CC BY
0I.-,." IHlíS:Mit 5H1
Central Asian Journal of
Academic Research
ARTICLE INFO
Qabul qilindi: 20-Fevral 2025 yil Ma'qullandi: 25-Fevral 2025 yil Nashr qilindi: 28-Fevral 2025 yil
KEYWORDS
Xurmo, nav, hosil, Diospiros Kaki, Diospiros Virginiana, Diospiros Digyna, Diospiros Lotus, Diospiros Rhombifolia, Izu, Matsumoto Vase Fuyu, Ichikikei Jiro, Jiro, Maekava Jiro, Midiya, Hana Fuyu, Hanagosho, Shogatsu, Fuyu, Suruga.
DUNYODA VA O'ZBEKISTONDA XURMO YETIShTIRIShNING AHAMIYATI
Yuldoshov Murodulla Barotovich
Akademik M.Mirzayev nomidagi bog'dorchilik, uzumchilik va vinochilik ilmiy-tadqiqot instituti [email protected] Voxidov Sadulla Sanakulovich Akademik M.Mirzayev nomidagi bog'dorchilik, uzumchilik va vinochilik ilmiy-tadqiqot instituti [email protected] https://doi.org/10.5281/zenodo.14981379
ABSTRACT
Maqolada xurmoning kelib chiqish tarixi va tarqalishi. Dunyoda va O'zbekistonda yetishtiriladigan navlari va yalpi hosil miqdori tahlil qilingan. Bundan tashqari xurmoning guruhlariga hamda bu turdagi xurmolar asosan qaysi davlatlarda yetishtirilishiga va iste'mol qilinishiga alohida to'xtalib o'tilgan.
Xurmo Xitoyda 10 ming yildan ortiq vaqt davomida mavjud bo'lgan qadimiy daraxtlar, tarixiy adabiyotlar, xurmo kosasi naqshli bezak buyumlari va arxeologik topilmalar yetib kelgan. Xurmoning yovvoyi holati bir necha ming yillar Davomida mavjud bo'lib, u Qin sulolasi va Xan sulolasi davridan boshlab miloddan avvalgi 221 yildan miloddan avvalgi 220 yilgacha madaniylashtirilgan. Tang va Songda keng ko'lamli yetishtirilgan. Ko'p miqdorda xurmo daraxtlari ocharchilik hududlari uchun Ming va Qing (AC 1368-1911) sulolalarida "oziq-ovqat" sifatida rivojlangan. Shu bilan birga, asosiy ishlab chiqarish tumanlari Xuanxe daryosining o'rta va quyi oqimida shakllangan. Xitoyda 30 yillik islohot davrida xurmo ishlab chiqarish bozor iqtisodiyotiga qo'shildi va bu uning rivojlanishiga yordam berdi. Kichik dehqon xo'jaligining ta'siri tufayli yetishtirilgan texnika hali ham qoloq; Aslida, so'nggi ikki ming yil ichida ko'paytirish, biriktiruvchi moddalarni olib tashlash, saqlash, yetishtirish texnologiyasi minimal darajada yaxshilangan. Xurmo - Xitoy madaniyatida omad timsoli hisoblanadi, ko'plab dizaynlar va shakllar xurmo bilan bog'liq. So'nggi 20 yil ichida xurmo haqida ko'proq tadqiqotlar olib borilgan.
