CC BY
31ELEKTRON TIJORAT SOHASINING BUGUNGI KUNDAGI HOLATI VA
YUTUQLARI
Niyazmuradov Amirbek Tolibovich
"Raqamli iqtisodiyot tadqiqotlari markazi" DM, bo'lim boshlig'i
a. niyazmuradov@derc. uz
Annotatsiya: So'nggi yillarda bir qancha omillar, jumladan, iqtisodiyotni raqamlashtirish, iste'molchi odatlarining o'zgarishi va raqamli texnologiyalarning rivojlanishi orqali elektron tijoratda sezilarli o'sish kuzatildi. Ushbu maqolada elektron tijorat sohasining bugungi kundagi holati va yutuqlari, jahon va O'zbekiston misolida elektron tijoratning rivojlanishi, ijtimoiy va texnologik omillar bilan bog'liq o'zgarishlari, hozirgi holati tahlil qilinadi.
Kalit so'zlar: elektron tijorat, elektron savdo, raqamli platformalar, mobil tijorat, raqamlashtirish.
СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ И ДОСТИЖЕНИЯ ОТРАСЛИ
ЭЛЕКТРОННОЙ КОММЕРЦИИ
Ниязмурадов Амирбек Толибович
ГУ «Центр исследований цифровой экономики», начальник отдела
a. niyazmuradov@derc. uz
Аннотация: В последние годы наблюдается значительный рост электронной коммерции благодаря нескольким факторам, включая цифровизацию экономики, изменение потребительских привычек и развитие цифровых технологий. В данной статье анализируются современное состояние и достижения сектора электронной коммерции, развитие электронной коммерции в мире и Узбекистане, изменения, связанные с социальными и технологическими факторами, а также текущая ситуация.
Ключевые слова: электронная коммерция, электронная торговля, цифровые платформы, мобильная коммерция, цифровизация.
CURRENT STATE AND ACHIEVEMENTS OF THE E-COMMERCE
INDUSTRY
Niyazmuradov Amirbek Tolibovich
Head of the department "Digital Economy Research Center" SE
a. niyazmuradov@derc. uz
Abstract: In recent years, there has been a significant growth in e-commerce due to several factors, including the digitalization of the economy, changing consumer habits and the development of digital technologies. This article analyzes the current state and achievements of the e-commerce sector, the development of ecommerce in the world and Uzbekistan, changes related to social and technological factors, and the current situation.
Keywords: e-commerce, electronic trade, digital platforms, mobile commerce, digitalization.
KIRISH
Texnologiyalar global iqtisodiyotni sezilarli darajada o'zgartirdi. Butun dunyo bo'ylab ma'lumotlar oqimini ta'minlash va axborotni raqamlashtirish raqamli biznes modellarini ishga tushirdi va elektron tijoratning o'sishiga turtki berdi.
Elektron tijorat - bu Internet orqali tovarlar va xizmatlarni sotib olish va sotish biznesidir. Mijozlar o'z kompyuterlaridan va boshqa aloqa nuqtalari, jumladan, smartfonlar, aqlli soatlar va Amazon Echo qurilmalari kabi raqamli yordamchilar orqali xarid qilishlari mumkin. Elektron tijorat sohasi hozir biz tasavvur qilganimizdan ham tezroq rivojlanmoqda.
Elektron tijorat biznesdan iste'molchiga (B2C) va biznesdan biznesga (B2B) segmentlarida jadal rivojlanmoqda. B2C segmentida chakana sotuvchi yoki boshqa kompaniya mahsulotlarni bevosita oxirgi mijozlarga sotadi. B2B segmentida bir kompaniya boshqasiga mahsulot sotadi. Ikkala holatda ham ko'pchilik kompaniyalarning maqsadi mijozlarga istalgan raqamli qurilmadan foydalangan holda istalgan vaqtda, istalgan joyda xohlagan narsani sotib olish imkonini berishdir. Oddiy so'zlar bilan aytganda, katta ma'lumotlar odatda nostandart manbalardan olingan juda katta va murakkab ma'lumotlar to'plamidir. Ushbu ma'lumotlar to'plamlarining hajmi shunchalik kattaki, an'anaviy ishlov berish dasturlari ularni boshqara olmaydi. Ammo katta ma'lumotlardan ilgari juda murakkab bo'lib tuyulgan biznes muammolarini hal qilish uchun foydalanish mumkin1.
