CC BY
8
Языкознанание
УДК 81'367:81'373.47:811.161.3
В. У. Русак
Беларускi дзяржауны тэхналапчны ушверсгот
ДА ПРАБЛЕМЫ 1НВЕНТАРЫЗАЦЫ1 I С1СТЭМАТЫЗАЦЫ1 СРОДКАУ ЭКСПРЭС1УНАГА С1НТАКС1СУ
У артыкуле раскрываецца сутнасць праблемы швентарызацып i сютэматызацьп сродкау эксп-рэаунага сiнтаксiсу. Аутар адзначае, што, нягледзячы на вял^ю колькасць лшгвютычных дас-ледаванняу, прысвечаных аналiзу функцыянавання экспрэауна маркiраваных канструкцый, поу-най наменклатуры названых сродкау няма.
Вялiкае месца у даследаванш займае разгляд разнастайных класiфiкацый ташх шгерэнтных сiнтаксiчных адзiнак, як сштаксчныя (стылiстычныя) фiгуры. У артыкуле называюцца най-больш вядомыя спробы асэнсавання i сiстэматызацыi сiнтаксiчных фiгур, выяуляюцца iх станоу-чыя бак1 i недахопы. Падкрэслiваецца, што агульнапрынятай, несупярэчлiвай класiфiкацыi сш-таксiчных фiгур няма. Тлумачыцца гэта тым, што у адной класiфiкацыi вельмi складана ахапщь увесь аб'ём фпуратыуных канструкцый, пакольш яны не маюць агульнай для уах класiфiкацый-най прыметы.
Асаблiвая увага звяртаецца на праблему iнвентарызацыi адгерэнтных экспрэауных сродкау. Аутар прыводзiць меркаваннi розных вучоных на тое, якiя нефпуратыуныя канструкцыi могуць выконваць у мауленш эмацыйна-выдзяляльную i вобразна-выяуленчую функцып, i прыходзiць да высновы, што пералж адгерэнтных сродкау экспрэсiyнага сiнтаксiсу уяуляе сабой адкрыты рад, якi можа быць iстотна дапоунены i пашыраны у вынiку правядзення даследаванняу на матэрыяле тэкстау розных функцыянальных стыляу i жанрау. Адзначаецца, што у канкрэтным кантэксце носьбiтам экспрэсiyнай №i могуць стаць самыя розныя сштакачныя мадэлi.
Ключавыя словы: сiнтаксiс, экспрэаунасць, iнгерэнтная i адгерэнтная экспрэсiя, сштакачныя (стылютычныя) фiгуры.
V. U. Rusak
Belarusian State Technological University
TO THE PROBLEM OF INVENTORY AND CLASSIFICATION OF MEANS OF EXPRESSIVE SYNTAX
The article reveals the essence of the problem of inventory and classification of expressive syntax means. The authors note that, despite the large number of linguistic studies analyzing the functioning of the expressive syntax, there is no full nomenclature of these funds.
An important place in the study is given to the consideration of various classifications such ingerent syntactic units as syntactic (stylistic) figures. The article deals with the most famous attempts to systematize syntactic figures, reveals their positive aspects and disadvantages. It was stressed that a common, consistent classification of syntactic figures do not exist. This is due to the fact that in one classification is very difficult to cover the whole range of figurative designs, because they have no signs of the general classification.
Special attention is paid to the problem of inventory adherent expressive means. The author analyzes the views of different scholars about non-figurative designs that can perform in speech emotional and excretory function. He comes to the conclusion that the list of adherent means of expressive syntax represents an open series, and it can be significantly complement and enhance after conducting research on a material of texts of various functional styles and genres. It is noted that a variety of syntactic patterns can become the carrier of expressive ideas in context.
Key words: syntax, expressivity, inherent expressivity, adherent expressivity, syntax (stylistic figures).
Уводзшы. Катэгорыя экспрэшунасщ, пачы-наючы з сярэдзшы ХХ ст., прыцягвала увагу даследчыкау розных галш навую. Першым1 праблемам1 экспрэаунасщ пачал1 займацца л1та-ратары i мастацтвазнауцы, логЫ i пахолап. Пазней, кал1 задача лшгвютычнага анал1зу мас-тацкага твора, вывучэння яго мовы як першаэле-
мента лгтаратуры выйшла на парадак дня, пытан-ш экспрэаунасщ стал важным1 i для мовазнауст-ва, менавгта для тамх яго дысцыплш, як стылю-тыка, семантыка, тэорыя мауленчых актау.
У наш час вывучэнне катэгорып экспрэшу-насщ, у тым лшу спосабау i сродкау яе выра-жэння на узроуш сштаксюу, вылучаецца на ад-
78
Aa npaàëeMbi iHBeHTapbiçaubii i cicтэмaтызauыi cpoAKay 3Kcnp3ciyHara ciiTaêcicy
но з ^mpammix месцay у лшгвютыцы, тколь-ю y якaсцi пpыяpытэтнaгa кipyнкy ^Б^^ец^ дaследaвaнне суб^кгаутга боку мayлення, т. зв. модусу, ^amarara нa УзpоУнi выкaзвaння i тэксту.
