УУТ: 633.511. 575.127. 2: 631. 52.527.
Тадкикот
ЭКОЛОГИК -ГЕОГРАФИК ГЕНЕТИК УЗОК ЮКОРИ АВЛОД ДУРАГАЙЛАРИДА ТЕЗПИШАРЛИК БЕЛГИЛАРИНИНГ ШАКЛЛАНИШИ
Аннотация. В данной статье было определено, что формирование и стабилизация признака быстрорастущих гибридов высокого поколения в полевых опытах почвенно-климатических условий Андижанской и Ташкентской областей, далеких от эколого-географических и генетических аспектов, может быть достигнуто путем привлечения к гибридизации эколого-географически отдаленных форм на основе исследований и результатов.
Ключевые слова: образцы сортообразцов, эколого- ео графические отдаленные гибриды, вариация, дисперсия, генотип, гибриды, семейство, ша(г^н.
Аnnotation. In this article presented formation or ~apid maturation in the field experiments of soil and climatic conditions of Andijan and Tashkent °gion or high-generation hybrids of ecological-
geographical and genetically distant origin, based on the study or sustainability, was identified that by involving ecologically and geographically distant ion,ts in hybridization, it is possible to separate fast-growing families and achieve positive results in ¡ioh-genj-aaon hybrids.
Key words: samples of cotton varieties, ecological-geographical far hybrids, variation, dispersion, genotype, family, standard variety.
Кириш. Узбекистан Республикасининг 2017-2021 йилларга мулжалланган Харакатлар стратегиясида ;ишло; хужалигини, айни;са, пахтачиликни ривожлантиришга алохида эътибор берилган. Бу борада касаллик ва зараркунандаларга бардошли, тупро;-и;лим шароитларига мос, тола сифати ю;ори ;ишло; хужалик экинларининг янги селекция навларини яратиш ва ишлаб чи;аришга жорий этиш буйича илмий-тад;и;от ишларини кенгайтириш мухим ахамият касб этади.
Аксарият изланишларда махаллий ва хорижий навларни чатиштиришдан олинган дурагайларида эртапишарлик, бир кусакдаги пахта вазни, 1000 дона чигит вазни, тола чи;ими ва тола узунлигини урганиш асосида ота-она намуналари бир хил курсаткичга эга булганда, ёки фар;и жуда кам булганда куп белгиларнинг
ота-она намуналари курсаткичлари оралигида ирсийланиши ани;ланган. Олимлар эртапишар навларни яратишда экологик ва географик келиб чи;иши жихатдан бир-биридан узок; булган шакллардан фойдаланилганда ота-она шакллари сифатида олинган намуналардан бирортаси мазкур шароитга мослашган махаллий навлар булиши самарали эканлигини хулоса килишган [1].
Экологик ва генетик келиб чи;иши буйича кескин фаркланадиган хар хил гуза турлари ва кенжа турларини чатиштириш асосидаяратилганинтрогрессивнамуналарнинг хар хил навлар билан ;айта чатиштириш оркали вилтга чидамлилик, тезпишарлик, тола чи;ими ва сифати хамда бош;а белгилар буйича донорлик кобилиятлари ю;ори эканлиги ани;ланган хамда интрогрессив шаклларни
2/ 2021 Agro Inform Щ29
гуза селекциясида куллашнинг самарадорлиги исботланган [2].
Тадцицотнинг объекти ирсияти турлича булган BC-8.PL-14, BC-7.PL-15, BC-2.PL-19, ВС-4. PL-10, BC-4.PL-12, ВС-8. PL-15 АКШ гуза намуналари, махаллий C-2609, С-6524, Омад навлари хамда уларни чатиштириш оркали олинган дурагайлари, оилаларидан, андоза нав сифатида С-6524 ва Андижон-36 навларидан фойдаланилади.
Тадцицот усули. Илмий изланишлар УзПИТИда кабул килинган «Дала тажрибаларини утказиш услублари» (2007) буйича олиб борилди. Узок экологик-географик дурагайлаш, фенологик кузатувлар, вилтга бардошлилик, танлов ишлари, намунавий теримлар олиб бориш, математик, вариацион ва коррелятив тахлил усулларидан фойдаланилди. Толанинг сифат курсаткичлари «Сифат» марказида замонавий HVI курилмасида ани;ланди. Барча математик ва статистик тахлиллар MS Excel дастури хамда Б.А.Доспехов услублари асосида амалга оширилди.
Тад;и;отлар Пахта селекцияси уругчилиги ва етиштириш агротехнологиялари илмий-тад;и;от институти хамда Андижон кишло; хужалиги ва агротехнологиялар институтининг дала тажриба станциясида дала тажрибаларида икки хил и;лим шароитида олиб борилди.
Тад;и;отларимизда Андижон ва Тошкент вилояти ПСУЕАИТИнинг дала тажрибаларида экологик географик узок дурагайлаш асосида олинган ю; >ри авлод дурагайларида "нихол униб чикиши-50% пишиш" буйича тажрибалар олиб борилди.