Har bir statsionar do'konlar misli ko'rilmagan imkoniyatlar va ajoyib o'zgarishlarni ko'rdi. Biz ko'rgan ba'zi o'zgarishlar texnologiyaning rivojlanishi va iste'molchilarning xatti-harakatlaridagi o'zgarishlar bilan bog'liq edi. Ushbu o'zgarishlar bilan kompaniyalar elektron tijorat sohasidagi so'nggi tendensiyalar va o'zgarishlardan xabardor bo'lishlari kerak. Ular o'z brendini keyingi avlodga moslashtirish uchun nima bo'layotganini va o'zgarishlarga qanday moslashishni
1 David Chaffey - Digital Business and E-Commerce Management (7th Edition, 2020)
bilishlari kerak. Elektron tijorat bozorining tez o'sishi bilan HCM (Human Capital management) vositalari tobora muhim va hatto zarur bo'lib bormoqda, chunki ular kompaniyalarga quyidagilarga imkon beradi:
- raqobatchilardan farq qilish;
- butun dunyo bo'ylab ko'proq mintaqalarda ko'proq mijozlarga erishish;
- to'g'ridan-to'g'ri sotish va kamroq statsionar do'konlarini ishlatish orqali xarajatlarni kamaytirish;
- mijozlarga istalgan vaqtda, istalgan joyda, istalgan raqamli qurilmadan foydalangan holda o'zlari xohlagan narsani sotib olishlariga ruxsat berish ming yilliklar va boshqa raqamli mahalliy aholi uchun muhim ahamiyatga ega;
- onlayn ko'rsatkichlar yordamida qimmatli mijozlar ma'lumotlarini olish;
- minimal boshlang'ich sarmoya bilan bozorda yangi mahsulotlar, xizmatlar, brendlar va loyihalarni sinab ko'rish;
- mijozlarga o'z-o'ziga xizmat ko'rsatish imkoniyatlarini taqdim etish, kamroq savdo xodimlariga ko'proq mijozlarga xizmat ko'rsatish imkonini beradi.
Bir tomondan, raqamlashtirish ilgari jismoniy obyektlar (masalan, kitoblar, filmlar, o'yinlar va boshqalar) sifatida sotilgan mahsulotlarning dematerializatsiyasiga olib keladi, boshqa tomondan, raqamli oqimlar an'anaviy transchegaraviy oqimning boshqa har qanday turini ta'minlaydi2.
Ushbu fonda savdo munozaralari ma'lumotlarni boshqarish va raqamli iqtisodiyot o'rtasidagi o'sib borayotgan munosabatlarni qamrab oldi. Elektron tijorat bo'yicha muzokaralar raqamli siyosatning juda ko'p muammolari bo'yicha qoidalarni qamrab olishni boshladi, ularning aksariyati ma'lumotlar oqimi va ma'lumotlarni himoya qilish kabi ma'lumotlarni boshqarish bilan bog'liq.
ADABIYOTLAR TAHLILI
So'nggi bir necha yil ichida innovatsiyalar va iste'molchilar talabi tufayli elektron tijorat manzarasi keskin oshdi. Pandemiya raqamli qabulni tezlashtirib, onlayn sotuvlarni yangi cho'qqilarga olib chiqqanligi sababli, yuqoriga qarab yo'nalish yanada tezlashdi. Bu o'sish shunchaki to'satdan sakrash emas, bu chakana savdo kelajagini o'zgartiradigan barqaror tendensiya hisoblanadi. COVID-19 pandemiyasi elektron tijoratning yangi firmalar, mijozlar va mahsulot turlariga kengayishiga olib keldi va bu elektron tijoratni qabul qilishni besh yilga tezlashtirdi. Pandemiya, shuningdek, elektron tijorat imkoniyatlariga investitsiyalarni oshirish muhimligini ko'rsatdi, chunki elektron tijorat o'sishidan foyda olish qobiliyati internetga kirish va ulanish, raqamli ko'nikmalar va ilg'or pochta infratuzilmasidagi bo'shliqlar tufayli sezilarli darajada farq qiladi3.
