CC BY
0ЭЛДИК АКЫНДАРДЫН АКЫЛ-НАСААТ КАЗЫНАСЫНДА ЖАШАГАН ТАБИЯТ МЫЙЗАМЫНЫН БЕРИЛИШИ ЖАНА НАРКТУУЛУКТАР
ТОКТОМАТОВА ГУЛЬНАРА ОРУНБАЕВНА
Жалал-Абад педагогикалык колледжинин окутуучусу
ТЕМИРБАЕВА ГУЛЗАД КОЗОНОВНА
улук окутуучу ЖАМУ Кыргыз Республикасы
Аннотация: Макалада элдик чыгарманын негизинде жазылган Молдо Кылычтын "Буудайык" чыгармасындагы акыл-насаат казынасында жашаган табият мыйзамынын берилиши жвнYндв айтылат. Аталган чыгармадагы вз кызыкчылыгы YЧYн, адам менен табияттын ортосундагы тец салмактуулукту бузуу, зомбулук жасоо, эркиндигинен ажыратуу,ж.б., жвнYндв свз болот.
"Онвр влбвйт", - деп айтылат элибизде. Бул макалада мен кыргыз элинин алмустактан келе жаткан алгыр куштарды таптоо, алар менен ац уулоо ыкмасы, ошону менен бирге табияттын ар тYрдYY сырларын билYY, аларга мамиле кылуу, жан-жаныбарлардын табиятын YйрвнYY, аларга кандай мамиле кылуу жвнYндвгY биринчиден; кушка тилмер "саятчылык"внврY, экинчиден; элдик "бир тогуз" салты; YЧYнчYдвн бул поэмадагы "Свз" внврY жвнYндв баяндоону туура кврдYм. Аталган чыгарманын мазмунундагы мындай взгвчвлYктврдY чечмелеп окутуу бир топ натыйжалуу болот деп ойлойм жана чыгарманын мазмунун автордун айтайын деген оюн студенттерге жеткирYYгв,алардын ой-ЖYгYртYY ж.б., ишмердигине оц таасир этет.
ТYйYндYY свздвр: адам менен табияттын ортосундагы тец салмактуулук, зомбулук жасоо, эркинен ажыратуу, саятчылык внвр, свз внврY, бир тогуз салты,окурмандын ишмердиги.
ИЗЛОЖЕНИЕ ЗАКОНА ПРИРОДЫ И ЦЕННОСТЕЙ, ЖИВУЩИХ В СОКРОВИЩНИЦЕ МУДРОСТИ НАРОДНЫХ ПОЭТОВ
ТОКТОМАТОВА ГУЛЬНАРА ОРУНБАЕВНА
Преподаватель Джалал-Абадского педагогического колледжа
ТЕМИРБАЕВА ГУЛЗАД КОЗОНОВНА
старший преподаватель ЖАГУ Кыргызская Республика
Аннотация: В статье рассказывается об изложении закона природы, живущего в сокровищнице мудрости, в «Буудайык» Молдо Кылыча, написанном на основе народного произведения. В указанном произведении идет речь о нарушении баланса между человеком и природой, совершении насилия, лишении свободы и т. д. ради собственной выгоды. «Искусство не умирает», — говорят в нашем народе. В этой статье я сначала расскажу о методе кыргызов по выслеживанию и охоте на птиц, а также о знании различных тайн природы, обращении с ними, изучении природы животных и способах обращения с ними; птичий тилмер «способность приручить», во-вторых; народная традиция «наградить»; в-третьих, в этом стихотворении будет уместно рассказать об искусстве «красноречие». Думаю, что интерпретации таких особенностей в содержании работы будет более эффективной и положительно скажется на донесении до учащихся содержания работы, их мышления, их деятельности и т. д.
Ключевые слова: баланс между человеком и природой, насилие, лишение свободы, искусство изб, искусство слова, традиция «наградить»;, активность читателя.