У сaвецкaе мовaзнayствa пaняцце экспpэсiy-нaгa dma^ky увёу aкaдэмiк Вiнaгpaдay В. У. Яшчэ y 1930-я гг. npbi aнaлiзе мaстaцкaй ^озы А. С. Пушюта вучоны вылучыу т. зв. суб'ект-на-экспрэауныя формы антакасу [i, c. 226] -сpодкi выpaзнaсцi, якiя слyжaць ayтapy не толью для выpaжэння дyмкi, aле i для выяулен-ня сyб'ектыyныx aдносiн дa выкaзвaння: тчуц-цяу, вол^ aцэнaк i г. д. I^i В. У. Вiнaгpaдaвa, якi тpaктaвay экспpэсiyнaе y сiнтaксiсе як спецыя-льны пpыём пiсьмовaгa мayлення, 6brni paзвiты i дaпоУнены y 60-я гг. ХХ ст., кaлi зa тэpмiнaм экспрэсгуны сгнтакас зaмaцaвaлaся зшчэнне aсобнaй лiнгвiстычнaй тэоpыi.
Hягледзячы та тое, што пpaблемa экс^эшу-шга сiнтaксiсy пaдымaлaся y шэpaгy пpaц [2-22 i iнш.], aдзiнaй, aгyльнaпpызнaнaй клaсiфiкaцыi сiнтaксiчныx сpодкaУ выpaжэння экспpэсii na-куль нямa. Вiдaвочнa, юнуе неaбxоднaсць у aнaлiзе неaднaстaйныx, a чaсaм i сyпяpэчлiвыx поглядaУ вучоных нa сiстэмaтызaцыю шт^к-сiчныx сpодкaУ экспpэсiвiзaцыi мayлення для Уклaдaння як Mara больш поУнaй нaменклaтypы экспpэсiyнa мapкipaвaныx кaнстpyкцый.
Асноуная частка. РaспpaцоУкaй пытaнняy экспpэсiyнaгa фyнкцыянaвaння сiнтaксiчныx aдзiнaк у сaвецкiм мовaзнaУстве зaймaлiся H. Ю. Шведaвa, Я. А. iBambrnaBa, H. Д. Аpyцюнa-Ba, Г. А. Золaтaвa, К. А. Рогaвa, А. П. Скaвapод-нiкaУ, В. В. Аляксaндpaвa, Г. М. Акiмaвa i iнш. Г. М. Акiмaвa y свaёй paбоце «Hовaе y сiнтaксiсе сyчaснaй pyскaй мовы» m пaдстaве ^ymayMara aнaлiзy лiнгвiстычныx npa^ пpысвечaныx ani-сaнню aсобныx экспpэсiyныx сiнтaксiчныx сpод-кaУ pyскaй мовы, пpыйшлa дa высновы, што, як пpaвiлa, дa экспpэсiyнaгa сiнтaксiсy вучоныя aд-носяць кaнстpyкцыi, у яюх яскpaвa пpaяУляеццa т. зв. сiнтaксiчнaя «paсчэпленaсць» («paскpы-шaнaсць») выкaзвaння: пapцэлявaныя i сегмен-тaвaныя кaнстpyкцыi, лекачны nayrop з шт^к-сiчным paзвiццём, пытaльнa-aдкaзaвыя танст-pyкцыi y мaнaлaгiчным мaУленнi, лaнцyжкi rn-мiнaтыyныx скaзaУ, yстayныя кaнстpyкцыi, эксп-pэсiyнa-стылiстычнaе словapaзмяшчэнне [23].
Дaследчык Скaвapоднiкay А. П. aдзiнaй ae-новaй усёй сютэмы экспpэсiyныx кaнстpyкцый лiчыць пpоцiпaстayленне т. зв. этаномных i збыткоуных CTpyrcryp i сiстэмнa aнaлiзyе тaкiя экспpэсiyныя сpодкi, як элiпсiс, aнтыэлiпсiс, na-зiцыйнa-лексiчны nayrop, усячэнне (недaгaво-pam^^, пapцэляцыю [i9].
Hекaтоpыя дaследчыкi з'явы экспpэсiyнaгa сiнтaксiсy тaк цi iнaкш сyaдносяць з пpынцы-
пaм сiметpыi, пpы гэтым aдзнaчaюць, што эксп-pэсiyнaсць могуць нaбывaць i тыя кaнстpyкцыi, чaсткi якix пaбyдaвaныя na зaконax сiметpыi (сiнтaксiчны пapaлелiзм, xiязм, aнтытэзa, пол> сiндэтон i шш.), i кaнстpyкцыi, у якix aдбывaец-цa paзбypэнне сiметpычнaй стpyктypы (iнвеp-сiя, элiпсiс, пapцэляцыя, «сечaны» шт^ксю, сегментaцыя i iнш.) [S, i2 i iнш.].
Як бaчым, нaбоp сiнтaксiчныx сpодкay эксп-pэсiyнaгa мayлення уяуляе сaбой склaдaнaе, шмaтмеpнaе i неaднapоднaе yтвapэнне. У гэтым танс^к^е слyшнaй пaдaеццa дyмкa В. А. Ma^ лaвaй, якaя зayвaжылa, што «y кaнкpэтным мaс-тaцкiм тэксце носьбгам экспpэсiyнaй iдэi могуць CTa^ <...> любыя aсaблiвaсцi сiнтaксiчнaй будовы фpaзы, усё зaлежbщь aд тэмы тэксту, ш-дывiдyaльнaй мaнеpы пiсьменнiкa, яго нaмеpay i ^ya^ii, у якой тэкст yзнiкaе i yспpымaеццa» [i2, с. 67]. Вapтa, aднaк, пaдкpэслiць нaстyпнaе: тaкi пaдыxод не aзнaчaе, што усе aдзiнкi гpaмa-тычнaгa сiнтaксiсy могуць paзглядaццa y той жa сaмы чaс як aдзiнкi сiнтaксiсy экспpэсiyнaгa, тa-му пaдaеццa мэтaзгодным пaдзяляць tim^^-ныя сpодкi нa тыя, у яюх пеpшaпaчaтковa зaк-лaдзены экспpэсiyнa-выяyленчыя якaсцi (гнге-рэнтныя), i тыя, стылютычны пpофiль якix зpa-зумелы толькi y кaнтэксце (адгерэнтныя).
