CC BY
8Keywords: linguistic means, emotional lexemes, Tajik language, French language, para-language, gesture, facial expressions, kinesics, verbal, non-verbal means, individual author's approach, representation, para-linguistic phenomena, para-linguistic means, artistic text.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Сафялоева Лола Субхрновна - Донишкадаи давлатии забон^ои Тоцикистон ба номи С. Улугзода, муаллими калони кафедраи забон^ои романи-германи. Сурога: 734019, Цум^урии Тоцикистон, ш.Душанбе, куч. Му^аммадиев, 17/6. E-mail: [email protected]. Тел.: (+992) 553208383;
Сведение об авторе:
Сафялоева Лола Субхоновна - Таджикский государственный институт языков им. С. Улугзода, старший преподаватель кафедры романо-германских языков Адрес: 734019, Республика Таджикистан, г. Душанбе, ул. Мухаммадиева, 17/6 Email: [email protected]. Тел.: (+992) 553208383;
About the author:
Safyaloeva lola Subhonovna - Tajik State Institut of languages named after S. Ulughzoda, Senior teacher at the Department of Romano-Germanic Language. Address: 734019, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Muhammadiev Str. 17/6. E-mail: [email protected]. Тел.: (+992) 553208383;
УДК. 81-11.112.362
ЭТИМОЛОГИЯИ ЭЛЕМЕНТНОЙ химиявии зергуруди асосии гуруди ЧОРУМИ ЧАДВАЛИ ДАВРИИ Д.И.МЕНДЕЛЕЕВ
Солиева У.Л.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Дар карни технологиями нав химия яке аз фандои мудим мебошад, ки онро илми асри ХХ1 низ меноманд. Омузиши пурратари мафдумдои химия ба бедор намудани шавк ва хуб аз худ намудани ин фанни мушкил, вале шавковар водор месозад. Дар китобдои барои хонандагони мактабдои тадсилоти дамагонй тавсияшуда амалан истилоддои этимологй вучуд надоранд [1-3], ки ин азхудкунии истилоддои лотинии номдои элементдои химиявиро душвор месозад. Аз ин лидоз мо максад гузоштем, ки таърихи пайдоиш ва маънои номи элементдои химиявии чадвали даврии Д.И.Менделеевро, дар мисоли элементдои зергуруди асосии гуруди панчум, ошкор намоем. ^аблан мо этимологияи элементдои зергуруди асосии гуруддои якум, дуюм ва панчуми чадвали даврии Д.И.Менделеевро пешкаш кардаем [4, 5]. Дар ин макола масъаладое, ки мо дар раванди тадлил баррасй кардаем индоянд:
- муайян намудаем, ки номдои элементдои зергуруди асосии гуруди чорум аз кадом забон сарчашма мегиранд;
- муайян намудаем, ки аз руи кадом принсип дар забондои гуногун элементдои зергуруди асосии гуруди чорум номбар шудаанд;
- муайян намудаем, ки маънои номдои элементдои зергуруди асосии гуруди чорум чиро ифода мекунанд;
- муайян намудаем, ки дамгироии элементдои зергуруди асосии гуруди чоруми чадвали даврии элементдои химиявии Д.И.Менделеев ва содадои гуногуни даёти имруза чигунаанд.
Номдои элементдои зергуруди асосии гуруди чорум дар лугатдои лингвистикй пурра оварда нашудааст [6], вале зарурати донистани вай дар он аст, ки шахс таърихи пайдоиши истилоди химиявиро фадмида, алокаи химиявиро бо забоншиносй, таърих, физика дарк менамояд.