PRESENTATION OF THE LAW OF NATURE AND VALUES LIVING IN THE TREASURE OF WISDOM OF FOLK POETS
TOKTOMATOVA GULNARA ORUNBAYEVNA
Teacher of Jalal-Abad Pedagogical College
TEMIRBAEVA GULZAD KOZONOVNA
senior lecturer at JAMU Kyrgyz Republic
Annotation: This article talks about the presentation of the law of nature, living in the treasury of wisdom, in "Buudaiyk" by Moldo Kylych, written on the basis of a folk work. This article talks about the imbalance between the man and the nature, the commission of violence, deprivation of freedom, etc. for one's own benefit. "Art never dies," say among our people. At first In this article, I will talk about the Kyrgyz method of tracking and hunting birds, as well as the knowledge of various secrets of nature, handling them, studying the nature of animals and ways of handling them; bird tilmer "ability to tame", secondly; folk tradition of "rewarding"; thirdly, in this poem it would be appropriate to talk about the art of "eloquence ". I think that the interpretation of such features in the content of the work will be more effective and will have a positive impact on conveying to students the content of the work, their thinking, their activities, etc.
Key words: the balance between man and nature, violence, deprivation of liberty, the art of huts, the art of words, folk tradition of "rewarding", the activity of a reader._
Киришуу: Молдо Кылыч 63yhyh чыгармачылыгы менен кыргыз сез искусствосунда жацы багыт ачкандардын бири. Ал замана адабиятынын улуу екYлдерYнен айырмаланып, ез чыгармаларын оозеки эмес кагаз бетинде жараткан. Буга анын 1911 -жылы Казанда жарык керген "Зилзала"поэмасы далил.
Молдо Кылыч казалдарын жаратууда езYHYн сезимин, жYрек еЙYген коомдук маселелерди, турмуштук окуяларды, жаратылыштык керYHYштердY кандай тYШYнсе, дал ошондой кагазга тYШYPYYге аракет жасаган. Акындын казалдарында негизинен кыргыз жери, анын жаратылышынын кооздугу жана жан-жаныбарларды, канаттууларды,ез тилинде CYЙлетYп,жадагалса бул жерде ескен чеп-чарларга чейин бирден эсептеп, натуралдык тYPYнен баштап, керкем CYреттелYп жазылган. Чындыгында Молдо Кылычтай эч кайсы акын кыргыз жеринде ескен чеп-чардан тартып,кыбырап жашаган жан-жаныбарлардын, канатуулардын аттарын атап, жаратылыштын кооздугун, алардын бири-бири менен болгон ез ара байланышын дээрине жеткире жазган акындан ага чейин болбогондугун жана андан кийин да болбосо керектигин белгилеген изилдеечYлер да бар. Бул анын "Керме-Тоо", "ЧYЙ баяны", "Жинди суу" казалдарында белгилYY. Жогорудагы биз белгилеген езгече CYреткерлик Молдо Кылычтын "Канаттуулар", "БYркYттYн тою"чыгармаларында ачык даана керYHYп турат.
Ал эми анын элдик чыгарманын негизинде жазылган "Буудайык"аттуу философиялык поэмасын: "Кыргыз элинин фольклорундагы асылдык тууралуу "Кожожаш" , "Карагул ботом" дастандары менен уцгулаш",-деп жазат BBC NEWS кыргыз кызматынын кызматкери Алмаз Окин. Чындыгында бул эки дастан да адам-табият мамилеси жалпы адамзаттын балдарын ойлонто турган, улуу идея -осуятты камтыган чыгармалар.
С.Байгазиев: "Улутубуздун уцгулуу нарктары Б-2023" китебинде Молдо Кылычтын "Буудайык" поэмасы мазмунун теревдиги жагынан дYЙнелYк классиканын катарында тура турган залкар чыгарма деп айтышка негиз бар экендигин белгилейт.