2 https://www.oracle.com/cis/cx/ecommerce/what-is-ecommerce/#:~:text=%D0%AD%D0%BB
3 Evan L. P. Smith - E-commerce in the Digital Age: Trends and Challenges (2022)
Shopify global elektron tijorat platformasi ma'lumotlariga ko'ra, sanoat 2024 yilga kelib global elektron tijorat savdosi 6,3 trillion dollarga yetishini kutishi mumkin. Natijalar shuni ko'rsatadiki, aksariyat elektron tijorat kompaniyalari o'sishda davom etmoqda. Bu shuni anglatadiki, ko'proq odamlar kiyim-kechak, gadjetlar va uy-ro'zg'or buyumlari kabi narsalarni onlayn xarid qilmoqda. Bu butun dunyoda onlayn xaridlar tobora ommalashib borayotganidan dalolatdir. Bu mahsulotlarni onlayn sotadigan kompaniyalar uchun yaxshi yangilik, chunki sotuvchilar o'z mahsulotlarini qanday targ'ib qilishni bilsalar, bozor juda katta. Sanoat o'sishi bilan kompaniyalar tendensiyalarni kuzatib borishlari va mijozlar xohlagan narsani taklif qilishlari kerak. Yevropada elektron tijorat o'sishi unchalik tez bo'lmasligi mumkin, ekspertlar bu 47% atrofida bo'lishi mumkinligini aytishadi. Bu shuni anglatadiki, u hali ham o'sib bormoqda, boshqa joylarga qaraganda sekinroq. Ayni paytda, Xitoy allaqachon onlayn-tijorat savdolarida asosiy o'yinchi hisoblanadi, ammo elektron tijorat savdosi hali ham taxminan 15% ga o'sishi kutilmoqda. Bu bozor hajmini hisobga olgan holda juda yaxshi o'sish. Bundan tashqari, ekspertlarning fikricha, elektron tijorat hali ham dunyoning ba'zi qismlarida o'rtacha 52% ga o'sishi mumkin, jumladan:
- Shimoliy Amerika;
- Osiyo-Tinch okeani;
- lotin Amerikasi.
Bu Yevropaga qaraganda bir oz tezroq, bu esa onlayn xarid qilish dunyoning ko'p joylarida tobora ommalashib borayotganini ko'rsatadi4.
Quyida (1-jadval) elektron tijorat platformalarining asosiy elementlari va ularning qisqacha tavsiflari keltirilgan.
1-jadval
Elektron tijorat platformalarining asosiy elementlari va ularning tavsiflari
Asosiy element Tavsif
Foydalanuvchi interfeysi (UI) va foydalanuvchi tajribasi (UX) Intuitiv dizayn va oson navigatsiya
Mahsulotlar katalogi Oson qidirish uchun mahsulotni joylashtirish, filtrlar va saralash
Kontentni boshqarish tizimi (CMS) Mahsulotni boshqarish qulayligi va kontentni nashr etish imkoniyati
To'lov tizimlari Turli to'lov usullarini qo'llab-quvvatlaydi va xavfsizlikni ta'minlaydi
Logistika va inventarni boshqarish Inventarizatsiyani kuzatish va kurerlik xizmatlari bilan integratsiya
Mijozlarga xizmat ko'rsatish Chat, telefon orqali yordam va tez-tez so'raladigan savollar bo'limi
Marketing vositalari Mijozlarni jalb qilish uchun SEO, SEM va
4 https://stallionexpress.ca/state-of-ecommerce/
elektron pochta marketingi
Tahlil va hisobot Foydalanuvchi xatti-harakatlarini kuzatish va hisobot yaratish
Mobil optimallashtirish Moslashuvchan dizayn va mobil ilovalar yaratish qobiliyati
Ijtimoiy integratsiya Ijtimoiy tarmoqlarga ulanish va ijtimoiy sotish imkoniyati
So'nggi o'n yil ichida Janubi-Sharqiy Osiyoda elektron tijorat savdo hajmi bo'yicha barqaror o'sdi. Raqamlashtirish va mobil qurilmalarning ko'payishi, shuningdek, o'rta sinfning mustahkamlanishi potensial xaridorlarning barqaror bazasini yaratdi. Hozirgi vaqtda global elektron tijoratda yetakchi rol Sharqiy va Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlariga tegishli. Bu hudud jahon bozorining 62,2 foizini tashkil qiladi. Buning sababi Xitoyning jahon savdosida ustunligidir. Statista 2022 ma'lumotlariga ko'ra, Xitoy 1,4 trillion dollarlik bozor hajmiga ega va 2025 yilga borib 1,6 trillion dollarga yetishi kutilayotgan Osiyo va dunyodagi eng yirik elektron tijorat o'yinchisidir5.