Тадкикоти мо ба химия вобаста аст, вале накши асосй ба забоншиносй равона карда мешавад, аниктараш ба ду кисмати забоншиносй-этимология ва ономастика. Этимология, дамчун илм дар бораи дакикати пайдоиши истилод, баъзан барои калимаро аз нав шунидан, онро аз мазмунаш фадмидан кумак мерасонад. Кори мазкур ба тадкики этимологии номдои элементдои химиявй бахшида шудааст, ки ба омузиши пурратари номдои элементдои зергуруди асосии гуруди панчуми чадвали даврии Д.И.Менделеев, инчунин зиёдшавии шавк ба химия мусоидат мекунад. Ч,адвали даврии Д.И.Менделеев маълумотдои зиёд дорад, ки тандо дар як варак чой дода шудааст. Бисёр номдои элементдои химиявй асосан аз забони юнонй ва лотинй омадаанд. Номдои элементдои химиявиро аз руи се принсипи асосй мегузоштанд:
1. Аз руи номи чойдо, ки ба ин элементдо алокаманданд, ё бахшида ба номи ягон давлат бошанд;
2. Аз руи номи олимон;
3. Аз руи хосияти элементдои химиявй, ё аз руи хосияти пайвастдои ондо.
Дар чадвал истилох, аломат, номи элементной зергурухи асосии гурухи чоруми чадвали даврй бо забонхои точикй, руссй, англисй оварда шудааст.
Ч,адвал
Истилохи химиявй ва номхои элементной зергурухи асосии гурухи панчуми
Истата^и химиявй Карбон Силитсий Германий Калъагй Сурб
Алoмaти химиявй C Si Ge Sn Pb
^ми точикй Карбон Силитсий Германий Калъагй Сурб
^ми лoтинй Calculus Silitsium Germanium Stanium Plumbum
^ми русй Уголь Кремний Германий ОЛОВУ Свинец
^ми англисй Coal Silicon Germanium Tin Lead
Карбон (аз забони лот. carbonium) элементи химиявие, ки бо аломати С ишора мешавад. Он дар гурухи 4-уми системаи даврй чой гирифтааст. Карбон хануз дар даври кадим маълум буд. Карбон дар намуди ангишти чубй дар замонхои кадим барои гудохтани металлхо истифода мешавад. Аз кадим модификатсияхои аллотропии карбон маълум буд: алмос ва карбон [7]. Дар худуди асрхои XVII-XVIII назарияи флогистон ба амал омад, ки аз тарафи Иоган Бехе ва Георг Шталл пешниход шуд [8]. Ин назария дар хар як чисми сузанда, ки моддаи элементарии махсус - (невесомого флюида) - флогистонро дошт, ки дар вакти сузиш нест мешуд, кабул месохт. Махз бо хамин харорати "флогистиронии карбон" кобилияти баркароркунии карбонро аз "охак" ва "маъдан" маънидод мекарданд. Флогистикони минбаъда Рео Мюр, Бергман ва дигарон аллакай мефахмиданд, ки ангишт моддаи элементариро ташкил мекунад. Вале аввалин маротиба ин "ангишти тоза" аз чониби Антуан Лавуазе кабул шуда буд, ки раванди сузиши ангишт ва дигар моддахоро дар хаво ва оксиген омухтаа буд. Дар китоби Гитон де Морво, Лавуазе, Бертоле ва Фуркруа бо номи "Усули номгузории химиявй" (1787) номи "карбон"(сагЬопе) ба чои фаронсавии "ангишти тоза" (charbone) пайдо шуд. Зери хамин номгузорй карбон дар "чадвали чисмхои содда" дар "китоби химияи элементарй" - и Лавуазе чой дорад [9]. Соли 1791 химики англис Тенард аввалин шуда карбони озодро хосил намуд; у бугхои фосфорро дар болои бури тасфон мегузаронид, ки дар натича фосфати калсий ва карбон хосил мешавад. Алмос хангоми гармкунии сахт бе бокимонда месузад. Х,ануз соли 1951 императори немис Франси I барои гузаронидани тачриба бо алмос ва лаъл (ёкут) розй шуд. Баъд аз ин тачрибахо маълум шуд, ки танхо алмос месузад, лаъл (оксиди алюминй бо гаши хром) гармкунии зиёдро талаб мекунад. Лавуазе тачрибаи навро барои сузонидани алмос барои мошинаи калони сузонанда гузошт ва ба хулосае омад, ки алмос карбони кристаллй мебошад. Аллотропияи дуюми карбон-графит дар замони алхимикй чилои шаклдигаркардаи сурб буд, ки plumbado ном дошт, танхо дар соли 1740 Потт дар таркиби графит мавчуд набудани гаши сурбро кашф намуд [10]. Шееле графитро тадкик намуд (1779) ва хамчун флогистикхо онро чисми сулфурии намуди махсус, ангишти маъдании махсус, ки "кислотаи газй" - сарбаста (CO2) ва микдори зиёди флогистхоро дорад, хисоб менамуданд. Пас аз 20 сол Гиттон де Морво бо рохи эхтиётона гармкунии алмос онро ба графит ва сипас ба кислотаи карбонат табдил дод [3]. Дар аввали асри XIX дар адабиёти химиявй баъзан мафхуми "углетвор" (Шерер 1807, Севергин 1815); истифода мешуд. Аз соли 1824 Соловв номи "углерод" - ро ворид намуд [11]. Пайвастагихои карбон дар чузъи карбон - аз лотинии carbo (carbonis) "ангишт" -ро доранд.