Дa шгерэнтных aдзiнaк экспpэсiyнaгa сш-тaксiсy aдносяццa сгнтаксгчныя фггуры (лaт. figura - aбpыс, знешнi выгляд) - «спосaбы сш-тaксiчнaй apгaнiзaцыi мayлення, якiя уж^ю^ цa нaйпеpш у межax фpaзы i pэaлiзyюць экс^э-шуныя якaсцi выкaзвaння» [24, с. 947]. Як слушта зayвaжыy К. Л. Луцю, «фiгypы для мay-лення aдно i тое ж, што жэсты i мiмiкa для твa-py: яны нaдaюць выкaзвaнню больш выpaзнaс-цi, блiскyчaсцi, энеpгii aбо вытaнчaнaсцi» [25, с. 209]. Сштокшчныя фiгypы yтвapaюццa шля-xaм пэyнaй сiнтaксiчнaй пaбyдовы словaзлyчэн-ня, скaзa цi гpyпы скaзay у тэксце. TaroyRaH pоля y ix нaлежbщь сiнтaксiчнaй фоpме, хоць xapa^ тap стылiстычнaгa эфекту y зтчшй меpы зaле-жыць aд лекшчшга (семaнтычнaгa) ттунення.
Вывучэнне стылiстычныx фiгyp мaе свaю гiстоpыю. Пеpшыя меpкaвaннi npa ix aдносяццa дa aнтычнaй эпох1. Тaк, Афiней з Hayкpaцiды i Апaлонiй Maлон фiгypaмi лiчылi тaкiя «змены y кaнстpyкцыяx, яюя лaшчaць слых» [26, с. 276]. У шш чaс вывучэнне фiгyp пpaцягвaеццa. Сут-нaсць сyчaснaгa нaвyковaгa пaдыxодy зaключa-еццa y тым, што фiгypы yспpымaюццa як тату-paльнaя i неaд'емнaя чaсткa чaлaвечaгa мayлен-ня. Стылiстычныя фiгypы тлyмaчaццa як aднay-ляльныя yстойлiвыя семaнтыкa-сiнтaксiчныя мaдэлi моуных aдзiнaк, якiя мaюць тыповую схему i iстотныя кaнстpyктыyныя пpыметы.
У сyчaснaй лiнгвiстычнaй швуцы вылyчa-еццa кaля 250 ^ши^чных фiгyp, aднaк aгyль-
нaпpынятaй, нecyпяpэчлiвaй клaciфiкaцыi ix na-куль нямa. na нaзipaнняx лiнгвicтay, нiвoднaя з icнyючыx клaciфiкaцый нe axoплiвae ycягo a6'-ëмy фiгypaтыyныx кaнcтpyкцый, пaкoлькi вeль-мi cклaдaнa вылучыць пэуную aгyльнyю для ycix клaciфiкaцыйнyю пpымeтy [27]. Дa шй-бoльш вядoмыx cпpoб acэнcaвaння i cicтэмaты-зaцыi ciнтaкciчныx фiгyp aднocяццa pa6o™ В. I. Кapaлькoвa, Ю. M. Скpaбнëвa, Я. В. Клюю-вa, Э. M. Бepaгoycкaй, Т. Р. Хaзaгepaвa i Л. С. Шы-pынaй, Н. Э. Шaндpoxi.
В. I. Kapam^y пaдзяляe yce стылютычныя фiгypы нa тpы тыпы: фкуры працягласщ, яюя y cвaю чapгy пaдзяляюццa нa фiгypы aдбayлeння (элш^ i iнш.) i дaбayлeння (poзныя вiды myTO-pay, aмплiфiкaцыя, ^ш^Ычны пapaлeлiзм, ^a-дaцыя i шш.), фкуры звязнасщ, якiя пaдзяляюц-вд нa фiгypы aб'яднaння (пoлiciндэтoн, ipa^^rn i iнш.) i paз'яднaння (aci^^TO^ пapцэляцыя, ш-вepciя, нaнiзвaннe мiнi-aбзaцay i iнш.), фкуры значнасц', cяpoд якix вылyчaюццa фiгypы выpay-ro^eaR^ (пaдкpэcлeнa пpaмы пapaдaк raoy i г. д.) i выдзялeння (pытapычнae пытaннe, pытapbIчнbI звapoтaк, pытapычны вoклiч i iнш.) [24]. Heдaxo-пaм гэтaй клaciфiкaцыi мoжнa лiчыць тoe, штo нeкaтopыя з фiгyp (нaпpыклaд, гpaдaцыя) aднo-cяццa aдpaзy дa нeкaлькix тыпay.
Рaзнapoдны xaparcrap cтылicтычныx фiгyp yлiчвae клaciфiкaцыя Ю. M. Скpaбнëвa. Згoднa з ëй yce фiгypы пaдзяляюццa нa двa тыпы. Стpyктypa пepшыx мae выключта ciнтaкciчны, кaнcтpyктыyны xapaктap (нaпpыклaд, голюш-дэтoн, ciнтaкciчны пapaлeлiзм i шш.), a crpy^ тypa дpyгix зaлeжыць aд ceмaнтыкi лeкceм, якiя y ix yвaxoдзяць. У cicтэмe фiгyp дpyгoгa тыпу, y cвaю чapгy, дacлeдчык вылyчae ф'зуры moec-насц (яны зacнaвaны нa cyaдняceннi TOecmix знaчэнняy: ciнaнiмiчнae вap'ipaвaннe, aмплiфi-тацым ciнoнiмaУ i iнш.), ф'зуры няроунасц (y ix cyaднocяццa poзныя зшчэнш: гpaдaцыя, зeyгмa i iнш.) i ф'зуры cупрацьлeглаcцi (яны зacнaвaны m cyaдняceннi кaнтpacныx знaчэнняy: arnbro-зa, aкcюмapaн i iнш.) [28, c. 145-157].