Чыгармада жер жYЗYндe жашаган, ар тYЛYккe шай болгон атагы чыккан Жаныбек аттуу хандын тушунда Кара Телек аттуу кушка тилмер саятчы жашаган. Ал бир куну жатып тYш керет, тYШYндe жакшы иш керет, тац атканда эртеси энесине тYШYн айтат."Токойду кездей барып, кеп кендир алып, аны кыз -келинге ийиртип, кек-кендир жибек тор кылып тYЙYп, ак кегучкен тир алып, улуу тоого ууга чыгып, торду жайып, куш тeрeсY Буудайыкты кармап алып, Абалкандын уулу Жаныбек ханга тартуу кылдым;,- дейт. Ал мага:
Ат баштаган бир тогуз, Аны берди бегилик. Тее баштаган бир тогуз, Муну берди бегилик. Кой баштаган бир тогуз, Дагы берди бегилик. Уй баштаган бир тогуз, Аны да берди бегилик. Сандыргалуу сандыгым Сары алтынга толтурду, Санаам менен болтурду. Кепкек болгон кемуркей Кеп кумушке толтурду, Кенулум менен болтурду. Энеке, бул тушумду жоручу-дейт. -Уккамын, балам,карыдан, Буудайык кармап алганда, Бу, тапка кирбейт дечу эле. Тапка кирсе, Буудайык Колго кенбейт дечу эле. Колго кенсе, Буудайык Туурга турбайт дечу эле. Туурга турса, Буудайык Yндeккe келбейт дечу эле. Айдап журсец кой деелет, Айры буттуу пендеге,
Балалык башка зор деелет - деп тушун жооруп берип, байлыктан да баласынын емуру, жаштыгы, жашоосу кымбат экенин тушундургусу келет. Бирок байлыкка суусаган Кара Телек эцсеген тилеги ишке ашып, бар амалын ишке салып Буудайыкты кармап келип Жаныбек ханга тартуу кылат. Жаныбек хан ага ат баштаган бир тогуз, кой баштаган бир тогуз, уй баштаган бир тогуз, тее баштаган бир тогуз, сандыгын сары алтынга, кемуркейун кек кумушке толтурду, кецулу менен болтурду. Абалкандын Жаныбек хандын колуна келген Буудайык колго кенбеду, туурга конбоду, тапка кирбеди, ундекке келбеди. Ошондо хан калкына кабар салды. "Буудайыкты ким тапка келтирсе, самаганын беремин",- деп жар салды. Ошондо калыц элдин ичинен куу кемпир чыгып:
-Ханым, самаганымды берсециз, кушту мен тапка киргизем,-дейт. Хан макул болот. Кемпир ханга аны он беш жашар балага алып беруусун суранат. Хан кемпирдин тилегин орундатып, он беш жашар балага никелеп алып берет. Кемпир сырды чечет: "Буудайыкты ким кармаса, ошону сойгузуп, теш этинен ойгузуп, боор этине тойгузуп, канын кезуне куйса тапка кирет, жайылып чыкканда, кезуне эмне керунсе ошону алат ",-деди.
Аны уккан соц, хан саятчынын чакыртты.Саятчы аны соёрун билип, элин жыйып керээзин айтты: "Буудайыкты таптоого хан мени алып барып соёт, буудайыкты теш этими ойгузуп, боор этиме тойгузат. Ошондо мени чарайна менен чаптап, булгаары менен каптап, отуз жолдун оозуна оцдоп коюп, бейитимдин устуне жалгыз чырпык сайдырып, чынар кылып
койгула, ар тараптан куш келсе, мунарыма туш келсе, куштан зая болду деп, дуба кылып кылып eтYшсYн", - деп сeзYн бYTYп ханга барды.
Хан саятчыны сойдуруп, Буудайыкка жем кылды.
Ошондон кийин буудайык тапка келип, тоо-талаалардагы жан-жаныбарларга кыргын салып кирет. Ацчылыктын ырахатына баткан хан жыргалга тойбой, акыры Буудайыкты жаратылыштын дагы бир тeрeсY-алтымыш айры Ак бугуга шилтейт. Буудайык табият тeрeсY Ак бугуга ызаат кылып кол салбайт да, хандын чек билбеген кумар-араанын ташкаптырып, алтындан жасалган боосун тытып, асманга атып чыгып, ай, кYндY карай сызып, кeздeн кайым болот.