So'nggi yillarda O'zbekistonda ham elektron tijorat jadal rivojlanib, raqamli iqtisodiyotning muhim qismiga aylandi. Research Group Central Asia tadqiqot agentligi O'zbekiston aholisi o'rtasida so'rov o'tkazib, odamlar kunlik xaridlarni qaysi platformalarda amalga oshirishini aniqlashdi. So'rov natijalariga ko'ra, respondentlarning 72 foizi Uzum Market savdo maydonchasini afzal ko'rgan, Instagram, Telegram, Zoodmall va OLX ham mashhur bo'lgan. Raqamli iqtisodiyot tadqiqot markazi davlat agentligi tomonidan o'tkazilgan tahliliy tadqiqotlar ushbu sezilarli o'sish haqida ma'lumot beradi. O'zbekiston statistik portali ma'lumotlariga ko'ra, mamlakatimizda elektron tijorat va chakana savdo hajmi barqaror o'sib bormoqda. 2022-yilda elektron tijorat savdolari hajmi 2021-yilga nisbatan 1,8 baravarga o'sdi va 10,8 trillion so'mdan ortiqni tashkil etdi, bu umumiy chakana savdo hajmining 4 foizdan ortig'ini tashkil etdi6.
2-may kuni TMIF-2024 doirasida elektron tijoratga investitsiyalarga bag'ishlangan panel sessiyasi bo'lib o'tdi. Bu haqda MIPT matbuot xizmati xabar berdi. Soha mutaxassislari va davlat idoralari vakillari O'zbekistonda onlayn savdo holatini muhokama qildi. Sessiya ishtirokchilari ta'kidlaganidek, O'zbekistonda investitsiyalar va elektron platformalarni rivojlantirish uchun "o'ziga xos" ishbilarmonlik muhiti mavjud. Istiqbolli loyihalar milliy agentligi rahbari o'rinbosari Davron Maqsudovning aytishicha, bugungi kunda mamlakatimizda 50 dan ortiq bozorlar ro'yxatga olingan. Ularning yillik aylanmasi 300 million dollarni tashkil etadi va 2027 yilga borib 1 milliard dollarga yetishi kutilmoqda. O'zbekistonda 57 ta
5 https://cart-power.ru/blog/obzor-elektronnoj-kommercii-vostochnoj-i-jugo-vostochnoj-azii-problemy-perspektivy-igroki/
6 https://kapital.uz/electronaya-kommerciya-uzb/
xorijiy texnologiya kompaniyasi soliqqa tortish uchun ro'yxatdan o'tgan, jumladan Apple, Google, Meta va Booking.com. O'tgan yili ularga 70 milliard so'mlik soliq to'lovlari tushdi7.
METODOLOGIYA
Ushbu tadqiqotning maqsadi elektron tijorat va savdo sohasining bugungi kundagi holati va yutuqlari, O'zbekiston va dunyo mamlakatlari misolida uning ahamiyatini tahlil qilishdir. Tadqiqot davomida umumiy ilmiy tahlil va taqqoslash usullaridan foydalanilgan.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Butun dunyoda elektron tijorat jadal rivojlanmoqda, har bir mintaqaviy iqtisodiyot o'ziga xos tendensiya va yutuqlarni namoyish etmoqda.