У клaciфiкaцыi Я. В. K^K^a ciнтaкciчныя фiгypы (як нaзывae ix caм Я. В. Kroey, мaкpaфi-гypы) пaдзяляюццa нa двa клacы: канструктыу-ныя (poбяць ^ш^отную cтpyктypy бoльш збa-лaнcaвaнaй: пapaлeлiзм, aнaфapa, эпiфapa, амп-лoкa, xiязм, aнaдыплoзic i iнш.) i дэструктыу-ныя (лaмaюць ciнтaкciчнyю cтpyктypy: iraep^, элiпcic, пapцэляцыя, кaнкaтэнaцыя i шш.) [29].
Э. M. БepaгoУcкaя ciнтaкciчныя фiгypы na-дзялiлa нa тaкiя тыпы, як фiгуры экeúi6pa (y ш-шaй тэpмiнaлoгii фiгypы бaлaнcy), зacнaвaныя нa ciнтaкciчнaй ciмeтpыi (pэдyплiкaцыя, дыcтaнтны пayтop, aнaфapa, эпiфapa, cтык, ciмплaкa, arnbi-тэзa, ciнтaкciчны пapaлeлiзм, xiязм, aciндэтoн, пoлiciндэтoн), фиуры дэзэквтбра ^i^pb! дыгс-
бaлaнcy), зacнaвaныя нa aкцэнтaвaнaй лoмцы мoyнaй ciмeтpыi (iнвepciя, элiпcic, yмayчaннe, pытapычнae пытана, пapцэляцыя), i фщры пра-мeжкавага класа, дзe i ciмeтpыя, i aciмeтpыя пpыcyтнiчaюць aднaчacoвa (гpaдaцыя, пaлiптoт, aнтaнaклaзa, зeyгмa гaмeaтэтлeyтaн) [8, c. 199].
У клaciфiкaцbIi pытapbIчнbIx пpыëмay Т. Р. Xa-зaгepaвa i Л. С. Шыpынaй ciнтaкciчныя фiгypы пpaпaнyeццa дзялiць нa фкуры дабаyлeння (тан-тaктныя i дыcтaнтныя), адбаyлeння, размяшчэн-ня, трастаноук [30]. А дacлeдчыцa Шaндpoxa Н. Э. ciнтaкciчныя фiгypы aб'яднaлa y пяць ^уп y зaлeжнacцi aд ciнтaкciчнaй cтpyктypы i экcпpэciyнaй фyнкцыi: 1) ф'зуры павeлiчэння аб 'ёму выказвання, 2) ф'зуры памяншэння аб 'ё-му выказвання, 3) уласнарытарычныя ф'зуры, 4) фiгуры размяшчэння i трастаноую, 5) мау-лeнча-дыялагiчныя фiгуры [22]. Гэтaя клaciфiкa-цыя дaзвaляe axam^ бoльш фiгyp, пaдaeццa нaм нaйбoльш дaклaднaй, пpaзpыcтaй, зpaзyмeлaй, a тaмy cпынiмcя нa ëй бoльш пaдpaбязнa.
ф'зуры павeлiчэння аб 'ёму выказвання тбу-дaвaныя y тoй цi iншaй cтyпeнi нa acнoвe rnyTO-py paзнacтaйныx ciнтaкciчныx aдзiнaк мayлeння: aнaфapa, эпiфapa, cтык, кaльцo, ciнтaкciчны na-paлeлiзм, ciмплaкa, xiязм, aнтытэзa, гeмiнaцыя, гpaдaцыя, пoлiciндэтoн (шмaтзлyчнiкaвacць i шмaтпpынaзoУнiкaвacць), пaлiптoт, пepыяд.
ф'зуры памяншэння аб'ёму выказвання звя-зaны з пpoпycкaм пэyныx мayлeнчыx aдзiнaк: элiпcic, yмayчaннe, aciндэтoн, зeyгмa.
Уласнарытарычныя ф'зуры yжывaюццa для cтвapэння Уpaчыcтыx, yзнëcлыx, пютычныгс тан-тэкcтay, yзмaцнeння выpaзнacцi мayлeння: pытa-pычнae пытaннe, pытapычны звapoтaк, pытa-pычны вoклiч.
ф'зуры размяшчэння i трастаноую зacнa-вaны m пapyшэннi звычaйнaгa пapaдкy paзмя-шчэння элeмeнтay i (a6o) нa дыcтaнтным paзмя-шчэннi элeмeнтay, якiя звычaйнa cтaяць пoбaч: iнвepciя, ceгмeнтaцыя, пapцэляцыя, пapaнтэзa.
Маyлeнча-дыялагiчныя фкуры звязaны з ук-лючэннeм y тэкcт элeмeнтay гiпaтэтычнaгa ды-ялoгy: ayтap зaдae пытaннi aд cябe цi iншaй aco-бы i тут жa aдкaзвae нa ix, штo нaдae мayлeнню пepaкaнaльнacць i выpaзнacць. Дa cтылicтычныx фiгyp гэтaй гpyпы H. Э. Шaндpoxa aднociць дыя-лoг пaмiж apaтapaм i aУдытopыяй, дыялoг пaмiж apaтapaм i aпaнeнтaм, дыялoг пaмiж apaтapaм i тpэцяй aco6a^ дыялoг apaтapa з caмiм ca6o^ дыялoг aпaнeнтa з caмiм caбoй [22, c. 10].