Тажрибаларда оналик сифатида иштирок эт^н эколого-географик узок шакллар хамда оталик сифатида иштирок этган махаллий навларнинг юкори авлод (F10-F ) комбинацияларнинг Андижон ва Тошкент вилояти тупро;-и;лим шароитида тезпишарлик буйича тахлил килинди.
Андижон тупро;-и;лим шароитида .коло.ик-географик узок дурагайларни "нихол униб чи;иш-50% пишиш" курсаткичи буйича олинган тахлил натижаларига кура, андоза нав сифатида олинган Андижон-36 навида тезпишарлик курсаткичи 116,5 кунни ташкил килгани холда, оналик сифатида
1-жадвал
Андижон тупроц-ицлим шароитида экологик-географик узок; дурагайларнинг "них,ол униб
чициши-50% пишиш" курсаткичи, 2021 й.
№ Дурагай комбинациялар M±m a V, %
1 St Andijon-36 116,5±0,22 0,55 0,47
2 F BC-4PT.-10 x C-2609 117,2±0,32 1,03 1,89
3 F BC-4PT.-10 x C-2609 116,4±0,26 0,84 1,44
4 F BC-4PT.-10 x C-2609 116,0±0,16 0,51 0,72
5 F BC-4PL-10 x C-2609 116,0±0,20 1,63 0,54
6 F BC-8PL-14 x C-6524 117,4±0,16 0,51 2,65
7 F BC-8PL-14 x C-6524 116,5±0,30 1,97 1,83
8 F BC-8PL-14 x C-6524 115,6±0,42 0,84 1,72
9 F BC-8PL-14 x C-6524 115,5±0,26 0,74 0,44
10 13 ..... F BC-4PT.-10 x Пмял 117,5±0,28 0,57 0,49
11 F BC-4PL-10 x Пмял 116,7±0,47 1,95 1,82
12 F BC-7PT.-15 x Пмал 116,5±0,28 0,57 0,49
13 F BC-7PT.-15 x Пмал 116,0±0,25 0,50 1,42
14 F BC-4PT.-12 x С-5621 116,1±0,23 0,73 0,63
15 F BC-4PT,-12xC-6521 115,0±0,44 1,00 0,87
Agro Inform 2/ 2021
С-2609 авлод
иштирокидаги
ю;ори
эколого-географик узок; дурагай комбинацияларда ушбу белги буйича курсаткич 116 (F12BC-4PL-10 x C-2609, F13BC-4PL-10 x C-2609) кундан 117,2 (F10BC-4PL-10 x C-2609) кунгача, С-6524 нави иштирокидаги дурагай комбинацияларда эса 115,5 (F13BC-8PL-14 x C-6524) кундан 117,4 (F10BC-8PL-14 x C-6524) кунгача, Омад нави иштирокидаги дурагай комбинацияларда эса 116,0 (F12BC-7PL-15 x Омад) кундан 117,5 (F10BC-4PL-10 x Омад) кунгачани ташкил этди (1-жадвал).
Шу уринда таъкидлаб утиш жоизки, нихол униб чи;ишидан 50 % пишишгача булган давр буйича курсаткичлар ота-она генотипига богли; равишда шаклланганидан далолат беради. Тажриба натижаларидан куриниб турибдики, оталик сифатида иштирок этаётган тезпишар Омад нави иштирокидаги дурагай комбинацияларда ушбу белги курсаткичи оталик генотипи таъсирида булиб, оналик навга нисбатан пастро; натижани намоён этди.
Ушбу дурагай комбинациялар орасида F13BC-4PL-12 x С-5621 комбинациясида "нихол униб чи;иши-50% пишиш" даври буйича курсаткич 115 кунни ташкил этиб нисбатан тезпишарликни намоён этди.
Пахта селекцияси уругчилиги ва етиштириш агротехнологиялари институти тажриба далаларидаги тад;и;от натижаларига кура,нихолунибчи;ишидан50%пишишбелгиси андоза С-6524 навида 118,5 кунни ташкил этиб, С-2609 нави иштирокида эколого-географик
узок дурагайлар орасидан F13BC-4PL-10 x C-2609 комбинациясида 116,5 кунни ташкил этиб, улар орасида нисбатан тезпишарлик намоён булди. F10BC-4PL-10 x C-2609 комбинациясида эса нисбатан кечпишарлик кузатилиб, 118,5 кунни (2-жадвал) ташкил этди.
С-6г24 нави иштирокидаги дурагай комбинациялар орасидан F13BC-8PL-14 x C-6524 комбшацияс!да нихол униб чи;ишидан 50% пишишгача булган давр 115,2 кунни F10BC-8PL-14 x C-6524 комбинациясида эса нис'аган кечпишарлик кузатилиб 118,8 кунни ташкил этди. Омад нави иштирокидаги комбинацияларда оталик сифатида иштирок этаётган ушбу навнинг таъсири сезиларли булмади.