Xurmo (Diospyros kaki) — xurmodoshlar oilasiga mansub subtropik turkumi mansub mevali daraxtdir. Tropik va subtropik mintaqalarda 500 ga yaqin turi uchraydi. Xitoy, Yaponiya, O'rta yer dengiz bo'yi mamlakatlari, Avstraliya, AQSH, Kavkaz, O'rta Osiyoda ekiladi. Mevasi uchun, asosan, sharq xurmosi, sovuqqa chidamli virginiya xurmosi (D. virginiana), shuningdek, Kavkaz xurmosi (D. lotus) o'stiriladi. O'zbekistonda ekiladigan sharq xurmosi (D. Kaki Tpip.) ning vatani — Xitoy. Daraxti 8-12 m, chiroyli, shoxshabbasi dumaloq yoki
piramidasimon. 100-400 yil, ba'zan undan ham ko'proq yashaydi, lekin 50-60 yilgacha yaxshi meva beradi. Xurmo yorug'sevar o'simlik bo'lib -15-20° C gacha sovuqqa chidaydi. Bargi yirik tuxumsimon, usti to'q yashil, orqasi tukli, ketmaket joylashgan, to'kilish oldidan qizg'ish rangga kiradi. Guli bir, ba'zan ikki jinsli. Aprel — may oylarida gullaydi, oktabr —noyabr oylarida pishadi. Mevasi turli shaklda (500 g gacha) bo'lib, tarkibida qand, S vitamini, protein, temir, oqsil, oshlovchi moddalar va boshqa mavjud. Mevasi 2-3 oy saqlanadi, yangiligida hamda quritilgan holda iste'mol qilinadi hamda qandolatchilik sanoatida ishlatiladi, likyor, vino va jem tayyorlanadi. Xurmo asosan, payvandlash yo'li bilan ko'paytiriladi. Ko'chati kuzda yoki bahorda 8x6 m, 6x6 m, 6x4 m va 5x4 m sxemada ekiladi. Kumli, shag'alli sho'r yerlarni yoktirmaydi. 3-4yili hosilga kiradi, 10-12 yoshida to'liq hosil bera boshlaydi. Bir tup daraxti 250 kg gacha hosil beradi. O'suv davrida yer sharoitiga qarab 2-12 marta sug'oriladi[4].
Xurmoning mamlakatimizda ham keng tarqalgan va asosan Surxondaryo, shuningdek, Navoiy, Namangan, Samarqand va Toshkent viloyatlari uchun rayonlashtirilgan, asosiy yetishtiriladigan navlari — Vaxsh, Xiakume, Zendjimaru, Tojikiston va boshqa [4]
M
1-2 rsam. Pishish davrida xurmo daraxti va mevasining ko'rinishi.
Xurmo mevasida qimmatli ozuqa moddalari, minerallar va karotenoidlar, taninlar, flavonoidlar, antosiyaninlar va katexinlar kabi biologik faol birikmalar mavjud. Ushbu oziq moddalar yurak-qon tomir kasalliklari va saraton kabi surunkali kasalliklarning oldini olishga yordam beradi [2] Osiyo davlatlari, xususan, Xitoy, Koreya va Yaponiya xurmo yetishtirish bo'yicha dunyoda yetakchi davlatlar qatoriga kiradi. Biroq, mevalarning ko'pchiligi mamlakat ichkarisida iste'mol qilinadi. Xalqaro savdoda 2021 yilda Ispaniya (236 million AQSH dollari), Ozarbayjon (125 million AQSH dollari), Xitoy (96 million AQSH dollari), O'zbekiston (34 million AQSH dollari) va Gollandiya (11 million AQSh dollari) bilan eksport qilingan xurmo mevasi dunyo bo'ylab 620 million dollarga baholangan [5].
Xurmo dunyoning ko'plab mintaqalarida yetishtiriladi. Butun dunyo bo'ylab yillik ishlab
chiqarish 1961 yildan beri mutlaq qiymatlarda va boshqa meva turlari bilan solishtirganda ortib bormoqda. FAOSTAT ma'lumotlar bazasi 2019 yil uchun mahsulot yetishtirish 4,4474 mln tonna, maydondan 992.425 ga hosil va o'rtacha hosildorlik 4,3 t/ga. Osiyo xurmo yetishtirishga eng katta hissa qo'shgan qit'a (taxminan 87%), undan keyin Evropa (deyarli 10%), Amerika (3,5%) va Okeaniya (1% dan kam); Afrika uchun FAOSTAT ma'lumotlar bazasida hech qanday ma'lumot yo'q. Amerika va Evropada 2000 yildan beri hosildorlikning o'sish tendentsiyasi kuzatilmoqda, eng yuqori ko'rsatkich 2017 yilda (22,1 t/ga), Okeaniyada ko'rsatkichlar pastroq (taxminan 12 t/ga), eng past va doimiy hosildorlik esa (taxminan 4) t/ga) Osiyo uchun kuzatilgan. 2019 yilda FAOSTAT ma'lumotlar bazasidan yiliga 10 000 t dan
ortiq xurmo ishlab chiqaradigan davlatlar qatoriga Xitoy (3 092 000 t), Ispaniya (404 131 t), Koreya (298 382 t), Yaponiya (224 900 t), Braziliya (182, 900 t), Ozarbayjon (182, 181 t) kiradi. ), O'zbekiston (88 233 t), Italiya (49 675 t), Isroil (29 000 t), Eron (24 257 t). Ushbu
mamlakatlarning aksariyatida (Yaponiya, Italiya va Meksikadan tashqari) ishlab chiqarish tendentsiyasi ortib bormoqda. 1-jadavl
Dunyo mamlakatlari xurmoning yetishishtirish ko'rsatkichlari (Faostat 2019).