Силитсий (Si аз лот^Пюшт) - гайриметалли аз руи пахншавй дар кишри замин дар чои дуюм (баъди оксиген) меистад [12]. Новобаста барои электроникаи хозиразамон зарур мебошад. Соли 1810 аз тарафи Иёнс Якоб Берселиус пешгуй карда шудааст. Баъдан (соли 1823) у силитсии амморфиро бо рохи баркароркунии фториди силитсй тавассути калий чудо намуд ва хосиятхои химиявии онро пурра шарх дод. Аввалин бор соли 1811 аз тарафи олимони франсуз Жозеф Луи Гей-Люссак ва Луи Жак Тенар силитсии тоза ба даст оварда шуд [13]. Соли 1823 химики швед Иёнс Якоб Берселиус бо рохи бохамтаъсиркунии калии металлй ба фториди силитсй (SiF4) силитсии тозаи элементариро хосил намуд. Ба элементи нав номи "силитсй"(аз лот^Шех- санги чвкмок) дода шуд. Номи русии "кремнй" соли 1834 аз тарафи химки рус Герман Иванович Гесс ворид шуд. Дар тарчума аз мисрии кадим -"харсанг", "кух" мешавад [14].
Германи -металли хос буда, рангаш сафеди нукрагун аст, чилои металлй дорад. Ба монанди силитсий нимнокил аст.
Химики рус Д.И. Менделеев дар маколаи худ дар бораи конуни даврии элементхои химявй соли 1869 хусусан мавчудияти якчанд элементи химиявии дар он вакт номаълумро ва инчунин германийро пешгуйи кард. Дар маколаи 11- уми декабри (29 ноябр бо солшумории кухна) соли 1870 Д.И. Менделеев элементи кашфнашударо экосилитсй (аз хисоби мавкеъ дар системаи даврй) номид, масса ва дигар хусусиятхои онро пешгуй намуд [15].
Дар соли 1885 дар Фрайбер (Саксония) дар яке аз кондои ангиштсанг (шахта) маъдани нави аргонит кашф шуда буд. Х,ангоми тадлили химияаии маъдани нав химики немис Кеменс Винклер элементи химявии навро кашф намуд. Ба олим муяссар гардид, ки соли 1886 ин элементро чудо намояд, инчунин у тавонист шабодати германий ва сурмаро кайд намояд. Оиди кашфи элементи нав Винклер дар маколаи дусадифагии 6- феврали соли 1886 - хабар дод ва дар он барои элементи нав номи Germanium- ро бо аломати Ge пешнидод намуд [16]. Ва дар ду маколадои калони минбаъдаи соли 1886 - 1887 Винклер хосиятдои германиро пурра шард дод [17, 18]. Аввалан Винклер мехост элементи навро "нептунй" нома, вале ин ном аллакай ба яке аз элементдои пештар тадлил шуда гузошта шуда буд, барои дамин дам элемент номашро ба шарофати зодгоди олим - Германй гирифт.
