FORMATION OF PAIRED NOUNS IN MODERN KARAKALPAK LANGUAGE Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

PHILOLOGICAL SCIENCES

FORMATION OF PAIRED NOUNS IN MODERN KARAKALPAK LANGUAGE

Bekbergenov K.

Candidate of Philological Sciences, Senior researcher of Karakalpak Research Institute of Humanitarian Sciences of the Karakalpak Branch the of Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan. Uzbekistan, Nukus

^ЭЗИРГИ ЦАРАЦАЛПАЦ ТИЛИНДЕ ЖУП АТЛЬЩЛАРДЬЩ ЖАСАЛЫУЫ

Бекбергенов Ц.А.

взбекстан Республикасы Илимлер Академиясы К,арацалпацстан бвлими, Царацалпац гуманитар илимлер илим- изертлеу институтыньщ Yлкен илимий хызметкери, филология илимлеринщ кандидаты.

взбекстан, Нвкис

Abstract

Nouns in modern Karakalpak language are widely used as paired words and they express various meanings. Paired nouns have different structure. Their components are formed by various parts of speech and in different forms.In Karakalpak language paired nouns are formed by the following types: noun+noun, verb+verb, predica-tive+predicative, imitative words, words with no real meaning+ words with no real meaning

Аннотация

Х,эзирги каракалпак тилинде атльщлар жуп сез тYринде кец колланылады хэм олардьщ ацлататугын мэнилери де хэр кыйлы. Жуп атлыклар курамы хэм вдзилиси жагынан да хэр кыйлы. Олардьщ компонентлери хэр кыйлы сез шакапларынан хэм хэр кыйлы формада жасалады. Каракалпак тилиндеги жуп атлыклар атлык +атлык, фейил + фейил, предикатив+предикатив, еликлеуиш+еликлеуиш, реал мэниге ийе емес сез+реаль мэниге ийе емес сез типлери аркалы жасалады.

Keywords: Karakalpak language, compound words, paired words, paired noun forming types, paired noun forming models.

Гилт сезлер: Каракалпак тили, коспа сезлер, жуп сезлер, жуп атлыклар, жуп атлык жасаушы типлер, жуп атлык жасаушы модельлер.

Х,эзирги каракалпак тилинде атлыклар жуп сез тYринде кен колланылады хэм олардыц ацлататугын мэнилери хэр кыйлы. Мэселен. а) тууысканлык катнаслар: ата-ана, ага-ини, тууысцан-тууган, кемпир-гарры, ата-баба; б) тэбият кубылыслары: жауын-шашын, кун-тун, жер-квк; в) Yй хожалыгы буйымлары: цазан-табац, шэйнек-кесе, кврпе-твсек, кийим-кеншек, азыц-ауцат, кели-келсап, Yй-жай, мал-MYлк хэм т.б.; г) адамныц мYшелери: бас-аяц, аяц-цол, квз-цулац, бет-ауыз, цулац-мурын, мурт-сацал, ЖYрек-бауыр хэм т.б.; д) хэр кыйлы абстракт атамалар: арзыу-зрман, бац-дзулет, бзле-мзтер, ес-ацыл, иззет-^рмет, цайгыщзсирет, мурат-мацсет, сый-^рмет хэм т.б.; е) Yй хайуанлары: ат-тYйе, ешки-ылац, цой-ешки, цой-цозы; ж) хэр кыйлы егин хэм мийуелердиц тYрлери: алма-анар, цауын-гарбыз, гешир-пыяз, цауын-цзмек хэм т.б.

Жуп атлыклардыц мэнилик тYрлери жудэ кеп хэм семантикалык классификация менен олардыц барлыгын камтыу кыйын.

Жуп атлыклар курамы хэм дузилиси жагынан да хэр кыйлы. Олардын компонентлери хэр кыйлы сез шакапларынан хэм хэр кыйлы формада жасалады. Сонлыктан да жуп атлыклардыц жасалыу усылларын, тYрлерин хэм олардыц модельлерин аныклау Yлкен эхмийетке ийе.

