi Qemzed. Al. Orbeliani, Sitkva

Mamulis Trapezzed. §emdgeneli N.Vakhania. Tiflis,1999. Pravoslavnaya Bogoslovskaya Entsiklopedia. red. A.P. Lopukhin. C. IV. St. Petersburg, 1903.

Putkaradze Tariel. Dadiani, Eka. §erozia Revaz. Evropuli Qartia Regionuli An Umtsiresobis Enis §esaheb. Kutaisi, 2010.

Saqartvelos istoria. Uzvelesi Droidan XIX Saukunis Dasasrulamde. C. I. Tiflis, 1958.

Saqartvelos istoriis NarkveveM. Qartlis Samhedro-Politikuri Kaveri Rusettan XVIII Saukunis 20-ian TsкЪ§1 Tomis Redaqtori Mamia DumЪadze. C. IV. Tiflis, 1973. Saqartvelos istoria. La§a-Giorgis MefoMdan Saqartvelos Aneqsiamde. C. III. Tiflis, 2012.

Saqartvelos istoria. Saqartvelos Aneksiidan Sa^hota Kav§iridan Gamosvlamde. C. IV. Tiflis, 2G12.

Tamaragvili, Michel. istoria KatolikoMsa Qartvelta §oris: Namdvilis SaЪuteЪis §emotanita da GanmarteMt XIII Saukunidgan Vidre XX Saukunemde. Tiflis, 1902.

Tsurtsumia, Zaza. Osmanli-Rusya ili§kilerinde AЪhazya. Editörler: Okan Yegilot, Serdar Oguzhan Çaicioglu. Çev. Erdogan Çenol. istanbul: Yeditepe Yayinevi, 2G18.

Qortua, Nikoloz. Russko-Gruzinskiye Vzaimootno§eniya Vo Vtoroi Polovine XVIII Veka. Tiflis, 1989.

informatsiis Tavisiflebis Ganvitarebis instituti. Dokumentebi 1956 Tslis 9 Martis Çesaheb. Erigim: G7.G4.2G2G.

http://www.idfi.ge/archive/?cat=show_db&db_id=19&lang=ka