Ularga quyidagilarni keltirish mumkin:
1. Elektron tijoratdagi umumiy tendensiyalar
Osiyo: Xitoy, Yaponiya va Hindiston kabi davlatlar tufayli elektron tijoratning eng katta hajmiga ega mintaqa. Bu yerda mobil platformalar va ijtimoiy tijorat faol rivojlanmoqda.
Yevropa: Elektron tijoratda barqaror o'sish, iste'molchilar huquqlarini himoya qilishga e'tibor va SI va AR kabi yangi texnologiyalarni o'zlashtirish.
Amerika: logistika va yetkazib berishda innovatsiyalarga, shuningdek obuna modellarini ishlab chiqishga e'tibor qaratgan holda elektron tijoratning yuqori kirib borishi.
2. Elektron tijoratni qiyosiy tahlili
Elektron tijoratni qiyosiy tahlili 2-jadvalda keltirilgan.
2-jadval
Elektron tijoratni qiyosiy tahlili
Mintaqa Bozor hajmi (2023, trillion dollar) Asosiy o'yinchilar O'sish (yiliga %) Trendlar
Osiyo 3,5 Alibaba, JD.com, Shopee 20% Ijtimoiy tijorat, mobil tijorat
Yevropa 1,2 Amazon, Zalando, Otto 12% Shaxsiylashtirish, ekologiya
Amerika 1,0 Amazon, eBay, Walmart 15% Logistika, obuna xizmatlari
3. Mintaqaviy xususiyatlar Osiyoda:
7 https://www.spot.uz/ru/2024/05/03/e-commerce/
Xitoy: elektron tijoratda yetakchi. Bozorda Alibaba va JD.com kabi platformalar hukmronlik qiladi. Mijozlarning tajribasini yaxshilash uchun SI texnologiyalarini joriy etish.
Hindiston: Mobil tijoratning tez o'sishi va UPI kabi to'lov tizimlarining joriy etilishi.
Yevropada:
Germaniya: Barqarorlik va atrof-muhitga e'tibor qaratgan Yevropadagi eng yirik elektron tijorat bozorlaridan biri.
Buyuk Britaniya: Xavfsizlik va ma'lumotlarni himoya qilishga qaratilgan onlayn savdoning yuqori darajasi.
Amerika:
AQSh: Logistika va ta'minot zanjirlarida innovatsion yechimlarni ishlab chiqish. Obuna modellari va moslashtirilgan takliflar tobora ommalashib bormoqda.
Lotin Amerikasi: Infratuzilma muammolariga qaramay, kuchli o'sishni keltirish mumkin. Mobil platformalar muhim rol o'ynaydi.
Bugungi kunda elektron tijorat va savdo sanoatining holati va rivojlanishi
Elektron tijorat sanoati barqaror o'sish va iste'molchilarning xohish-istaklarining o'zgarishini namoyish etib, jadal rivojlanishda davom etmoqda. Raqamlashtirish va onlayn savdoga o'tishni sezilarli darajada tezlashtirgan COVID-19 pandemiyasi fonida ushbu sohaning bugungi holatining bir qancha asosiy tendensiyalari va xususiyatlarini aniqlash mumkin8.
1. Barqaror bozor o'sishi
So'nggi ma'lumotlarga ko'ra, global elektron tijorat o'sishda davom etmoqda. 2024 yilga borib u 6 trillion AQSh dollaridan oshishi kutilmoqda. Ushbu o'sishning asosiy omillari:
Iste'molchi odatlarini o'zgartirish: iste'molchilar an'anaviy do'konlardan ko'ra ko'proq onlayn xarid qilishni tanlashmoqda. Qulaylik, mavjudlik va mahsulotlarning xilma-xilligi asosiy rol o'ynaydi.