ПСУЕАИТИ тажрибаларида F13BC-4PL-12 x С-5621 комбинациясида нисбатан тезпишарлик кузатилиб, 115,1 кунни ташкил этди.
ПСУЕАИТИнинг дала тажрибаларида экологик-географик узок дурагайларнинг "Униб чи;иш-50% кусакларнинг очилиши" курсаткичи буйича ю;ори авлод дурагай комбинацияларимиз Андижон тупро;-и;лим шароитида экиб урганилаётган экологик-географик узок дурагайларнинг "Униб чи;иш-50% пишиш" курсаткичиларига нисбатан 1-2 кунга кечпишар булди. Ушбу ю;ори авлод дурагайларимиз "нихол униб чи;иши-50 % пишиш" курсаткичлари 115,1 кундан (F13BC-4PL-12xC-6521) 119,2 кунгача (F12BC-7PL-15 x Омад) булди.
2/ 2021 Agro Inform
31
2-жадвал
ПСУЕАИТИнинг дала тажрибаларида экологик-географик узок; дурагайларнинг "них,ол униб чициши-50% пишиш" курсаткичи, 2021 й.
№ Дурагай комбинациялар M±m a V, %
1 St C-6524 118,5±0,95 1,66 1,62
2 F10BC-4PL-10 x C-2609 118,5±0,17 0,56 2,47
3 F11BC-4PL-10 x C-2609 117,7±0,70 1,21 1,88
4 F12BC-4PL-10 x C-2609 117,3±0,84 1,47 1,27
5 F13BC-4PL-10 x C-2609 116,5±0,73 1,32 1,97
6 F10BC-8PL-14 x C-6524 118,8±0,24 1,79 2,81
7 F RC-8PL-14 x C-6524 11 116,5±1,03 1,27 1,66
8 F12BC-8PL-14 x C-6524 116,7±0,65 1,05 1,76
9 F13BC-8PL-14 x C-6524 115,2±0,89 0,82 0,44
10 F10BC-4PL-10 x Омад 119,0±0,40 1,30 1,10
11 F11BC-4PL-10 x Омад 119,0±0,46 0,81 0,68
12 F12BC-7PL-15 x Омад 119,2±0,47 0,95 1,27
13 F10BC-7PL-15 x Омад 117,0±1,15 0,30 0,80
14 F11BC-4PL-12 x С-5621 116,2±0,47 1,07 1,80
15 F13BC-4PL-12 x С-5621 115,1±0,65 0,95 0,80
Ушбу экологик-географик узок; ю;ори авлод дурагайларни орасидан х^ам эртапишар Омад
нави иштирокида олинган дурагай комбинациялар бош;а дурагай комбинацияларга нисбатан тезпишарликни таркибий кисмлари бу й: ча кур^аткичлари хар иккала тупро; и;лим шароитида хам бир мунча узун булганлиги кузатилди. Белги буйича нисбатан ю;ори узгарувчанлик амплитудаси F10BC-8PL-14 x C-6524 (2,81) ва F10BC-4PL-10 x C-2609 комбинациясида 2,47 %, паст курсаткичи дурагай комбинациялар узгарувчанлик даражаси эса FX1BC-4PL-10 x Омад (0,68), F10BC-7PL-15 x Омад ва F13BC-4PL-12 x С-5621 дурагай комбинацияларида 0,80% эканлиги ани;ланди.
Хулоса. Демак, эртапишарлик белгиси ота-она генотипига богли; равишда авлодларда ирсийланади хамда танлашнинг самарадорлиги мухим ахамият касб этади. Экологик-географик узок шакллар асосида яратилган дурагай комбинацияларда оталик сифатида иштирок этган тезпишар Омад навининг таъсири сезиларли булмади, яъни ушбу нав иштирокидаги дурагай комбинацияларда бош;аларига нисбатан тезпишарликда устунлик намоён булмади. Хар иккала тупро;-и;лим шароитида F13BC-8PL-14 x C-6524 ва F13BC-4PL-12 x С-5621 комбинацияларида тезпишарлик кузатилиб, улардан белгини яхшилашда генетик-селекцион тад;и;отларда фойдаланиш мумкин.
Фойдаланилган адабиётлар:
1. Кучкаров О.Э., Алиходжаева С.С., Амантурдиев А.Б., Усманов С.А., Расулов И.М., Норов Б., Рамазанова Н. Возможность создания скороспелых форм хлопчатника в сочетании с крупностью коробочек в условиях 2х-поливов// "Дала экинлари селекцияси уругчилиги ва агротехнологияларининг долзарб йуналишлари" мавзусида Халцаро илмий-амалий конференцияси материаллари туплами 1-;исм, - Тошкент, 2016. - Б.175-178.
2. Эгамбердиев А.Э., С.А.Эгамбердиева. Fузанинг узок генетик дурагайларида селекция учун кимматли белгиларнинг ирсийланиш конуниятлари. /Дуза, беда селекцияси ва уругчилиги илмий ишлар туплами. -Тошкент, 2009. -Б. 208-213.
32
Agro Inform 2/ 2021