Буудайык качып кеткен соц, аны экинчи ирет кармап келYY YЧYн хан жигиттерин Кара ТeлeктYн баласы Тынымсейитке чаптырып: "Тынымсейит кушка тилмер дечY эле. Ага кабар айткыла буудайыкты кармап келсе каалаганын аткарам",- деп буйрук кылат. Хандын буйругу менен Тынымсейит Буудайыкты издеп таап алып келет, хандын бир тогуздан белегин алып, сандыгын сары алтынга толтуруп, кeмYркeсYн ^к кYMYшкe толтуруп алып кетет. Бирок, Буудайык дагы тапка келбей коёт. Ошондо Жаныбек хан саятчынын баласы Тынымсейитти сойдуруп, тeш этине ойгузуп, боор этине тойгузуп, кeзYнe канын куйгузду. Калган сeeгYн жыйгызып, чарайна менен чаптап, булгаары менен каптап, отуз жолдун оозуна, оцдоп алып койгузуп, бейитинин YCTYнe кош жыгачты сайгызып, мунар кылып койгузду, туш тараптан куш келсе, куштан зая болду деп, дуба кылып eтсYн деп....
Дагы ошентип Жаныбек хан Буудайыкты тапка келтирип, ацчылыктын кумарына батат. Ошол кYндeрдe дагы Ак бугуга буудайыкты салат. Бул ирет да буудайык Ак бугуга тийбей, асман тиреп учуп, алтын боосун тытып, кYндY карай созуп, кeздeн кайым болот. Жаныбек хан муцканып карап кала берет.
Изилдеенун максаты: Молдо Кылычтын "Буудайык" чыгармасындагы акыл-насаат казынасында жашаган табият мыйзамынын берилиши жана "саятчылык" жана "Сeз" eнeрY, элдик "бир тогуз" салты, тогуз жолдун тоому салты, ошондой эле "Кожожаш" менен "Карагул ботом" чыгармаларындагы eнeр жана табятка мамиле кылуу маселелери каралат.
Табияттын мыйзамына каршы чыгып, жашоодогу тец салмактуулукту бузуп, жаратылышка карасантайлык, зомбулук кылып, эркинен ажыратып, ойго келгенин кылуу, чектен чыккан мYдeeлeрYн кандыруу же жашоонун зарылчылдыгынан табиятка туура эмес eзYмчYл мамиле кылуу аягында келип адамзаттын eмYPYHYн трагедиялуу финалына алып келет. Мындай кeрYHYш "Буудайыкта" Кара Тeлeк менен анын баласы Тынымсейитке б.а. байлыктын артынан кууп, ханга куш тeрeсYн кармап келип берип, хандын мYдeeсYн аткаруу YЧYн eздeрY куштун курмандыгы болушса, "Кожожашта" эчкинин баарын кара тамагы YЧYн кырып, анын эркегин да жок кылып сур эчкини боздоткондугу YЧYн Кожожаштын аскада жалгыз асылып калып, ит кушка жем болушу, ал эми "Карагул ботом"дастанында eз баласын eзY атып алышы, Карагулдун ботом деп боздоп калышы, табиятка аяр мамиле жасоо, аны кeздYн карегиндей сактоо, керек eлчeмYнeн ашырбай пайдалана билYY, эгерде табиятты баалап-барктабаса, демек eзYнe каршы eлYм жазасын алуу деген кеп.