Mobil trafikning ko'payishi: smartfonlar va mobil ilovalarning rivojlanishi bilan ko'proq odamlar mobil qurilmalar orqali xarid qilishmoqda. Bu mobil tijoratning o'sishiga olib keladi (m-commerce).
2. Yangi texnologiyalar va vositalar
Zamonaviy texnologiyalar elektron tijoratni o'zgartirishda muhim rol o'ynaydi:
Sun'iy intellekt (SI): SI xarid qilish tajribasini shaxsiylashtirish, ma'lumotlarni tahlil qilish va iste'molchilarning xatti-harakatlarini bashorat qilish uchun ishlatiladi. Sun'iy intellekt asosida ishlaydigan tavsiya tizimlari standartga aylanmoqda.
8 Marie Taillard - E-commerce: The key trends for 2021 and beyond (2021)
Virtual va kengaytirilgan haqiqat (VR/AR): Ushbu texnologiyalar yanada interaktiv va jozibador onlayn-do'konlarni yaratishga imkon beradi, bu esa iste'molchilarga mahsulotlarni xarid qilishdan oldin yaxshiroq tasavvur qilishiga yordam beradi.
Blokcheyn: Blockchain texnologiyalari tranzaktsiyalarning shaffofligi va xavfsizligini yaxshilash uchun qo'llanila boshlandi, bu ayniqsa iste'molchilar va savdogarlar uchun muhimdir.
3. Logistika va yetkazib berishdagi o'zgarishlar
Zamonaviy iste'molchilarning yetkazib berish tezligi va qulayligiga bo'lgan talablari kompaniyalarni logistika strategiyalarini qayta ko'rib chiqishga majbur qilmoqda:
Tezlashtirilgan yetkazib berish: Ko'pgina kompaniyalar tez yoki hatto bir zumda yetkazib berish imkoniyatlarini taklif qiladi, bu esa raqobatdosh ustunlikka aylanadi.
Omborni avtomatlashtirish: logistikada robotlar va avtomatlashtirilgan tizimlardan foydalanish samaradorlikni oshirishga va buyurtmani qayta ishlash vaqtini qisqartirishga yordam beradi.
4. Ekologik barqarorlik
Atrof-muhit muammolari haqida xabardorlikning ortishi bilan elektron tijorat kompaniyalari barqaror amaliyotlarni amalga oshirishni boshlaydilar. Bunga ekologik toza qadoqlashdan foydalanish, yetkazib berish zanjirlarini optimallashtirish kiradi.
5. Ijtimoiy tijorat
Ijtimoiy tarmoqlar savdo uchun muhim platformaga aylanmoqda. Foydalanuvchilar Instagram, Telegram va Facebook kabi platformalar orqali to'g'ridan-to'g'ri xarid qilishlari mumkin bo'lgan ijtimoiy tijorat jadal rivojlanmoqda. Bu brendlar va kichik biznes uchun yangi imkoniyatlar yaratadi.
Sharqiy va Janubi-Sharqiy Osiyoda elektron tijoratning o'sishiga bir qancha omillar sabab bo'ladi:
Internet infratuzilmasini kengaytirish. Hududda internetning mavjudligi va tezligini oshirish, shuningdek, mobil aloqa qamrovini yaxshilash.
Tez o'sib borayotgan foydalanuvchi bazasi. Osiyo dunyodagi aholi eng zich joylashgan qit'asi bo'lib, uni ulkan iste'mol bozoriga aylantiradi. Potentsial xaridorlarning ko'pligi onlayn savdo uchun ko'proq imkoniyatlarni anglatadi.
Ijtimoiy tijorat. Osiyo mintaqasida 2023 yilgi tendensiya - xarid qilish uchun ijtimoiy tarmoqlardan foydalanish. Xitoydagi WeChat va Janubi-Sharqiy Osiyodagi Lazada kabi platformalar iste'molchilarga ijtimoiy tarmoqlar orqali mahsulotlarni osongina topish, tadqiq qilish va sotib olishga yordam beradi.
Mobil qurilmalardan foydalanishning ortishi. Ushbu bozorlarga kiradigan kompaniyalar o'zlarining mobil versiyalari va ilovalarida soddaligi va qulayligiga e'tibor qaratishlari kerak.