То охири соли 1930 германиро дар саноат истифода намебурданд. Дар вакти .Ч,анги дуюми чадонй германий дар баъзе сохтмондо, асосан дар лампадои электронии дуэлектродй (диоддо) истифода бурда мешуд.
^алъагй - ба гуруди металлдои сабук дохил мешавад. Дар шароити нормалй калъагй нафис, чакушхур ва зудгудоз буда, металли чилодори рангаш сафеди нукрагун аст. ^алъагй аллакай дар дазорсолаи чоруми то милод ба одамон маълум буд . Ин металл киммат ва камёфт буд, бинобар ин ашёдои аз он тайёркардашуда байни римидо ва мисриёни кадим кам во мехуранд [19]. ^алъагй дар катори мис яке аз компонентдои биринчй, ки дар охир ё байни дазорсолаи 4 -уми то милод кашф шуд, мебошад. ^алъагии тоза барвакттар аз асри XII кашф шуда буд, дар бораи он Р.Бэкон дар кордояш зикр кардааст. То ин вакт калъагй дар таркибаш микдори тагйирёбандаи сурб дошт. Номи лотинии stannum, ки бо калимадои санскритй алокаманд аст ва "устувор, мадкам" - ро мефадмонад, аз ибтидо ба хулаи сурб ва нукра нисбат дошт, аммо дертар ба дигар хулаи ба дамон монанд, ки такрибан 67% калъагй дошт, дод. Дар асри IV пеш аз милод номи хосашро калъагй номиданд [20].
Калимаи калъагй - умумисловянй буда, бо вучуди ин дар баъзе забондои словянй дамин гуна ва ё калимаи якрешадор (полянии olow, чехии olovo, сербии олово ва f) барои ифодаи дигар металли зодиран монанд - сурб истифода мебурданд. Калимаи калъагй ба забондои балтикй (ср.лит. alavas, alvas, лотинии alva -"олово" мувофикат мекунад. Х,амин тавр металл азруи ранг номгузорй шудааст [20].
Сурб (лот.РЫтЬит, бо аломати Pb ифода меёбад) - нисбатан зудгудоз буда, металли вазнини рангаш сафеди нукрагуни чилодор аст. Зичии сурб 11,35г/см буда, моддаи задрнок мебошад ва он аз замондои кадим маълум аст. Сурб давоми бисёр дазорсоладо истифода бурда мешавад. Гудохтани сурб яке аз аввалин чараёни металлургии ба мо маълум буд. Донадои (бусины) сурб, ки таърихан 6400 сол то милод буданд, ки дар маданияти даври Чатал-Хююк ёфт шуда буданд. Аз дама ашёи кадимтарин, ки аз сурб таёр шудааст, дайкалчаи зани ростистода дар юбкаи дарози давра сулолаи Мисриён, ки таърихан ба солдои 3100-2100 то милод рост меояд ва дар осорхонаи Британия (раками инвертатиаш ЕА 32138) нигод дошта шудааст, мебошад [21]. Онро аз ибодатгоди Осирисаи Абидос ёфтанд ва соли 1899 аз Миср оварданд. Дар Мисри кадим медалёндои сурбй истифода бурда мешуданд. Дар асри наваи бринчй дар катори сурма ва марги муш (As) истифода бурда мешуд. Маълумотдо дар бораи металли муайян дар ёдгории кудна (Ветхом Завете) омдааст.
Пайдоиши калима "сурб" номаълум аст. Ин металл бо забони болгарй "олово' юм" дорад, дар бисёр дигар забондои словянй (сербскохорватский, чехй, полшагй) сурб бо калимаи талаффузашон наздики "калъагй" (олово) волава, olovo, olov ва Fайра номида мешавад. Калимаи бо дамон маъни вале бо талаффузашон фарк мекунанд, дар забондои гуруди балтикии svinas (литиявй), svins (лотинй), инчунин дар якчанд забондои словянй - русй , украинй (свинец), белорусй (свтец) ва словении (svinec) [22].