Як былo aдзнaчaнa, y мacтaцкiм твopы вoб-paзнa-выяyлeнчyю функцыю мoжa выкoнвaць любaя ciнтaкciчнaя кaнcтpyкцыя. Вyчoныя aд-знaчaюць icнaвaннe т. зв. нyлявoй фiгypaцыi, цi нepытapычнaй pытapычнacцi, якaя зaключaeццa y тым, штo «эмaцыянaльнacць, экcпpэciyнacць, вoбpaзнacць дacягaeццa i бeз выкapыcтaння ф>
80
Да праблемы швентарызацьи i астэматызацьи сродкау экотрзаунага ciнтaкcicy
гурацын, а адсутнасць ф1гуры пры гэтым пры-рауноуваецца па сваёй шфармацыйнасщ I эма-цыйнай насычанасщ да яе наяунасщ» [31, с. 440]. Гэта дае падставы вылучаць т. зв. адгерэнтныя экспрэс1уныя сштакс1чныя адзшю - неф1гура-тыуныя канструкцыи, яюя дазваляюць дасяг-нуць вобразна-выяуленчага эфекту I (щ) надаць паведамленню эмацыянальны характар.
Для вылучэння у кантэксце адгерэнтных эк-спрэс1уных канструкцый даследчыца Масла-ва В. А. прапануе парауноуваць кожны кан-крэтны сказ з пэунай абстрактнай мадэллю -нейтральнай шварыянтнай сштакс1чнай адзш-кай, а ¡менна: з двухсастауным сказам, развь тым невялшай колькасцю даданых членау, няу-складненым, з прамым парадкам слоу 1 тыповы-м1 спосабам1 выражэння яго членау [12, с. 65]. «Чым больш адхiленняy мае анал1зуемы сказ ад атсанай мадэл1, - адзначае В. А. Маслава, - тым больш верагодна, што ён будзе успрымацца чы-тачом як экспрэшуны» [12, с. 65].
Даследчыкi устанавш, што стылютычны профшь тэксту можа залежаць I ад структуры сштакачных утварэнняу, межы якiх значна шы-рэйшыя за сказ. Так, У. Р. Адмош слушна заува-жыу, што у тэксце, асабл1ва мастацюм, сказ ат-рымл1вае дадатковыя семантыка-граматычныя нагрузкi у параунанш са сказам1 такога самага саставу, узятым1 ¡залявана [32]. Дарэчы, на неаб-ходнасць ул1ку макракантэксту пры анал1зе эксп-рэаунасщ тэксту упершыню звярнул1 увагу нават не вучоныя, а таленавпыя мастак слова. Яшчэ Л. М. Талстой тсау: «У па-сапрауднаму мастац-юм творы нельга пераставщь адзш радок, адну сцэну, адну ф1гуру, адзш такт са свайго месца на 1ншае, не парушыушы усяго твора» [33, с. 131].
Г. А. Золатава адзначыла, што «менав1та у складаным сштакс1чным цэлым сказ атрымл1-вае пэунае экспрэаунае I лапчнае (у залежнасщ ад месца лапчнага нащску), I штанацыйна-ме-ладычнае гучанне» [34, с. 88].
Сучасныя лшгвютычныя даследаванш да-юць падставы сцвярджаць, што у якасщ сштак-с1чных мадэлей экспрэс1в1зацыи маулення мо-гуць быць разгледжаны таксама разнастайныя сродю рытмша-штанацыйнай аргашзацын тэксту, спосабы абзацавання, спосабы перадачы чу-жога маулення, шматлшя канструкцьп размоу-нага сштаксюу 1 г. д. Для назапашвання матэ-рыялу пра экспрэс1уныя магчымасщ сштаксюу 1 папаунення наменклатуры экспрэс1уна марю-раваных сштакс1чных сродкау мэтазгодна пра-водзщь абшырныя даследаванш тэкстау розных функцыянальных стыляу { жанрау.
Заключэнне. Пытанне швентарызацын { сю-тэматызацын сродкау экспрэс1унага сштаксюу у лшгвютычнай навуцы пакуль застаецца канчат-кова не вырашаным.
1нгерэнтным1 сродкам1 выражэння экспрэси на сштакс1чным узроуш л1чацца ф1гуратыуныя канструкцыи (сштакс1чныя ф1гуры). Нягледзячы на тое, што сштакшчныя ф1гуры досыць поуна апюаны у фшалапчных крынщах, да сённяшна-га часу няма шводнай агульнапрызнанай несу-пярэчл1вай 1х клас1ф1кацыи.
У якасщ адгерэнтных сродкау экспрэс1унага сштаксюу вучоным1 разглядаюцца разнастай-ныя канструкцын. Дзякуючы шматлшм дасле-даванням стс экспрэшуных сродкау пастаянна пашыраецца, а значыць экспрэс1уныя канструк-цын утвараюць адкрыты рад, як можа быць удакладнены I дапоунены.
Лiтаратура
1. Виноградов В. В. О языке художественной прозы: избр. тр. М.: Наука, 1980. 360 с.
2. Абукаева Л. А. Экспрессивные синтаксические конструкции в марийском языке: автореф. дис. ... д-ра филол. наук: 10.02.22; Марийс. гос. ун-т. Йошкар-Ола. 2005. 45 с.