T/r Davlatlar nomi Hosil miqdori, mln tonnada. Hosil miqdori. %
1. Xitoy 3.09 69.6
2. Ispaniya 0.4 0.09
3. Janubiy Koreya 0.3 0.06
4. Yaponiya 0,22 0.05
5. Braziliya 0,18 0.04
6. Ozarbayjon 0,16 0.04
7. O'zbekiston 0.09 0.02
8. Italiya 0.05 0.01
9. Isroil 0.03 0.006
10. Eron 0.024 0.005
11. Boshqa davlatlar 1.3 30.07
12. Dunyo 4.44 100
Jahon miqyosida umumiy meva yetishtirishda xurmo hissasi ortib bormoqda (1985 va
2015 yillarda mos ravishda 0,32% dan 0,52% gacha) va Ozarbayjon, Koreya va Yaponiya eng yuqori ko'rsatkichlarga ega (4% dan deyarli 10% gacha). Xurmo 2015 yil uchun FAOSTAT
ma'lumotlar bazasida 33 ta mevali ekinlar ro'yxatida 18-o'rinni egalladi.
Osiyo davlatlari, xususan, Xitoy, Koreya va Yaponiya xurmo yetishtirish bo'yicha dunyoda yetakchi davlatlar qatoriga kiradi. Biroq, mevalarning ko'pchiligi mamlakat ichkarisida iste'mol qilinadi. Xalqaro savdoda 2021 yilda Ispaniya (236 million AQSH dollari), Ozarbayjon (125 million AQSH dollari), Xitoy (96 million AQSH dollari), O'zbekiston (34 million AQSH dollari) va Gollandiya (11 million AQSh dollari) bilan eksport qilingan xurmo mevasi dunyo bo'ylab 620 million dollarga baholandi. M) sotuvlar bo'yicha xurmo eng ko'p eksport qiluvchi mamlakatlar [5].
O'rta osiyoda va O'zbekistonda xurmo yetishtirish tarixi. O'rta Osiyoga esa xurmo ilk bor 1910-1914 yil olib kelingan va Toshkent, Samarqand, Ashxobod va boshqa shaharlardagi havaskor bog'bonlar bog'larida ekilgan. Jumladan, Samarqand shahriga 1911 yil olib kelinib ekilgan xurmo daraxti 1948-1949 yilgacha hosil bergan. Yakka tartibda olib kelinib ekilgan ayrim ekinlar kerakli samarani bermadi. Bu yangi turdagi o'simlikni O'zbekistonga 1935 yil reja asosida olib kelinib, Janubiy o'zbek tajriba bazasida (Denov) ma'lum maydonda bog' barpo qilingan[1].
O'zbekistonda Sharq xurmosi 1935 yildan boshlab o'stirilib kelinmoqda. Oxirgi 10-15 yil ichida xurmo o'simligi respublikamizda keng tarqaldi. Xurmoning kelib chiqishi, uning dunyoda, xususan, O'zbekistonda tarqalishi haqida, rayonlashgan va keng tarqalgan navlari va ularning xususiyatlari haqida keng tushunchalar paydo bo'la boshlagan. Xurmoni parvarishlash, tanasiga shakl berish, kasallik va zararkunandalarga qarshi kurashish choralari, hosilni terib olish, uni saqlash va mevani qimizakligini yo'qotish haqida batafsil tushuncha berilgan, shuningdek, xurmo ko'chatini yetishtirish va bog'lar barpo qilish ustida olimlar ish olib borishgan.[1]
O'zbekiston Respublikasi iqlim sharoitida yetishtiriladigan uchta pomologik xurmo
meva navlari — Xiyakume, Zenju-Maru va Denaus navlari tarkibidagi mikroelementlar bo'yicha tadqiqot olib borilgan. Tadqiqot natijalar shuni ko'rsatdiki, O'zbekiston iqlimi makro va mikroelementlarning yuqori konsentratsiyasi bilan ajralib turadigan xurmo yetishtirishga qulaydir. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, mevalarda makro va mikroelementlarning to'planishiga xurmo mevalarining pomologik xilma-xilligi va yetishtirishning ob-havo va iqlim sharoitlari sezilarli darajada ta'sir qiladi. Natijada Surxondaryo viloyatida yetishtiriladigan xurmo mevalariga nisbatan Farg'ona vodiysida yetishtiriladigan mevalarda magniy kontsentratsiyasi qariyb uch barobar ko'p ekanligi aniqlangan. O'rganilayotgan bir qancha xurmo mevalarining tuz darajasi ham bir-biridan sezilarli darajada farq qilgan. Masalan, Farg'ona vodiysi xurmosi Xiyakume mevalarida bu element 6,30 mg/100 g; Surxondaryo viloyatining xuddi shu turdagi xurmolarida bu element 28,70 mg/100 g ekanligi aniqlangan. Farg'ona vodiysining "Zendji-Maru" xurmo navining mevalari o'rganilgan navlar ichida temir mikroelementiga eng boy bo'lgan. Masalan, "Zendji-Maru" navi mevalaridagi temir miqdori 10,64 mkg/100 g, ya'ni Surxondaryo viloyati Bandixon zonasida yetishtirilgan shu nav mevalaridagi temir miqdoridan deyarli ikki baravar yuqoriligi aniqlangan. Biroq, marganes tarkibiga teskari bog'liqlik kuzatilgan. O'zbekistonning iqlim sharoitida yetishtirilgan xurmo mevalari ham yodga boy bo'lib, xurmo mevasi tarkibida inson arganizimi uchun zarur bo'lgan kaliy, tuz, kaltsiy, mis, temir, rux, marganes va yod kabi bir qancha elementlarning yaxshi manbai hisoblanadi[1].
Xulosa. So'ngi yillarda respublikamizda xurmo yetishtirihsga alaohida e'tibor qaratilmoqda. Bugungi kunda Farg'ona viloyati xurmo yetishtirishda yetakchilik qilib kelmoqda. So'nggi uch yilda viloyatda o'rta va yirik plantasiyalarning umumiy maydoni 33 foizga, ya'ni 604 gektardan 804 gektarga oshgan. Viloyatda xurmoning 10 dan ortiq navi yetishtiriladi. 2021 yilda Farg'ona viloyatidan tashqi bozorga 20,2 ming tonna xurmo eksport qilingan bo'lib, bu umumiy eksport mahsulotining 32,6 foizini tashkil etadi. O'zbekiston oziq-ovqat sanoati uyushmasi ma'lumotlariga ko'ra, 2022-yilning yanvar-sentyabr oylarida O'zbekiston qiymati 9,5 million AQSh dollariga teng qariyb 16 ming tonna xurmo eksport qilgan. Xurmo eksporti 2021 yilning mos davri bilan solishtirilganda 5,3 ming tonnaga oshgan. 2022 yilning 9 oyida o'zbek xurmolari Rossiya, Qozog'iston, Qirg'iziston, Turkmaniston, Belarus, Mongoliya singari davlatlarga eng ko'p eksport qilingan. Xulosa qilib shuni aytish kerakki nafaqat Farg'ona va Surxondaryo viloyatlari balki boshqa viloyatlarda ham xurmo
yetishtirishni yo'lga qo'yish zarur. Bundan tashqari xurmo yetishtirishning yangi ilg'or agrotexnologiyalari yaratish, serhosil navlarini o'rganish hamda yangi navlarini yaratish ustida ilmiy tadqiqotlar olib borish dolzarb masala bo'lib turibdi. Shunday ekan zudlik bilan
olimlar bu masalalar ustida bosh qotirishi va ilmiy tadqiqotlar olib borish zarur
Volume 3, Issue 02, Part 2 February 2025
Page 98
Adabiyotlar ro'yxati.
1. Ferrara, L. (2021). Persimmon (Diospyros kaki L.): nutritional importance and potential pharmacological activities of this ancient fruit. Journal of Software Engineering, 7(1), 01-04.
2. Oripov, A. Abrorov, Sh. (2013) "Xurmo yetishtirish texnologiyasi"- Toshkent: «Sharq», 80-b.
3. Persimmon production in 2022; Crops/World regions/Production quantity (from pick lists)". Food and Agriculture Organization of the United Nations: Division of Statistics. Retrieved 6 October 024.
4. https://uz.wikipedia.org/wiki/Xurmo
5. https://www.fao.org/faostat/en/#data (2023),2023-yil 2-mart
