CC BY
10UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022
ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4
«ЕДИГЕ» ДЭСТАНЫНДАГЫ СИНОНИМЛЕРДИЦ ЛИНГВОПОЭТИКАЛЬЩ
АНАЛИЗИ Кдырбаева Улзада Кайрбаевна
каракалпак мэмлекетлик университети таяныш докторанты https://doi org/10.5281/zenodo.6983569
Аннотация. Мацалада царацалпац цауарманлыц эпосы болган «Едиге» дэстаны тили Yйренилген. Дэстан тилинде цолланылган синонимлер лингвопоэтикалыц жацтан анализленген. Синонимлердиц стиллик бояулары уэм эстетикалыц уазыйпалары уаццында свз етилген.
Таяныш свзлер: дэстан тили, синонимлер, лингвопоэтика, градация, эстетикалыц уазыйпа,
«ЕДИГЕ» ДОСТОНИДАГИ СИНОНИМЛАРНИНГ ЛИНГВОПОЭТИК
ТА^ЛИЛИ
Аннотация. Мацолада цорацалпоц цахрамонлик эпоси булган «Едиге» достони тили урганилган. Достон тилида цулланилган синонимлар лингвопоэтик таулил цилинган. Синонимларнинг услубий буёцлари ва эстетик вазифалари уацида суз юритилган.
Калит сузлар: достон тили, синонимлар, лингвопоэтика, градация, эстетик вазифа.
ЛИНГВОПОЭТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ СИНОНИМОВ В ЭПОСЕ «ЕДИГЕ»
Аннотация. В статье изучается язык, являющийся каракалпакским героическим эпосом «Едиге». Синонимы, использованные на этом языке, лингвопоэтически анализированы. Указаны стилистические окраски и эстетически задачи синонимов.
Ключевые слова: язык эпоса, синонимы, лингвопоэтика, градация, эстетическая функция.
LINGUPOETIC ANALYSIS OF SYNONYMS IN EPIC «EDIGE»
Abstract. The article examines the language of epic «Edige», a heroic epic. The synonyms used in the epic language are linguopoetically analyzed. The stylistic features and aesthetic functions of synonyms are discussed.
Keywords: epic language, synonyms, linguopoetics, gradation, aesthetic task.
КИРИСИУ
Дэстанлар халыктыц етмишинен, YPn-эдет, дэс^рлеринен, мэдениятынан х,эм тилинен маглыумат бериуши тийкаргы дереклерден есапланады. Сол себепли олардьщ тилин х,эр тэреплеме Yйрениу Yлкен эх,мийетке ийе. Дэстан тилин лингвопоэтикалык тэрептен алализлегенде, оныц тилинде жумсалган тил бирликлери (синонимлер, омонимлер, антонимлер, фразеологизмлер х,эм т.б.) ниц кандай эстетикалык уазыйпаларды аткарыуы, кахдрманлардыц образларын жаратыудагы хызмети, дэстанныц керкелилигин тэминлеудеги Yлеси Yйренип шыгылады. Макалада жокарыда керсетилген тил бирликлеринен синонимлер х,эм олардыц колланылыу езгешеликлери керип шыгылады.
ИЗЕРТЛЕУ МАТЕРИАЛЛАРЫ ^ЭМ МЕТОДОЛОГИЯСЫ
Синонимлерди изертеу мэселелери ертеде рус тил билиминде илимий мийнетлер х,эм монографиялар керинисинде жарык кере баслады. Рус тилинде х,эм баска да тиллер бойынша бир канша сезиклер басылып шыкты. Мэселен, В.Н.Клюеваныц «Краткий
UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022
ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4
словарь синонимов русского языка» сезлиги, З.Е.Александрованьщ «Словарь синонимов русского языка» сезлиги, И.В.Рахмановтьщ «Синонимы немецкого языка» сезлиги, А.Умаровтьщ «Школьный словарь синонимов русского языка» сезлиги, МДэлендеровтыц «Каракдлпак; тилиниц кыскаша синонимлер сезлиги» х,эм баска да сезликлер басылып шыкты. Синонимлерди изертлеуге арналган илимий мийнетлер тYркий тиллес халыклардыц кеп гана илимпазлары тэрепинен басып шыгарылды. Мэселен, А.Болганбаевтыц «Синонимы в казакском языке» мийнети, Ш.С.Ханбикованыц «Синонимы в татарском языке» мийнети, А.Даниярованыц «Стилистические функций синонимов в современном узбекском языке» мийнети, МДэлендеровтыц «Каракалпак тилиндеги синонимлердиц грамматикалык, структуралык х,эм лексика-семантикалык езгешеликлери» мийнетлерин атап етсек болады.