Х,эзирги каракалпак тилиндеги жуп атлыклардыц жасалыуы бойынша темендеги тYрлери (типлери) ушырасады. Атлык +атлык типи

Бул тYPДин бирнеше модельлери ушырасады: а) Тийкар атлык+тийкар атлык: той-тамаша, тзлим-тзрбия, сана-сезим, от-швп, обал-сауап, той-мереке, цурал-жарац, царым-цатнас, куш-квлик, дуз-несип, ас-суу, бзле-цада хэм т.б. Бундай атлыклар, жай сезлер сыяклы, сез езгертиуши аффикслерди кабыллап та, оларсыз да колланыла береди. Мысаллар: Шзйнек-кеселер жыйыла баслады (в.Хожаниязов). Мен саган костюм-шалбар экелдим (Т.Халмуратов). Xаял-цызлар уялганынан терис бурылды (в.Хожаниязов). Азынаулак гешир-пияз еккен едим (Т.Халмуратов). Мен сениц усы уакытка шекем сацал-мурт коймаганыцнан коркып едим (в.Хожаниязов). взине тэбия цатар-цурбылары менен келди (Т.Кайыпбергенов). Ел-халыц та тап усы такылетте узсирет-зар жугин тарта алмай, ыцырсып зарлап тур еди (К.Султанов). Кемпир-заррылар менен Жылгелди муртлашка усаган егеде адамлар сыпада отыр (в.Хожаниязов). Цыз-жигитти абыройлы етер сез билен (А.Муусаев). Жер-квктиц бэри думан (в.Хожаниязов).

Жуп атлыктыц бир компоненти реаль мэниге ийе емес сез болып, ол мэнили компоненттиц мэнисин толыктырып, кYшейтип, улыумаластырып

керсетеди. Мысаллар: Атыз басларыньщ шет-шебирлерин швп-шарлардан тазалагыныныз дым жаксы (в.Хожаниязов). Мени керип жигит-желецлери, цыз-келиншеклери кеп-кеп нэрселер женинде сорады (Т.Кайыпбергенов). Бул модельдеги жуп атлыклардын компонентлери тYбир, суффикслер аркалы жасалган деренди сезлер хэм коспа сезлерден де бола береди.

б) тартымнын III бетиндеги атлык+тартымнын III бетиндеги атлык: аты-жвни, аузы-басы басы-цасы, бети-ауызы, еси-дэрти, цысы-жазы, ойы-цыры, оцы-тYси, уацты-сэти, уаслы-зады. Мысалы: Жумаш жасауыл далага шыгып, Yсти-басы кар-кар болып кайтып келди (С.Арысланов). Сууык шамал пэтли, бети-ауызыцды, цулац-мурныцды от шалып кеткендей ашытып баратыр (А.Элиев). Теребайдын сарайынын иши-сырты толган халык (С.Арысланов).

Бул компонентлер тек усы тартымланган формасында жуп атлык бола алады.

в) -лы аффиксли атлык + лы аффиксли атлык модели: агали-инили, аталы-балалы, жели-балалы, ерли-зайыплы, дайылы-жийенли.

г) бирлик сандагы атлык + кеплик сандагы атлык. Бул модель, Ф.А.Ганиевтиц керсеткениндей, тек араб-парсы тиллеринен кирген сезлерде ушырасады.[1,38]: пацыр-пухара, уал-ау^ал. Булардын биринши компоненти - бирлик сандагы атлык, екиншиси - кеплик сандагы атлык. Олар жуп сез болып тек тYркий тиллеринде кэлиплескен. Мысалы: Х,эмме: Аман келдин бе? -деп уал-аууал сорасып атыр (А.Элиев). Х,эзирги каракалпак тилинде бундай жуп атлыклар аз.

Ф.А.Ганиев араб тилинен езлесип, хэзирги татар тилинде жуп атлык сыпатында колланылатугын биринши компоненти мужской родтагы (ер адамды билдиретугын), ал екиншиси женский родтагы (хаял-кызларды билдиретугын) сезлерди де (мэгэллим-мэгэллима, ятим-ятимэ) жуп атлыклардын бир модели сыпатында караган [1, б. 38]. Буган уксас жуп атлык каракалпак тилинде де жудэ сийрек ушырасады: цуда-цудагай, ерли-зайыплы. Бирак каракалпак тилинде, баска тYркий тиллериндеги сыяклы, род категориясы жок, атлыкларда родлык керсеткишлер де болмайды. Сонлыктан да жуп атлыктын бундай модели каракалпак тилинде жок.

Фейил + фейил типи

а) Атауыш фейил+атауыш фейил модели.

Бул модельде атауыш фейилдин -ыс/-ис/-с формасы жуп атлык болып енимлирек колланылады: алыс-берис, барыс-келис, жYрис-турыс, талас-тартыс, урыс-кейис хэм т.б. Мысаллар: Х,еш кимлерге жокдур алыс-бериси (А.Муусаев). ЖYрис-турысын керсен, аяп кетесен (Г.Изимбетов). Буган кемпир менен келини арасындагы тез-тез болып туратугын айтыс-тартыс та косылды (А.Элиев).