Raqamli to'lov tizimlarini rivojlantirish. Ko'pgina Osiyo mamlakatlari Xitoyda AliPay va Hindistonda Paytm kabi o'zlarining raqamli to'lov tizimlarining rivojlanishi va tarqalishini ko'rmoqda. Bu tovar va xizmatlar uchun onlayn to'lov jarayonini soddalashtiradi va tezlashtiradi. Mahalliy miqyosda eng mos to'lov imkoniyatlarini taklif qilish uchun raqobatbardosh to'lov provayderi bilan hamkorlik qilish muhimdir.
Infratuzilmani kengaytirish. Logistika tizimlari va yetkazib berish xizmatlarining takomillashtirilgani ham Osiyoda elektron tijorat rivojlanishiga turtki bermoqda. Tovarlarni tez va ishonchli yetkazib berish mijozlar talablarini qondirishning muhim omilidir.
Texnologiyani rivojlantirish. Qulay va yoqimli xarid qilish tajribasini taqdim etish uchun kompaniyalar kengaytirilgan haqiqat va virtual haqiqat kabi texnologiyalarni ishlab chiqmoqda. Ta'minot zanjiri boshqaruvidan tortib firibgarlik boshqaruvigacha, sun'iy intellekt elektron tijorat sohasida katta rol o'ynaydi.
Transchegaraviy elektron tijoratni kengaytirish. Global pandemiya psixologik to'siqlarni bartaraf etdi va odamlar xorijiy internet-do'konlardan ko'proq tovarlar xarid qila boshladi. Osiyo mintaqasidagi transchegaraviy savdoda, shubhasiz, Xitoy va Alibaba guruhi ustunlik qiladi.
O'zbekistonda elektron tijorat va savdoning hozirgi holati va yutuqlari
O'zbekistonda so'nggi yillarda bir qancha omillar, jumladan, iqtisodiyotni raqamlashtirish, iste'molchi odatlarining o'zgarishi va davlat tomonidan qo'llab-quvvatlanishi sabab bo'lgan elektron tijoratda sezilarli o'sish kuzatildi.
1. Tarmoqning barqaror o'sishi
Ma'lumotlarga ko'ra, O'zbekistonda elektron tijorat bozori hajmi, ayniqsa, COVID-19 pandemiyasidan keyin sezilarli darajada oshgan9. Onlayn formatga o'tish zaruratga aylandi va ko'plab kompaniyalar o'zlarining raqamli kanallarini rivojlantirishni boshladilar. Mamlakatning elektron tijorat bozori 2023-yilda bir necha yuz million dollarni tashkil etdi, bundan keyin ham o'sishi prognoz qilinmoqda.
2. Infratuzilmani rivojlantirish
Davlat elektron tijoratni raqamlashtirish va infratuzilmani rivojlantirishni faol qo'llab-quvvatlaydi:
9 Султанов И. - Развитие электронной торговли в условиях пандемии COVlD-19 в Узбекистане (2021)
- Internetga ulanishni yaxshilash: O'zbekistonda internet tezligi va undan foydalanish imkoniyati oshgani kuzatilmoqda, bu esa onlayn xaridlarning o'sishiga xizmat qilmoqda.
- Elektron to'lovlar: Payme, Click va boshqalar kabi onlayn to'lov xizmatlarining o'sishi xarid jarayonini ancha soddalashtirdi va iste'molchilarning elektron tijoratga ishonchini oshirdi.
3. Davlat yordami
Elektron tijoratni rivojlantirishda davlat tashabbuslari muhim o'rin tutadi. 2020-yilda elektron tijoratni rivojlantirish chora-tadbirlarini o'z ichiga olgan iqtisodiyotni raqamlashtirish strategiyasi qabul qilindi. Shuningdek, tadbirkorlar uchun zamonaviy texnologiyalar va biznes uslublarini o'rgatishga qaratilgan ta'lim dasturlari mavjud.
