CC BY
11PHILOLOGICAL SCIENCES
THE INFLUENCE OF THE KARAKALPAK LANGUAGE ON THE SPEECH OF KAZAKHS OF
KARAKALPAKSTAN
Kuttimuratova I.
Phd, Docent of the department of the Kazakh language and literature, Nukus state pedagogical institute
named after Ajiniyaz, Nukus, Uzbekistan
ЦАРАЦАЛПАЦСТАН ЦАЗАЦЛАРЫНЫЦ С6ЙЛЕСИМИНЕ ЦАРАЦАЛПАЦ ТИЛИНИЦ
ТЭСИРИ
Цуттымуратова Ы.А.
(PhD), цазац тили уэм эдебияты кафедрасы доценти, Эжинияз атындагы Некие мэмлекетлик
педагогикалыц институты
Abstract
The article provides a detailed study of the Kazakhs in Karakalpakstan, as well as features in their language. The object of research is the peculiarities of the language of the Kazakhs of the Republic of Karakalpakstan. The article reveals the invaluable heritage of Kazakh literature and rich oral tradition. It is also important that the Kazakh language is passed on to the next generation in its purest form. Аннотация
Маколада Коракалпогистон козоклари тилининг хусусиятлари дакида атрофлича суз булади. Тадкикот объекти сифатида Коракалпогистон козокларининг тилидаги узига хос хусусиятлар атаб утилади. Маколада козок адабиётининг бебадо мерослари ва бой огзаки ижоди кенг очиб берилади. Шунингдек, козок тилининг келажак авлодга соф долида етказилиши мудим адамият касб этади.
Keywords: ancient history, native language, oral literature, word appeal, rich culture. Калит сузлар: кадим тарих, она тили, огзаки адабиёт, суз жозибадорлиги, бой маданият.
Каракалпакстан Республикасында жасайтугын казаклардын тили еткен эсирдин 60-жылларынан баслап профессор Э.Курышжанов, Н.ЖYнисов тэрепинен Yйренилсе, бул аймактагы езбеклердин тил езгешеликлери профессор Ю.Ибрагимов тэрепинен, ал каракалпаклар тилинин езгешеликлери тилши илимпаз Д.Сайтов тэрепинен Yйренилди. Каракалпакстаннын кубла
районларындагы (ТерткYл, Беруний, Елликкала, Эмиудэрья) казаклардын тилин Б.Бекетов арнаулы изертлесе, бул жердеги каракалпаклардын тил езгешеликлери Б.Курбанбаева тэрепинен илимий кезкарастан изертленди. Сонгы дэуирде изертлеу объектине айналган конырат районындагы казаклардын ауызеки сейлеу тилин, эсиресе олардын тилиндеги сезлердин лексикалык -семантикалык жактан езгешеликлерин консылас езбек дэм каракалпак тиллери менен салыстырмалы рэуиште изертлеу, элбетте эдмийетли.
Тарийхый дереклерге нэзер тасласак, Каракалпакстанда жасайтугын казаклардын тууыскан тиллес халыклар есапланган езбек, тYркмен дэм де каракалпаклар менен кеп дэуирлерден берли бирге жасап киятырганын керемиз. Сонын нэтийжесинде бул жердеги казаклардын тили аймаклык, этнографиялык езгешеликлерге ийе. Бул аймактагы казаклардын тилинде эсиресе, каракалпаклардын тилинин тэсири жYДЭ кYшли сезиледи. Себеби, олар баска
миллет уэкиллерине караганда кебирек каракалпаклар менен аралас жасайды. Аймактагы казаклардын тилине баска тиллердин тэсиринин еки жагдайын керсетиуге болады. Бириншиден, жергиликли казаклардын езбек, турикмен дэм каракалпаклар менен консылас отырыуы нэтийжесинде болса, екиншиден бул сейлесимге баска тиллердеги сезлердин тиккелей емес, ал казак тилинин баска диалектлери дэм сейлесимлери аркалы етиуи болып есапланады. Х,эр кандай тилге баска тиллердин сезлеринин етиуи нызамлы кубылыс. Бул нызамлылыкты изертленген сейлесимнин лексикасында да керемиз. Сейлесимдеги кеп сезлер тYркий тиллердеги сезлер менен мэнилес. Деген менен, бул сезлердин барлыгын баска тиллерден ауыскан сезлер деп карауга болмайды. Изертленген аймактагы казаклардын тилиндеги гейпара сезлер шыгыс жагынан араб, парсы, шыгыс халыкларынын тилинен, сондай-ак тYркий тиллерден ауыскан болса, гейпаралары тууыскан езбек тYркмен дэм каракалпак тиллеринен сонын менен бирге, орыс тилинен сонын менен бирге, орыс тилинен кирген сезлер де ушырасады.