3. Акимова Г. Н. Развитие конструкций экспрессивного синтаксиса в русском языке // Вопр. языкознания. 1981. № 6. С. 109-120.
4. Александрова О. В. Проблемы экспрессивного синтаксиса: на материале англ. яз. М.: Высш. шк, 1984. 211 с.
5. Акимова Г. Н. Экспрессивные свойства синтаксических структур // Проблемы современного теоретического и синхронно-описательного языкознания / Ленингр. гос. ун-т; редкол.: В. В. Богданов (отв. ред.) [и др.]. Л., 1988. Вып. 3: Предложение и текст: семантика, прагматика и синтаксис. С. 15-20.
6. Астафьева И. М. Виды синтаксических повторов, их природа и стилистическое использование: автореф. дис. ... канд. филол. наук; Моск. технол. ин-т мест. пром-сти. М., 1962. 23 с.
7. Геллер Э. С. Синтаксические средства экспрессивности и их роль в абзаце научных текстов: (на материале спец. лит. по физике): автореф. дис. ... канд. филол. наук: 10.02.01; Рос. гос. пед. ун-т. Л., 1991. 18 с.
8. Береговская Э. М. Очерки по экспрессивному синтаксису. М.: Рохос, 2004. 208 с.
9. Золина О. Е. Синтаксические средства языка и их стилистическая роль в рекламных текстах: автореф. дис. ... канд. филол. наук: 10.02.01; Рос. ун-т дружбы народов. М., 2006. 15 с.
10. Кострова О. А. Экспрессивный синтаксис современного немецкого языка: учеб. пособие. М., 2004. 238 с.
11. Малинович Ю. М. Эмоционально-экспрессивные элементы синтаксиса современного немецкого языка: автореф. дис. ... д-ра филол. наук: 10.02.04; Акад. наук СССР, Ленингр. отд-ние Инта языкознания. Л., 1990. 34 с.
12. Маслова В. А. Лингвистический анализ экспрессивности художественного текста: учеб. пособие. Минск: Выш. шк., 1997. 156 с.
13. Панасюк А. Т. К вопросу об экспрессивном значении синтаксических конструкций // Современный русский язык и методика его преподавания: в 2 ч. / Ташкент. гос. ун-т; ред.: А. А. Горбачевский, И. Л. Николаев. Душанбе, 1971-1972. Ч. 2. 1972. С. 20-29.
14. Панкратович Т. В. Экспрессивные синтаксические конструкции в поэзии Н. А. Заболоцкого: автореф. дис. ... канд. филол. наук: 10.02.02; Белорус. гос. ун-т. Минск, 1998. 19 с.
15. Пуленко И. А. Экспрессивность синтаксиса публичных речей (синтаксический параллелизм и порядок слов в подготовленных выступлениях деятелей ФКП): автореф. дис. ... канд. филол. наук: 10.02.05; Мин. гос. пед. ин-т иностр. яз. Минск, 1988. 21 с.
16. Русак В. У. Экспрэшуны сштаксю праза1чных творау Яню Сшакова: аутарэф. дыс. ... канд. фшал. навук: 10.02.01; 1нстытут мовы i л1таратуры ¡мя Я. Коласа i Я. Купалы НАН Рэспублт Беларусь. Мшск, 2009. 23 с.
17. Сенкевич М. П. Синтаксико-стилистические средства языка (функционально-стилистическая и эмоционально-экспрессивная характеристика): учеб. пособие. М.: Изд-во Моск. полиграф. ин-та, 1968. 114 с.
18. Сердюкова Н. А. Формирование системы экспрессивного синтаксиса в современном русском литературном языке: на материале русской судебной речи второй половины XIX века: автореф. дис. ... канд. филол. наук: 10.02.01; Орлов. гос. ун-т. Орел, 2001. 23 с.
19. Сковородников А. П. Экспрессивные синтаксические конструкции современного русского литературного языка: опыт систем. исслед. Томск: Изд-во Том. ун-та, 1981. 255 с.
20. Цаликова М. А. Изучение экспрессивных синтаксических конструкций в старших классах осетинских школ как средство развития русской речи учащихся: автореф. дис. ... канд. пед. наук: 13.00.02; Ин-т нац. проблем образования М-ва образования Рос. Федерации. М., 1993. 22 с.
21. Чайковский Р. Р. Общая лингвостилистическая категория экспрессивности и экспрессивность синтаксиса // Учен. зап. / Моск. гос. пед. ин-т иностр. яз. М., 1971. Т. 64. С. 188-197.
22. Шандроха Н. Э. Экспрэауны сштаксю: вучэб.-метад. дапам. Гродна: Гродзен. дзярж. ун-т, 2002. 61 с.
23. Акимова Г. Н. Новое в синтаксисе современного русского языка: учеб. пособие. М.: Высш. шк.,1990. 168 с.
24. Корольков В. И. Фигуры стилистические // Краткая литературная энциклопедия: в 9 т. / гл. ред. А. А. Сурков. М., 1962-1978. Т. 7. С. 947-951.
25. Луцкий К. Л. Судебное красноречие // Судебное красноречие русских юристов прошлого / сост. Ю. А. Костанов. М., 1992. С. 175-212.
26. Античные теории языка и стиля: (антол. текстов). СПб.: Алетейя, 1996. 362 с.
27. Москвин В. П. Выразительные средства современной русской речи: тропы и фигуры: тер-минол. слов.-справ. М.: Едиториал УРСС, 2004. 248 с.