Ал эми бул чыгармалардагы "eнeр - eлбeйт"деген сeздYн маанисин чечмелей турган болсок, кыргызда "Буудайыкта"- куш таптоо, куш тилин билYY, аны сeз eнeрY менен жеткирYY тeмeнкYдeй берилет. Буудайыктын CYрeттeлYШY - Буудайык - кeзY чекир, YHY заар, жYHY чаар, текeeрY болот, жем басары жез, чалгыны бычак, манжалары адамдыкы сыцары беш, куйругу кучак, денеси башка канаттуулардан башкача канаттуу экен. Буудайык жeнYндe кыргыздын оозеки адабиятында кецири айтылат. "Кожожашта"- Сур эчкинин сeзYHYн берилиши тeмeнкYдeй:
Далайдан бери Кожожаш, Тартпадыц менден чецгелди. Таалайыца куп кылсын, Ушу турган жерлерди, Кайрылып жYЗYн кeрбeгYн,
Кайгырган кытай элдерди. Мерген болбой куруп кал, Аскадан тYшпeй туруп кал! Чеп саргайып куз болсун, Таманыц алды туз болсун, Туруп кал мерген аскада- деп каргайт
Бул чыгармадан байыркы кыргыз коомунда, табийгаттын татаал шарттарында ацчылык да кыргыздардын чарбалык кесипчилигинин бир туру болгондугун байкоого болот. Мында адам баласы менен табийгаттын катаал кубулуштарынын ортосундагы ез ара алакалар, байланыштар чагылдырылган.
"Карагул ботом" поэмасында болсо,. Илгери Тумаш аттуу мерген эчки-текеден он оцко тургузган экен. Чыгармада кайберендин ээси ага нечен жолу эскертсе да ынабай койгону айтылат. Кундердун биринде жолу болбой, куугумде уйуне кайтып келе жатса, балтыркандын тубу кыймылдайт. Энесине таарынган кичинекей уулу Карагул атасынын артынан ээрчип барып, чарчап уктап калган болот. "Элик экен" деп атып жиберсе, атасынын жолун тосуп чыгып, уктап калган чаарчык тончон ез баласы болуп чыгат.
Окуя "кайберендин каргышы, Карагулду аттьщ эми издеп" дегенден баштап, чиеленип енугуунун экинчи этабына етет. Бул жерде Карагулдун эжесинин кошогу аркылуу мергендин кумарына кызыгып, кайберендерди аёосуз кырганы. Алды-артын ойлобогон ач кeздYГYHYн бетин ачып берет. Ашынган ач кeздYк эртеби кечпи, адамды бир мYшкYлгe салбай койбойт. "Эмнени кордосоц, кордугуна каласыц" делет элде. Бул динде да "ДYЙнeгe кызыгуу оту -eлYмдeн ечет" деген ынанымдуу айтылат. Табият бар байлыгын тартуулап, ашынып баратсац ушинтип жазалап да коёт. Муну, Калык: "Текесин аттыц кооз деп, Телкисин аттыц бооз деп. Улагын аттыц эгиз деп, Кысырын аттыц семиз деп. Ушулардын каргышы,
Уулуцду аттыц эми издеп" - деп эц жеткиликтуу таасын берген. Калык Акиевдин
вариантында Карагулду жоготуу жеке эле кемпир-чалдын гана эмес, эжесинин, элдин да оор
жоготуусу катары берилет.
Толгоноорум бир боорум,
Томуктан сынды оц колум.
Томуктан колду сындырган,
Тозоку какбаш оцбогун.
Тоо кийикке асылып,
Толгоноорумду сомдодуц.
Кайберен аттыц семиз деп,
Кайберендин каргышы,
Карагулду аттыц эми издеп.
Канатым сынып, кайрылып,
Карагулдан айрылып.
Кайдан табам мен издеп.
Ошентип, "Карагул ботом" кайберендин каргышына калып, жалгыз баласынан ажыраган Тумаш мергендин муц-зары, оор кYЙYTY катарында эл арасына тараган.
Эми "Буудайык" поэмасындагы бир тогуз салты жeнYндe айтсам. Кыргыз элинде тогуз санына байланыштуу элдик тYШYHYктeр бар деп белгилейт: педагогика илимдеринин доктору, профессор, Кыргыз эл жазуучусу, Сулайман Рысбаев. Алар: -курсактагы баланы тогуз ай кетеруу; -тогуз толгоосу бир келуу; -тогуз токоч баабедин кылуу:
-тогуздап кальщ 6epYY; -тогуз жолдун тоому; -тогуз канат кереге; -тогуздап айып салуу; -тогуздап айып телее; -"тогуз кайрык".