1. Каракалпакстан казакларынын сейлесимине езбек тилинен кирген сезлер. Конырат районында жасайтугын казаклар езбеклер менен аралас жасайды. Сонлыктан да, олардын тилинде езбек тилинин тэсири кушли сезиледи. Олардын лексикасында езбек тилинин сезлери, урп-эдет,
дэстYрлерине байланыслы колланылатугын сезлер кеп ушырасады. Себеби, бул жердеги отырьщшы халыктын басым кепшилиги езбеклер. Мэселен, елэк, келили жузим, тэннек//тэрнек, гутт хэм т.б. Сейлесимде колланылатугын елж сези каракалпак ауызеки сейлеу тилинде хэм онын арка диалектинде елеуиш, гейпара жерлерде елгезер -«елеуиш» деп те колланылады. Бул - ун елейтугын ыдыстын атамасы. Келили жузим бул сейлесимге езбек тилинен ауысып, бул сез езбек тилинин диалектлеринде цэлийли жузум тYринде айтылады. ЖYЗимнин сортына, тYрине байланыслы колланылатугын сез. Тэннек сези каракалпак тилинин ауызеки сейлеу тилинде Тэрнек деп айтылып, бул сез кауыннын бир тYрине байланыслы колланылады. Сейлесимдеги гушт сези каракалпак тилинде гвш, казак тилинде ет делинеди.
2. Сейлесимге тYркмен тилинен кирген сезлер. Изертленген аймактагы казаклар тYркменлер менен де аралас жасайды. Сейлесимде тYркмен тилинен ауыскан темендегидей сезлер ушырасады. Мэселен, кум, жылама, кYре, тукай хэм т.б. Сейлесимдеги туркмен тилинен ауыскан цум сези ^зе сезинин мэнисинде колланылады. Жылама сези курылыс ислеринде колланылатугын кэсипке байланыслы. Ягный, жай сыбайтугын темир калак. каракалпак ауызеки сейлеу тилинде «гилмала» деп аталады. Куре гурре ешектин баласы, ал туцай сези туяц сезинин мэнисинде жумсалады.
3. Сейлесимге каракалпак тилинен кирген сезлер. Аймактагы халыктын басым кепшилиги каракалпаклар. Сейлесимге каракалпак тилинен де сезлер ауыскан. Мэселен, этишкир, жэнгил хэм т.б. Каракалпак ауызеки сейлеу тилинде этошкир, жэцгил сезлери колланылады. Этвшкир - бул печьке от жакканда жанып турган отынды, козды тYртиу ушын колланылатугын курал, эсбап. Жэнгил бул каракалпак тилиндеги жэцгил сезинин варианты. Шэцгил цабац деп те айтылады. Суу куятугын ыдыс, кабак. Ал сейлесимде бул сез жэнгил тYринде фонетикалык езгериске ушырап колланылган. Гейпара жерлерде шэцгил суу
ишетугын ыдыс ямаса «тостаган» мэнисин билдиреди.
Ауызеки сейлеу тилинин мумкиншилиги кен огада бай. Эдебий тил езинин дерегин ауызеки сейлеу тилинен алады. Сейлеу тилинде сезлер мYмкиншилигинше еркин колланылады, шекленбеген характерде болады. Ал, диалектлик сезлер бул эдебий тилден парыклы езгешеликлерге ийе болтан белгили бир аймакта жасайтугын халыктын тилинде шекленип колланылатугын сейлеу тили, жергиликли тил варианты. Диалектлик сезлер - ауызеки сейлеу тилинин бирлиги. Сонлыктан да, бунда диалектке тэн тилдин барлык бирликлери эдебий тилден Yлкен езгешеликлерге ийе.
Х,акыйкатында да, диалектик сезлер белгили бир аймакта шекленип колланылып, олар сеслик айырмашылыкларга, езине тэн грамматикалык формаларга ийе болады. Олар белгили бир аймакта жалсап атырган адамларга, халыкка кеп уакытлардан бери хызмет етип кият^1рганлыктан, жергиликли халыктын, катнас куралы ретинде пайдаланылады.
ЭДЕБИЯТЛАР:
1. Абдуллаев Ф. Хорезм шевалари. Тошкент, 1961.
2. Бекетов Б. Каракалпакстан казактарынын тiлi. Алматы, 1990.
3. Диалектологиялык сездш. Алматы, 2007.
4. ЖYнiсов Н. Халык тшщ жергiлiктi ерекшелiктерi. Алматы, 1981.
5. Кайдар Э.Т. Казак тилинин езекти мэселелери. Алматы, 1998.
6. Кобланова А. Казак сез этикети. Алматы, 2001.
7. Кукушин В.С., Калиев С. Этнопедагогика. Учебник. Алматы, 2014.
8. Тарланов З.К. Этнический язык и этническое видение мира // Язык и этнический менталитет. Петрозаводск, 1995.
9. Нурмагамбетов Э. ТYркменстандаFы казактардын тш. Алматы, 1974.
10. Лурия А.Р. Язык и сознание. М., 1979.