28. Скребнёв Ю. М. Очерк теории стилистики: учеб. пособие. Горький: Горьк. гос. пед. ин-т иностр. яз., 1975. 175 с.
29. Клюев Е. В. Риторика. Инвенция. Диспозиция. Элокуция: учеб. пособие. М.: ПРНОР, 2001. 272 с.
30. Хазагеров Т. Г., Ширина Л. С. Общая риторика: курс лекций: слов. ритор. приемов: учеб. пособие; 2-е изд., перераб. и доп. Ростов н/Д.: Феникс, 1999. 316 с.
31. Стилистика и литературное редактирование: учебник / В. И. Максимов [и др.]; под ред. В. И. Максимова; 3-е изд., перераб. и доп. М.: Гардарики, 2007. 653 с.
32. Адмони В. Г. Грамматика и текст // Вопр. языкознания. 1985. № 1. С. 24-36.
33. Толстой Л. Н. Полное собрание сочинений: в 90 т. (сер. 1-3) / М.: Гослитиздат, 1928-1958. Т. 30: Статьи и высказывания об искусстве. 1882-1898. 1951. 608 с.
34. Золотова Г. А. Структура сложного синтаксического целого в Карамзинской повести // Тр. Ин-та языкознания. 1954. Т. 3. С. 88-119.
References
1. Vinogradov V. V. O yazyke khudozhestvennoy prozy [\bout the language of fiction]. Moscow, Nauka Publ., 1980. 360 p.
2. Abukaeva L. A. Ekspressivnye sintaksicheskiye konstruktsii v mariyskom yazyke: Avtoref. dis. dokt. flol. nauk [Expressive syntax in the Mari language. Abstract of thesis Doct. Diss.]. Yoshkar-Ola, 2005. 45 p.
82
Да праблемы швентарызацьи i астэматызацьи сродкау экотрзаунага ciHTaKcicy
3. Akimova G. N. The development of expressive syntax structures in the Russian language. Voprosy yazykoznaniya [Questions of linguistics]. 1981, no. 6, pp. 109-120 (In Russian).
4. Aleksandrova O. V. Problemy ekspressivnogo sintaksisa: na materiale angl. yaz. [Problems expressive syntax: on a material of English language]. Moscow, Vyssh. shk. Publ., 1984. 211 p.
5. Akimova G. N. Expressive properties of syntactic structures. Problemy sovremennogo teoreticheskogo i sinkhronno-opisatel'nogo yazykoznaniya [Problems of modern theoretical and descriptive-synchronous linguistics]. 1988, no. 3, pp. 15-20 (In Russian).
6. Astaf eva I. M. Vidy sintaksicheskikh povtorov, ikh priroda i stilisticheskoye ispol'zovaniye: Avtoref. dis. kand. filol. nauk [Types of syntactic repetitions, their nature and the stylistic use. Abstract of thesis cand. of filol. sci]. Moscow, 1962. 23 p.
7. Geller E. S. Sintaksicheskiye sredstva ekspressivnosti i ikh rol' v abzatse nauchnykh tekstov: (na materiale spets. lit. po fizike): Avtoref. dis. kand. filol. nauk [Syntax means of expressiveness and their role in the paragraph of scientific texts (based on specialized literature in physics). Abstract of thesis cand. of filol. sci]. Leningrad, 1991. 18 p.
8. Beregovskaya E. M. Ocherkipo ekspressivnomu sintaksisu [Essays on expressive syntax]. Moscow, Rokhos Publ., 2004. 208 р.
9. Zolina O. E. Sintaksicheskiye sredstva yazyka i ikh stilisticheskaya rol' v reklamnykh tekstakh: Avtoref. dis. kand. filol. nauk [Syntax means of language and their stylistic role in advertising texts. Abstract of thesis cand. of filol. sci]. Moscow, 2006. 15 p.
10. Kostrova O. A. Ekspressivnyy sintaksis sovremennogo nemetskogo yazyka [Expressive syntax of the modern German language]. Moscow, Flinta Publ., 2004. 238 р.
11. Malinovich Ju. M. Emotsional'no-ekspressivnyye elementy sintaksisa sovremennogo nemetskogo yazyka: Avtoref. dis. dokt. filol. nauk [Emotionally expressive syntax elements of modern German language. Abstract of thesis Doct. Diss.]. Leningrad, 1990. 34 p.
12. Maslova V. A. Lingvisticheskiy analiz ekspressivnosti khudozhestvennogo teksta [Linguistic analysis of expressive art text]. Minsk, Vysh. shk. Publ., 1997. 156 р.
13. Panasyuk A. T. On the question of the meaning of expressive syntax. Sovremennyy russkiy yazyk i metodika yego prepodavaniya [Modern Russian language and its teaching methodology]. Dushanbe, Tashkent. gos. un-t Publ., P. 2. 1972, pp. 20-29 (In Russian).
14. Pankratovich T. V. Ekspressivnyye sintaksicheskiye konstruktsii v poezii N. A. Zabolotskogo: Avtoref. dis. kand. filol. nauk [Expressive syntax in N. A. Zabolockij's poetry. Abstract of thesis cand. of filol. sci]. Minsk, 1998. 19 p.
15. Pulenko I. A. Ekspressivnost' sintaksisa publichnykh rechey (sintaksicheskiy parallelizm i poryadok slov v podgotovlennykh vystupleniyakh deyateley FKP): Avtoref. dis. kand. filol. nauk [Expressional syntax public speeches (syntactic parallelism, and word order in prepared speeches PCF figures). Abstract of thesis cand. of filol. sci]. Minsk, 1988. 21 p.