Plumbum-и лотинй калимаи англисии plumber -обгузаронанда(дар Рими Кадим трубаи обгузаронанда, махсусан аз анна дамин металл буда, бештар барои чило додан мувофик буд) ва номи мадбаси венетсиянй бо боми сурбй - Помбй, ки аз руи баъзе маълумотдо Казанова гурехта буд, мебошад [20].
Хулоса, Омузиши истилоддои этимологии элементдои зергуруди асосии гуруди чоруми чадвали даврии элементдои химиявй имконияти алокаи байнифаннии химияро на тандо бо таърих, балки бо забондои дигар ба амал оварда, инкишоф медидад. Дар зергуруди асосии гуруди чорум элементодои корбон, силитсий, германий, калъагй ва сурб чойгир шудаанд, ки истилодди (аломати) химиявй ва номдои ондо вобаста ба таърихи пайдоиш, мавкеъ, чойи кашфшуда ва хосият дар забондои гуногун, мухталиф аст, ки он дар макола пурра дарч гаштааст.
АДАБИЁТ
1. Зубайдов У.З. Химия (китоби дарси барои синфи 8). / У.З. Зубайдов, Х,.Ибродимов, А.Тошов, А.Азизов, С.Х,акимхучаев. -Душанбе, 2010. - 248с.
Солиев Л. Химия (китоби дарси барои синфи 9). / Л.Солиев, Х,.Ибродимов, СДакимхучаев. -Душанбе, 2013. 224с.
2. Бобиев F.M., Зубайдов У., Тухтаев Б. Химия (китоби дарси барои синфи 11). / F.M. Бобиев, У.Зубайдов, Б.Тухтаев -Душанбе, Ч.ДММ "Ноширон", 2011. - 240с.
3. Жумаев М.Т., Солиева У.Л., Утаев М. Этимологияи элементхои химиявии зергурухи асосии гурухи якум ва дуюми чадвали даврии Д.И.Менделеев. Паёми донишгохи омузгорй. 2019, № 1 (78), - С. 106-110.
4. Солиева У.Л., Жумаев М.Т., Утаев М.М.. Этимологияи элементхои химиявии зергурухи асосии гурухи панчуми чадвали даврии Д.И.Менделеев. Паёми донишгохи омузгорй. Бахши илмхои гуманитарй, 2019, № 4 (81) - С. 47-51.
5. Лингвистический энциклопедический словарь (ЛЭС) // 1990, С.688. ISBN: 5-85270-031-2.
6. Лейпунский О. И.Об искусственных алмазах // Успехи химии. -1939. - Вып. 8. С. 1519-1534
7. Солиев Л. Химияи гайриорганикй. / Л. Солиев -Душанбе: Эр-граф, 2018, 351с.
8. Гринвуд Н. Н. Химия элементов. / Н. Н. Гринвуд - 3-е изд. 2015.-С.312-607 с.
9. Менделеев Д. И. Естественная система элементов и применение её к указанию свойств неоткрытых элементов // Журнал Русского химического общества. - 1871. Т. III. С. 25-56.
10. Winkler C. Mittheilungen über des Germanium // Journal für praktische Chemie. 1886. №. 34. рр. 177-229.
11. Winkler C. Mittheilungen über des Germanium. Zweite Abhandlung // Journal für praktische Chemie: magazin. -1887. - Bd. 36, № 1. -S. 177-209.
12. Yiming Zhang, Julian R. G. Evans, Shoufeng Yang Corrected Values for Boiling Points and Enthalpies of Vaporization of Elements in Handbooks. In: Journal of Chemical & Engineering Data. 56, 2011, S. 328-337, doi:10.1021/je1011086.
13. Введенская Л. А., Колесников Н. П. Этимология: Учебное пособие // СПб: Питер, 2004. 122 с.
14. Войткевич Г. В., Мирошников А. Е., Поваренных А. С., Прохоров В.Г.Краткий справочник по геохимии. М.:Недра, 1970
15. Книжников В.А., Бережной Р.В., Рубцов А.Ф., Григорян Э.А., Марченко Е.Н., Самойлов Д.Н., Соркина Н.С., Цивильно М.А. Свинец // Большая медицинская энциклопедия: в 30 т./ гл. ред. Б.В. Петровский. 3 изд. Москва: Советская энциклопедия, 1984. - Т.23. С. 21-26. 544с.