С.Орозбаковдун варианты боюнча "Манас"эпосунда да, Бай Жакыпка Букардын каны Атемир (Темиркан) кызы Санирабийгага куда тYШYп барганда башайы менен бейкасам "тогуз" сарпайы кийгизет. Демек, мына ушундан кыргыздын салтында тогуздан аталган куда тYШYY же кудалашуу бар экенин билебиз. Эми "Буудайык" чыгармадагы "тогуздар" булар кандайча колдонулган?
Чыгармада Абалкандын Жаныбек бул "тогузду" езYHYн кецул ачуу, езYмчYл мYдеелерYн ишке ашыруу максатында, куш тересY буудайыкты ким кармап берсе, ошол адамга "тогуздап" белек берди. Ал кушту эки жолу качырып, эки жолу карматып, эки жолу буудайыкты кармаган атасы менен баласына тогуздан тартуу берди. Бирок ал кушту тапка келтирYY YЧYн эки саяткердин жанын кыйып сойдуруп кушка жем кылуудан тартынган жок. Ошондой эле атасы менен баласын, отуз жолдун оозуна, оцдоп алып койгузуп, тогуз жолдун тоомуна, топтоп алып койгузду.
Демек, "каада-салт"- кандайдыр бир элдин турмуш тиричиликтеги, YЙ-6YледегY жYPYм-турум нормалары, эрежелери, ырым-жырым, адеп-ахлак, каада-жерелге, жол-жоболордун жыйындысы. Каада-салт улут менен кошо пайда болуп, узак меенет жашап келген, белгилYY географиялык чейреге жана тарыхый шарттарга байланыштуу калыптанган, ар бир элдин, этностук топтун, улуттун ичинде гана салыштырмалуу туруктуулукка ээ жана бир муундан экинчи муунга тынымсыз етYп, коомдук пикирдин ^4Y менен аткарылып жана сакталып турат.
Тыянак: Жогорудагы айтылгандарга таянсак элдик акындардын акыл-насаат казынасында жашаган табият мыйзамынын берилиши жана нарктуулуктар - бул урпактарды тарбиялоого, аларды жашоодо бардык нерселерге акылдуулук, керегечтYк, сабырдуулук, чыдамкайлык, сезге туруу, табиятка таттуу мамиледе болуу, колунда бар нерсеге аяр мамиле жасоо, ата-салтын кармануу ж.б., нарктарды натыйжалуу YЙретYYге, анын маани мацызын ачып керсетYYге ебелге тYзет. Андан сырткары кыргыз элинин нарктарынын азыркы учудагы колдонулушу, тактап айтканда бир топ езгерYYге учурашынын чегин тYШYHYY, башкача айтканда оц жана терс жактарын так белгилее менен керсетYп, салттын нукуралуулугун, баркын жоготпой ез баасында келечек муундарга жеткирYY зарылчылдыгы бар экендигин жYрегY6YЗде сезYY6YЗ керек.
АДАБИЯТТАРДЫН ТИЗМЕСИ
1. Кыргыз адабияты (Антология) III том Б-2012
2. "Залкар акындар сериясы" Молдо Кылыч Абдраим Шама 9-том Б-2016
3. С.Рысбаев Кыргыздын улуттук баалуулуктары жана нарктуу тYШYHYктер Б-2023
4. С.Байгазиев Улутубуздун уц^луу нарктары Б-2023
5. А.Муратов Эр Манас "Таалим -2024"
6. С.Рысбаев, К.Ибраимова, Т. Рысбаев "Манас", "Семетей", "Сейтек" Б-2024
7. Интернет булактарынан: https://sputnik.kg/20170520/karagul-botom-zhonundo-besh-fakty-1033455390.html
8. https://sputnik.kg/20170520/karagul-botom-zhonundo-besh-fakty-1033455390.html
9. https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D0%B0%D0%B4%D0%B0-%D1%81%D0%B0%D0%BB%D1 %82