16. Rusak V. U. Ekspresiuny sintaksis prazaichnykh tvorau Yanki Sipakova: Autaref. dys. kand. filal. navuk [Expressive syntax of prose works by Yanka Sipakow. Abstract of thesis cand. of filol. sci]. Minsk, 2009. 23 p.
17. Senkevich M. P. Sintaksiko-stilisticheskiye sredstva yazyka (funktsional'no-stilisticheskaya i emotsional'no-ekspressivnaya kharakteristika) [Syntactic and stylistic means of language (functional and stylistic and emotionally expressive characteristics)]. Moscow, Izd-vo Mosk. poligraf. in-ta Publ., 1968. 114 p.
18. Serdyukova N. A. Formirovaniye sistemy ekspressivnogo sintaksisa v sovremennom russkom literaturnom yazyke: na materiale russkoy sudebnoy rechi vtoroy poloviny XIX veka: Avtoref. dis. kand. filol. nauk [Formation of expressive syntax system in the modern Russian literary language: on a material of Russian judicial speech the second half of the XIX century. Abstract of thesis cand. of filol. sci]. Orel, 2001. 23 p.
19. Skovorodnikov A. P. Ekspressivnyye sintaksicheskiye konstruktsii sovremennogo russkogo literaturnogo yazyka [Expressive syntax of modern Russian literary language]. Tomsk, Izd-vo Tom. un-ta Publ., 1981. 255 р.
20. Tsalikova M. A. Izucheniye ekspressivnykh sintaksicheskikh konstruktsiy v starshikh klassakh osetinskikh shkol kak sredstvo razvitiya russkoy rechi uchashchikhsya: Avtoref. dis. kand. filol. nauk [The study of expressive syntactic constructions in high school Ossetian schools as a means of development of Russian speech of pupils. Abstract of thesis cand. of filol. sci]. Moscow, 1993. 22 p.
21. Chaykovskiy R. R. General linguistic category of expressiveness and expression syntax. Uchenyye zapiski [Scientists notes]. 1971, no. 64, pp. 188-197 (In Russian).
22. Shandrokha N. E. Ekspresiuny sintaksis [The expressive syntax]. Grodno, Grodzen. dzyarzh. un-t Publ., 2002. 61 p.
B. y. PycaK
83
23. Akimova G. N. Novoye v sintaksise sovremennogo russkogo yazyka [New developments in the syntax of the modern Russian language]. Moscow, Vyssh. shk. Publ., 1990. 168 p.
24. Korol'kov V. I. Stylistic figures. Kratkaya literaturnaya entsiklopediya: v 9 t. [Brief Literary Encyclopedia: 9 vol.]. Moscow, vol. 7, pp. 947-951 (In Russian).
25. Lutskiy K. L. Judicial oratory. Sudebnoye krasnorechiye russkikh yuristovproshlogo [Judicial Oratory of the Russian lawyers of the past]. Moscow, 1992, pp. 175-212 (In Russian).
26. Antichnyye teorii yazyka i stilya (antol. tekstov). [Antique theory of language and style: (anthology of texts). St. Petersburg, Aleteyya Publ., 1996. 362 p.
27. Moskvin V. P. Vyrazitel'nyye sredstva sovremennoy russkoy rechi: tropy i figury [Expressive means of modern Russian speech: tropes and figures]. Moscow, Editorial URSS Publ., 2004. 248 p.
28. Skrebnev Yu. M. Ocherk teorii stilistiki [Sketch style theory]. Gorky, Gor'k. gos. ped. in-t inostr. yaz. Publ., 1975. 175 p.
29. Klyuev E. V. Ritorika. Inventsiya. Dispozitsiya. Elokutsiya [Rhetoric. Invention. Disposition. Elokution]. Moscow, PRNOR Publ., 2001. 272 p.
30. Khazagerov T. G., Shirina L. S. Obshchaya ritorika: kurs lektsiy, slov. ritor. priyemov [Total rhetoric: lectures, dictionary of rhetorical devices]. Rostov-on-Don, Feniks Publ., 1999. 316 p.
31. Maksimov V. I., Bel'chikov Yu. A., Golubeva A. V. Stilistika i literaturnoye redaktirovaniye [The style and literary editing]. Moscow, Gardariki Publ., 2007. 653 p.
32. Admoni V. G. Grammar and text. Voprosy yazykoznaniya [Questions of linguistics]. 1985, no. 1, pp. 24-36 (In Russian).
33. Tolstoy L. N. Polnoye sobraniye sochineniy: v 90 t. [Complete Works: in 90 vol.]. Moscow, Goslitizdat Publ., 1951, vol. 30. 608 p.
34. Zolotova G. A. The structure of the complex syntactic unit in the story by Karamzin. Tr. In-ta yazykoznaniya [Proceedings of the Institute of Linguistics], 1954, vol. 3, pp. 88-119 (In Russian).
iH^apMa^ra npa ayTapa
PycaK Bo^bra y^afl3iMipayHa - KaHgbigar ^inanarinHbix HaByK, CTapmbi BbiKnagnbiK Ka^egpbi 6e-napycKan ^inanorii. EenapycK g3ap^ayHbi тэхнanariннbI ymBepcroT (220006, r. MiHCK, Byn. CBapgno-Ba, 13a, Рэcпy6niкa Eenapycb). E-mail: [email protected]
Information about the author
Rusak Vol'ga Uladzimirauna - PhD (Philology), senior lecturer, the Department of Belarusian Philology. Belarusian State Technological University (13a, Sverdlova str., 220006, Minsk, Republic of Belarus). E-mail: [email protected]
nacmyniy 10.02.2017