ЭТИМОЛОГИЯИ элементной химиявии зергурухи АСОСИИ ГУРУХИ ЧОРУМИ ЧАДВАЛИ ДАВРИИ Д.И.МЕНДЕЛЕЕВ
Мацола ба таърихи пайдоиши (этимология) - и номхои элементной химиявии зергуру^ои асосии гурухи чоруми цадвали даврй дар забон^ои лотинй, англисй, русй ва тоцикй бахшида шудааст.
Мацсади мацола: Мацсади асосии мацола ба хонандагон, хусусан хонандагоне, ки ба илми химия шавцу %авас доранд, барои боз щм муфассалтар дарк намудани маънои номи элементхои зургурущои асосии гурухи чоруми цадвали даврй ва таърихи пайдоиши он^о маълумот расонидан мебошад.
Натицахри тадцицот: Тадцицот дар асоси та^лили лугатуо ва китоб^ои этимологи аз таърихи номхои элементхои химиявй асоснок карда шудааст.
Калимахои калидй: элементи химиявй, этимология, забони англисй, таърихи кашф, цадвали даврй.
ЭТИМОЛОГИЯ ХИМИЧЕСКИХ ЭЛЕМЕНТОВ ГЛАВНЫХ ПОДГРУПП ЧЕТЫРЫЕ ГРУППЫ ПЕРИОДИЧЕСКОЙ ТАБЛИЦЫ Д.И.МЕНДЕЛЕЕВА
Статья посвящена истории открытия (этимологии) химических элементов главных подгрупп четвёртой группы периодической таблиц.
Цель статьи. Цель статьи помочь читателям, в особенности начинающим химикам, освоит более глубокое понимание значения названия элементов главных подгрупп четвёртой группы.
Результат исследования. По результатом исследование основано на анализе этимологических словарей и книг по истории названий химических элементов.
Ключевые слова: химический элемент, этимология, английский язык, истории происхождения, периодическая таблица.
ETYMOLOGY CHEMICAL ELEMENTS OF THE MAIN SUBGRUPS OF THE FOUR GROUPS OF THE PERIODIC TABLE D.I. MENDELEEV
The article is devoted to the history of discovery (etymology) of chemical elements of the main subgroups of the fourth group of the periodic tables.
Purpose of the article. The purpose of the article is to help readers, especially beginner chemists, gain a deeper understanding of the meaning of the names of the elements of the main subgroups of the fourth group.
According to the results of the study. The study is based on the analysis of etymological dictionaries and books on the history of the names of chemical elements.
Keywords: chemical element, etymology, English language, origin stories, periodic table
Маълумот дар бораи муаллиф:
Солиева Умеда Лутфуллоевна-лаборанти калони кафедраи химияи умуми ва органикии Донишгохи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни, Цум^урии Тоцикистон, ш.Душанбе, хиёбони Рудаки, 121, E-mail: [email protected] Тел: (+992) 985762303;
Сведение об авторе:
Солиева Умеда Лутфуллоевна-старший лаборант кафедры общий химии и органика Таджикского государственного педагогического университета им. С. Айни, Республики Таджикстан, г. Душанбе, проспект Рудаки, 121, E-mail: [email protected] Тел: (+992) 985762303;
About the author:
Solieva Umeda Lutfulloevna-Senior Laboratory Assistant, Department of General Chemistry and Organics Tajik State Pedagogical University named after S. Aini, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Rudaki avenue, 121, E-mail: [email protected] Tel: (+992) 985762303;
УДК; 811.222.8.
ВОСИТАДОИ АСОСИИ АЛОЦАИ ТОБЕИ ЧУМЛАДОИ ПАЙРАВИ САБАБ ВА НАТИЧД БО САРЧУМЛА ДАР ЗАБОЩОИ ТОЧДКЙ ВА АНГЛИСЙ
Орзуева П. Ц.