Атауыш фейилдин -ыу/-иу/-у формасы жуп атлык болып та, жуп фейил болып та келе бериуи мумкин. Ондай жуп сездин еки компонентинде де атауыш фейил ез формасында колланылып, предметли мэни анлатып келсе, ол жуп атлык

болады: жазыу-сызыу, ишиу-жеу, цоллау-цууатлау, исиу-кебиу, минеу-сынау, урыу-согыу, твгиу-шашыу. Мысалы: Эсен дилмаш араб тилин хэм жазыу-сызыуларын жаксы менгерип алган екен (А.Элиев).

б) -ган/-ген, -кан/-кен формалы келбетлик фейил + ган/-ген, -кан/-кен формалы келбетлик фейил. Бул модель каракалпак тилинде бирканша енимли колланылады, себеби жуп атлыктын компоненти болып келген келбетлик фейиллер субстантивлик сыпатка ийе болады: вткен-кеткен, кврген-билген, жыйган-терген, тууган-тууысцан. Мысалы: Мине, Полат, менин бир кунде кврген-билгеним (Т.Халмуратов).

А.Нажимов бундай жуп сезлердин улыума мэнисин есапка алмай, оларды жуп фейиллерге киргизген [2, б. 55].

в) буйрык мейил формасы+буйрык мейил формасы.

Бул типтеги жуп атлыклар хэзирги каракалпак тилинде жудэ аз санда ушырасады: кел-кет.

Мысалы: Кел-кети, дэсгури де езбеклерден езгеше (К.Султанов).

Предикатив+предикатив типи

«Бар», «жок» сезлери, баска тиллердеги сыяклы каракалпак тилинде де айырыкша сез шакабы сыпатында кейинги уакытта ажыратылды. [3,407-410] Бул сезлер де хэзирги каракалпак тилинде III бетте тартымланып келип жуп атлык жасайды.: бары-жогын билдирмеди.

Еликлеуиш+еликлеуиш типи

Бул типке каракалпак тилиндеги шыж-пыж сези киреди: Мын сиз-бизден, бир шыж-пыж артык.

Реаль мэниге ийе емес сез+реаль мэниге ийе емес сез типи.

Реаль мэниге ийе емес еки сез гейде жупласып жуп атлык жасайды: дуу-сый, шара-пара, пат-сат хэм т.б. Мысалы: Пат-сатымызды артып хэммемиз арбага миндик (Ш.Сеитов). Менин цасты-гэрезим агам тууралы арза етип аксакалга барыу (Т.Кайыпбергенов).

Сен буйырсан бас саламан,

Дуу-сыйына карамайман (И.Юсупов).

Х,эзирги каракалпак тилинде жуп атлыкларды аныклауда гейпара надурыс пикирлер де ушырасады. Мэселен, «каракалпак тилинин орфографиялык сезлигинде» (Некис, 1990) ^ш-квлик (149), мэкке-жууери (196), сайсйек (251) сезлери жуп атлык сыпатында дефис пенен жазылган. Ал, хакыйкатында, олар жуп сез емес, себеби керсетилген сезлер арасындагы байланыс дизбекли емес, ал багынынкы байланыс. Олар атрибутивлик байланыста дизбеклесип бириншиси екиншисин аныклап тур, сонлыктан да олар сез дизбеги ямаса сез дизбегинен жасалган коспа сез деп каралыуы керек.

Сондай-ак бета-нур (46А гамма-нур (63) усаган сезлер де рус тилиндеги Yлгиси бойынша дефис пенен жазылган. Рус тилинде олар бета-лучи, гамма-лучи тYринде колланылады, каракалпак тилинде бундай сезлерди аударганда олар арасында багынынкы (аныклауышлык) байланыс пайда

болады: бета нурлар, гамма нурлар. Сонльщтан да олар сез дизбеги сыпатында дефиссиз бири биринен белек жазылады.

Бул сезликте гейпара квзцулац (144), sамгYн (74) усаган сезлердиц элементлери биригип жазылган. Х,акыйкатында, олар дизбекли байланыстагы жуп атлыклар болып есапланады, сонлыктан да дефис ареалы жазылыуы тийис.

Жуп сезлерди аныклауда олардыц компонентлери арасындагы байланыска айырыкша итибар берилиуи керек: тек дизбекли байланыстагы сезлер гана жуп сез компоненти болып, жуп сез вдзе алады.