4. Onlayn do'konlar sonining ko'payishi
Statistik ma'lumotlarga ko'ra, O'zbekistonda internet-do'konlar soni ortib bormoqda. Oson, Uzum, Zoodpay va boshqalar kabi elektron tijorat platformalarida, jumladan, yirik va kichik biznesda yangi o'yinchilar paydo bo'lmoqda. Bozordagi bu xilma-xil tovar va xizmatlar raqobatni rag'batlantiradi va xizmat ko'rsatish sifatini oshiradi10.
5. Ijtimoiy tijorat va bozorlar
Instagram, Telegram va Facebook kabi ijtimoiy tarmoqlar mahsulot va xizmatlarni ilgari surish uchun muhim vositaga aylanmoqda. Ko'pgina kichik tadbirkorlar va yakka tartibdagi sotuvchilar o'z mahsulotlarini sotish uchun ijtimoiy platformalardan foydalanadilar. Bozorlar ham faol rivojlanmoqda, sotuvchilarga o'zlarining onlayn-do'konlarini yaratish uchun katta xarajatlarsiz yangi bozorga kirish imkoniyatini beradi.
6. Qiyinchiliklar va istiqbollar
Yutuqlarga qaramay, O'zbekistonda elektron tijorat sektori qator muammolarga duch kelmoqda:
Huquqiy bazaning yo'qligi: Elektron tijorat sohasida huquqiy tartibga solishni takomillashtirish bo'yicha qo'shimcha chora-tadbirlar zarur.
Logistikaning yomonligi: tovarlarni, ayniqsa, chekka hududlarga yetkazib berish bilan bog'liq muammolar dolzarbligicha qolmoqda. Ta'minot zanjirlarini takomillashtirish tarmoqni yanada rivojlantirishning asosiy omili bo'ladi.
XULOSA
Elektron tijorat turli mintaqalarda turli sur'atlarda o'sishda davom etmoqda. Osiyo hajmi va o'sish sur'ati bo'yicha yetakchilikni saqlab qoladi, Yevropa va Amerika esa barqaror amaliyot va innovatsiyalarga e'tibor qaratadi. Qiyosiy tahlil
10 Рахимов А. - Электронные платежи и их роль в развитии электронной коммерции в Узбекистане (2022)
shuni ko'rsatadiki, har bir hudud o'zgaruvchan sharoit va bozor talablariga moslashadi, bu esa korxonalar va iste'molchilar uchun yangi imkoniyatlar yaratadi. O'zbekistonda elektron tijorat faol o'sish va o'zgarishlar davrini boshdan kechirmoqda. Davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash, infratuzilmani rivojlantirish va iste'molchilarning xohish-istaklarini o'zgartirish biznes uchun qulay muhit yaratishga yordam beradi. Sohaning kelajagi texnologiyani yanada tatbiq etish, takomillashtirilgan logistika va elektron tijoratni rivojlantirishga ko'maklashuvchi qonunchilik bazasini yaratishga bog'liq. O'zbekistonda yaqin yillarda elektron tijorat sohasida mintaqadagi yetakchilardan biriga aylanish uchun barcha imkoniyatlar mavjud.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. David Chaffey - Digital Business and E-Commerce Management (7th Edition, 2020).
2.https://www.oracle.com/cis/cx/ecommerce/what-is-ecommerce/# :~:text=%D0%AD%D0%BB
3. Evan L. P. Smith - E-commerce in the Digital Age: Trends and Challenges (2022).
4. https://stallionexpress.ca/state-of-ecommerce/
5. https://cart-power.ru/blog/obzor-elektronnoj-kommercii-vostochnoj-i-jugo-vostochnoj-azii-problemy-perspektivy-igroki/
6. https: //kapital. uz/electronaya-kommerciya-uzb/
7. https://www.spot.uz/ru/2024/05/03/e-commerce/
8. Marie Taillard - E-commerce: The key trends for 2021 and beyond (2021).
9. Султанов И. - Развитие электронной торговли в условиях пандемии COVID-19 в Узбекистане (2021).
10. Рахимов А. - Электронные платежи и их роль в развитии электронной коммерции в Узбекистане (2022).