ИЗЕРТЛЕУ НЭТИЙЖЕЛЕРИ
Мэнилес сезлер ямаса синонимлер ауызеки сейлеуде пикиримизди тыцлаушыга анык х,эм тYCиникли етип жеткериуде Yлкен эх,мийетке ийе. Бул тиккелей карым-катнас процесси менен байланыслы. Бунда сейлеуши сейлеу мазмунына карай мэнилик катардан ец орынлы деп табылган сезди алып пайдаланады. Ал, синонимлерди керкем шыгармаларда х,эм хдлык ауызеки деретпелеринде колланыу жазыушы-шайырлардан х,эм баксы-жыраулардан Yлкен стиллик шеберликти талап етеди. Себеби орынсыз жумсалган х,эркандай сез баянланып атырган пикир мазмуныныц езгериуине х,эм керкемлиликке тэсир тийгизеди. Сол себепли синонимлерди Yйрениу ертеден басланып, бYгинги ^нде де тил билиминиц ец эх,мийетли мэселелеринен бири болып калмакта.
Макалада каракалпак кахарманлык дэстаны «Едиге» дэстанында колланылган синонимлер лингвопоэтикалык тэрептен анализ етилген. Дэслеп лингвопоэтикалык анализ бойынша белгили илимпазлардыц билдирген пикирлерин Yйренип шыгамыз.
В.В.Виноградов, лингвопоэтикалык изертлеудиц уазыйпасы сез х,эм керкем деретиушилик шыгармаларында тил бирликлериниц эстетикалык уазыйпасын Yйрениуден ибарат деп керсетсе, лингвопоэтика илимин изертлеген илимпаз А.А.Липгарттыц пикиринше, лингвопоэтика - бул филологияныц бир тармагы болып, онда керкем текстте колланылган стилистикалык бирликлер, олардыц уазыйпалары х,эм белгили керкем идеялык мазмунды жеткериу х,эм эстетикалык тэсир пайда етиу менен байланыслы хдлда керип шыгылады.
ТАЛЦЫЛАУ
«Едиге» дэстанында жумсалган синонимлерди лингвопоэтикалык жактан анализ еткенимизде, ец дэслеп мэнилес сезлердиц тексттиц керкемлигин асырыудагы хызмети х,эм эстетикалык уазыйпаларын Yйренип шыгамыз.
Дэстан тилинде синонимлерден пайдаланыудагы тийкаргы максет, олар текстте бир сездиц кайталанып колланылыуыныц алдын алады:
Барыуыцнан келиуиц жылдам болсын, егер кешиксен, кейницнен жасауыл барып, азап берип жYрмесин, кермесин кезим, тез келегер, пензентим, - деди (40). Бул мысалда бир гэп ишинде жылдам х,эм тез синонимлери жумсалган. Егер гэпте тез сезиниц орнына жылдам сези тэкирарланып колланылганда гэп надурыс дYЗилген болар еди. Кек алгандай гийне жок, 0ш алгандай екпе жок (76).
UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022
ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4
Келтирилген катарларда кек х,эм еш синонимлери жумсалган. Бул сезлер ез-ара мэнилес болганы менен олардын орнын езгертип коллана алмаймыз. Себеби жырау бул сезлерди гийне х,эм екпе сезлерине байланыслы халда уйкас пайда етиу ушын пайдаланган. Биз оларды алмастырып,
Эш алгандай гийне жок,
Кек алгандай екпе жок, дегенимизде бириншиден, пикирдиц тэсирлилиги пэсейеди, екиншиден, косык катарындагы керкемлик жогалган болар еди. Сол себепли мэнилес сезлер барлык орында бир-бириниц орнына алмасып жумсала бермейди.
Жырау дэстанда уакыяларды баянлауда мэнилес сезлерди катар колланган орынлары да ушырасады. Бундай катар жумсалган синонимлерди Yйренгенимизде олар градация кубылысын пайда еткенин кериуимиз мYмкин.
«Градация - гэптеги биргеликли агзалардыц мэнилик жактан кем-кемнен кYшейтилип (ямаса пэсейтилип) берилиуи».
Мына керген тYCинен,
^эдиги бар, кэупи бар,
Бул катарларда синонимлер айтылажак пикирди еле де ^шейтиу ушын жумсалган. Себеби кэуип сези кэдик сези менен ез-ара мэнилес болганы менен, оныц еткиррек формасы есапланады.
Градация керкем шыгармаларда белгили бир жагдайды, сезимлерди салыстырыуда, кахдрманныц ишки кеширмелерин толык сэулелендириуде де кец колланылады.
Акылсыз акмак атам,
Кайлардан кайда кашса кутылар (84).
Бул мысалда акылсы х,эм акмак сезлери бирдей мэни билдиреди. Жырау образды жаратыуда еки бирдей мэнилес сезди катар койып колланган. Бунда акмак сезиниц мэниси еле де ^шейтилип CYУретленген.
Х,эркандай текстти лингвопоэтикалык тэрептен анализ етип Yйренгенде оныц эстетикалык функциясы атап керсетиледи. Синонимлердиц колланылыуы тек тилдиц каншелли бай екенлигин керсетип гана калмай, ал орынсыз кайталаныулардыц да алдын алады.
Ай жарылкап кYн тууса,
Ат басындай ул тууса,
Х,ешкимге ойласпа, кецеспе, Перзентимниц атын Нуратдин кой (14).
Келтирилген мысалларда еки яки оннан артык мэнилес сезлер катар колланылып айтылажак пикир тэсирли баянланган. ЖУУМАЦ
Жуумаклап айтканда, «Едиге» дэстаны тилинде жумсалган синоним сезлер айтылажак пикирдиц максетине карай тацлап колланылган. Оларды лингвопоэтикалык жактан анализ етип Yйренгенимизде, мэнилес сезлердиц х,эр бириниц ез алдына стиллик бояуларга ийе екенлиги ^эм белгили бир эстетикалык уазыйпаларды аткарыуы аныкланды.
UIF-2022: 8.2 ISSN: 2181-333
REFERENCES
1. Виноградов В.В. Язык художественного произведения // Вопросы языкознания. 1954.
2. Липгарт А.А. Лингвопоэтическое исследование художественного текста: теория и прагматика (на материале английской литературы 16-20 веков). Дисс. ... докт. филол. наук. М., 1996. С. 23.
3. Борисова Е.Б. Лингвопоэтический анализ художественного текста: история, методология и методика исследования. CYBERLENINKA. 2008. C. 470-476.
4. ^элендеров М. каракалпак тилиндеги синонимлердиц грамматикалык, структуралык х,эм лексика семантикалык езгешеликлери. Некис. ^аракалпакстан. 1989. 5-16-6.
5. ^элендеров М. каракалпак тилиниц кыскаша синонимлер сезлиги. Некис. ^аракэлпакстан. 1990.
6. Бекбергенов А. каракалпак тилиниц стилистикасы. Некис. ^аракалпакстан. 1990. 85-
№5 С. 29.
86.
7. каракалпак фольклоры. 100 томлык. 57-том. «Едиге». Некис. Илим.