Жуп атлыкларга сез езгертиуши аффикслер (кеплик, тартым, сеплик, бетлик аффикслери) улыума болып, оныц екинши компонентинен кейин жалганады. Мысаллар: Артык хэммелерден ацыл-ойлары (КYнхожа). Цыз-келиншеклер хайран болып карасар (А.Муусаев). ДYнья-мYлкимиз жараса, бэрин де беремиз (К.Султанов). Ел-журтыц парахат саяцда жатыр (А.Муусаев). Сол сулыу кыздыц тау-тасты гезип экелген гYллери мениц ушын шыпалы дэри болды (Т.Халмуратов). Оныц буныцдай капалы бет-ажарын хеш кандай кергеним жок еди (Т.Халмуратов). Крне, цоян-цыргауылдыц кеп жерине басла

(ТДайыпбергенов).

Егер сез езгертиуши аффикслер жуп атлыктыц компонентлериниц екеуине де тецдей жалганса, компонентлер арасында байланыс хэлсиреп, олар биргелкили агзаларга айналады, ягный жуп сездиц путинлиги бузылады. Сонлыктан да АДожиев бундай компонентлердиц арасына Yтир ямаса ва (хэм) дэнекерин койыуга болады деп дурыс керсетеди. [4, б. 67-71].

Сез жасаушы аффикслердин жуп атлыкларга жалганыуында еки турли жагдай бар: 1) Сез жасаушы аффикслер компонентлерге олар еле жуп сез болып кэлиплеспестен бурын жалганган болып, олардын жупласыуы ушын хызмет етеди. Аффикслер хэр компонентте хэр кыйлы болыуы мYмкин: вткен жылы жыйын-теримди езиниз де кердиниз той (в.Хожаниязов). Бирак кепшилик жагдайда бундай сез жасаушы аффикслер еки компонентте де биргелкили болып, жуп сездин уйкасыклыгын кушейтип келеди: урыс-кейис, тууысцан-тууган, влим-житим, ерли-зайыплы хэм т.б. 2) Егер сез жасаушы аффикслер жуп атлыкка жалганатугын болса, онда олар тек екинши компонентке гана жалганады: Мен пацыр-пуцарашылыцца байланыслы айтып едим (в.Хожаниязов). Шуулап балалар калды ата-аналап (КYнхожа). Крй-цозыдай шуулап, кезинде жасы (А.Муусаев). Хийуадан оц-жарацлы жигирма атлы келди (Т.Кайыпбергенов).

Солай етип, жуп атлыклар гэпте, дара атлыклар сыяклы, кэлеген гэп агзасынын хызметин аткара алады.

ЭДЕБИЯТЛАР:

1. Ганиев Ф.А. Образование сложных слов в татарском языке. М., 1982.

2. Нажимов А. Каракалпак тилиндеги жуп хэм тэкирар сезлер. Некис, 1979.

3. Х,эзирги каракалпак эдебий тилинин грамматикасы. Сез жасалыуы хэм морфология. Некис, 1994.

4. Х,ожиев А. Узбек тилида кушма, жуфт ва такрорий сузлар. Тошкент, 1963.

MYTHOLOGICAL CONCEPTS ABOUT MOTHER OF GODDESS AND MOTHER OF UMAI

Zaripova Z.

doctoral student of the Karakalpak Research Institute of Humanities of the Karakalpak branch of the Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan, Nukus

ЦУДАЙ АНАЛАР ^ЭМ УМАЙ АНА ХДВДЫНДА МИФОЛОГИЯЛЬЩ ТYСИНИКЛЕР

Зарипова З.С.

Таяныш докторант, Озбекстан Республикасы Илимлер академиясы К,арацалпацстан бвлими, Царацалпац гуманитар илимлер илим изертлеу институты, Нвкис цаласы

Abstract

In the works of oral folk art of the Karakalpaks, the image of women, especially brave women, having acquired requirements for centuries, the inherent in different public strata takes place in the folk heritage that has come to us. Their main sources survived the stages of birth, formation, directly related to mythological thinking of a genetic and typological nature.

Аннотация

В произведениях устного народного творчества каракалпаков образ женщин, особенно отважных женщин, веками приобретая требования присущее разным общественным слоям имеет место в дошедших до нас в народных наследиях. Их основные источники пережили этапы зарождения, формирования, непосредственно связанное с мифологическими мышлениями генетического и типологического характера.

Keywords: folklore, Mother Goddess, Umay ana, Khumay Bird, myth.

Ключевые слова: фольклор, Матери Богини, Умай ана, Птица Хумай, миф.