Донишгохи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С.Айни
Чумладои мураккаби тобеъ яке аз рукндои асосии илми забоншиносй ба шумор мераванд.
Дар чумладои мураккаби тобеъ муносибати чумладои яктаркиба ва дутаркибаеро мушодида мекунем, ки яке аз чумладо ба дигаре тобеъ аст. Чумлаи тобеъшаванда - чумлаи пайрав буда чумлаи тобеъкунанда сарчумла номида мешавад. Сарчумла аз чидати сохт пояи асосй ба шумор рафта, пайрав ба эзоди он меояд.
Дар дохили чумладои мураккаби тобеъ чумладои аз чидати сохт хеле гуногун мушодида мешаванд, ки ба воситаи ондо муносибатдои чузъдо ва чумлахо мукаррар мегарданд.
Х,ама гуна чумладои пайрав дар таркиби чумладои мураккаби тобеъ сарчумла ва ё ягон аъзои онро шарду эзод медиданд ва барои нишон додани чигунагии фикрдои дар сарчумла ифодаёфта хизмат мекунанд. Аз ин чост, ки ондо чи аз чидати сохт ва чи аз чидати мазмун дорои адамияти бузург буда, хусусиятдои ба худ хос доранд.
Дар забони адабии точик воситадои алокаи тобеи чумладои пайрав ба сарчумла хеле гуногунанд. Пайвандакдои сершумор, калимадои ба пайвандакдо дамнисбат, мутобикати шаклдои феълй—хабардои сарчумла ва чумладои пайрав чои чумлаи пайрав дар чумлаи мураккаби тобеъ ва интонатсия воситадои тобеъкунандаи чумладои пайрав ба сарчумла мебошанд, ки дар яки ондоро алодида ва батафсил бояд омухт.
Ба акидаи забоншиноси точик Д.Точиев барои инкишофи чумладои мураккаби тобеъ дар таркиби сарчумла омадани ичорачонишин, зарф ва таркибдои зарфй низ мудим аст, зеро ин воситадо барои боз дам зичтар алокаманд шудани чумладои пайрав ба сарчумла накши бузург мебозанд [9, с.11].
Пайвандакдо яке аз асоситарин воситаи алокаи синтаксисии чузъи чумлаи мураккаби тобеъ ба дисоб мераванд ва муносибатдои гуногуни онхоро ифода менамоянд. Пайвандакдо на факат муносибатдои тобеиро ифода мекунанд, балки тобиши маъноии ондоро низ мефадмонанд.
Пайвандакдои тобеъкунанда, ки одатан барои ифодаи маъно, вазифа ва тобишдои алодидаи дар як хели чумлаи пайрав хизмат мекунанд, бевосита ба таркиби чумладои пайрав медароянд.
Дар забондои точикй ва англисй пайвандакдои тобеъкунанда нидоят зиёд дастанд ва ондо навъдои сершумори чумладои мураккаби тобеъро ба сарчумла тобеъ мекунанд. Пайвандакдои тобеъкунандаи замон, макон, сабаб, максад, шарт, натича, хилоф, тарзи амал, микдору дарача, монандй ва пуркунанда дар хелдои алодидаи чумладои мураккаби тобеъ фаркияти маъно, сохт ва ё хосияти услубии ондоро нишон медидад.
Дар синтаксиси забони адабии точик чумлаи пайрави сабаб хели махсуси чумладои пайравро ташкил дода, ба воситадои гуногун ба сарчумла тобеъ мешаванд.
Пайвандакдои сершумори тобеъкунанда, калимадои дамнисбат, мутобикати шаклдои феълй-хабардои сарчумла ва чумлаи пайрави сабаб, чои чумлаи пайрави сабаб дар таркиби чумлаи мураккаб ва интонатсияи хоси тобеъ воситадои ба дамдигар вобастаи ифодаи алокаи чумлаи пайрави сабаб ба сарчумла мебошанд.
Яке аз воситадои асосии тобеъкунандаи чумлаи пайрави сабаб ба сарчумла пайвандакдо мебошанд.
