DISKLI ISH ORGANINI ISHLOV BERISH CHUQURLIGI BO‘YICHA BARQARORLIGINI TADQIQ ETISH Текст научной статьи по специальности «Техника и технологии»

AVTOMOBIL VA QISHLOQXO'JALIKMASHINALARI

UDK 631.316.4

DISKLI ISH ORGANINI ISHLOV BERISH CHUQURLIGI BO'YICHA BARQARORLIGINI TADQIQ ETISH

Temirov Saydraxim Umarovich NamMQI, [email protected]. dotsent

Sotvoldiev O'lmasbek Ma'murbekovich

NamMQI, magistr

Annotatsiya. Maqolada qatqaloqni yumshatuvchi diskning ishlov berish chuqurligi bo'yicha barqarorligini tadqiq etilgan, ish organi statik muvozanat holati, majburiy tebranishlarini ifodalovchi yechimlar to'g'risida ma'lumotlar bayon qilingan.

Аннотация. В статье исследована устойчивость дискового разрыхляющего диска относительно глубины обработки, описано состояние статического равновесия рабочего органа, а также решения, представляющие вынужденные колебания.

Annotation. The article examines the stability of the disc loosening disk relative to the processing depth, describes the state of static equilibrium of the working body, as well as solutions representing forced vibrations.

Kalit so'zlar: diskli ish organi, qatqaloq, kul'tivator, bo'ylama tortq, parallelogramm mexanizm, prujina, tebranish, tuproq.

Ключевые слова: дисковый рабочий орган, борона, корка, культиватор, продольная тяга, параллелограммный механизм, пружина, вибрация, почва.

Key words: disk working body, harrow, crust, cultivator, longitudinal thrust, parallelogram mechanism, spring, vibration, soil.

Kirish. Respublikamiz qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishida resurslarni tejash, qishloq xo'jaligi ekinlarini ilg'or texnologiyalar asosida yetishtirish va yuqori unumli qishloq xo'jalik mashinalarini ishlab chiqish yuzasidan keng qamrovli ilmiy tadqiqot ishlar amalga oshirilmoqda. SHu jumladan paxtachilik kul'tivatori uchun g'o'za nihollariga shikast yetkazmagan holda qatqaloqni talab darajasida yumshatadigan diskli ish organlari ishlab chiqildi.

Diskli ish organi kul'tivator ramasi bilan parallelogramm mexanizm vositasida bog'langan. SHu sababli unga ta'sir etuvchi barcha kuchlar 1-rasmda ko'rsatilganidek, parallelogramm mexanizmning pastki qo'zgaluvchan sharniri O ga qo'yilgan deb qarash mumkin [1; 118-120-b.].

Ish jarayonida dala yuzasidagi notekisliklar hamda tuproqning fizik-mexanik xossalari o'zgaruvchanligi sababli ish organiga ta'sir etuvchi normal kuch N va uning gorizontal Nx va tik Nz tashkil etuvchilari doimiy ravishda o'zgarib turadi. Natijada ish organi parallelogramm mexanizmning pastki qo'zg'almas sharniri O1 ga nisbatan tebranib ishlaydi. Bu albatta ish organining tuproqqa botish chuqurligini o'zgarishiga va qatqaloqni notekis yumshatilishiga olib keladi. SHu sababdan ish organining O1 sharnirga nisbatan tebranishlarining amplitudasi mumkin qadar kichik bo'lishi lozim. Bu masalani yechish uchun ishchi organning Oi sharnirga nisbatan tebranishlarining differentsial tenglamasini tuzamiz va yechamiz. Buning uchun quyidagi cheklanishlarni qabul qilamiz [2; 105-108-b.]:

- agregat o'zgarmas tezlik bilan to'g'ri chiziqli harakat qiladi;

- O1 sharnirda hosil bo'ladigan ishqalanish kuchi kam va ish organining tebranishlariga sezilarli ta'sir ko'rsatmaydi;

- parallelogramm mexanizm pastki bo'ylama tortqisining muvozanat holati gorizontal holat bo'lib, ish jarayonida undan kam burchakka og'ib ishlaydi.

Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024 Maxsus son

A VTOMOBIL VA QISHLOQ XO'JALIKMASHINALARI

Umumlashtirilgan koordinata sifatida parallelogramm mexanizm pastki bo'ylama tortqisining gorizontaldan og'ish burchagi e ni qabul qilamiz.

1-rasm. Diskning ishlov berish chuqurligi bo'yicha barqarorligini tadqiq etishga doir

sxema

Qattiq jismni qo'zgalmas o'q atrofida aylanish tenglamasidan foydalanib [3; 279-280-b.], yozamiz:

d 2s

Jhf = N ~ Qn ~ mgl C°SS ~ Nxl"Sin£' (1) bunda J - diskning O aylanish o'qiga nisbatan inertsiya momenti, kgm2; Qp - prujinaning bosim kuchi, N; m - diskning massasi, kg; g - erkin tushish tezlanishi, m/s2;

ln - kul'tivator parallelogramm mexanizmi bo'ylama tortqisining uzunligi, m.

Tebranish s burchagi kichik bo'lgani uchun sins=s va coss=1 deb qabul qilamiz. Buni hisobga olganda (1) tenglama quyidagi ko'rinishga keladi:

d 2f

J-7T = N - Qn - mgyn - NJns. dt

(2)

Tuproqning reaktsiya kuchi Nz ish organining tik ko'chishi va bu ko'chishdagi tezligiga bog'liq bo'lgan Nu elastik va Nd qarshilik hamda dala yuzasidagi notekisliklar va tuproqning fizik-mexanik xossalari o'zgaruvchanligi tufayli hosil bo'ladigan o'zgaruvchan Nt kuchlardan tashkil topgan deb qaraymiz [4; 230-b., 3; 58-b.]. Bu holda

Nz = Ny + N + N. (3)

(3) ni (2) tenglamaga kiritamiz:

d f /

J^r = \Ny + Nd + Nt - Qn

Ish organi statik muvozanat holatida bo'lganda:

Ny = hdCnb;

Nd = 0;

Qn = Qo; Nt = 0,

Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali

mg

nj„ f.

(4)

(5)

(6)

(7)

(8)

5-jild, 1-son, 2024 Maxsus son

A VTOMOBIL VA QISHLOQ XOJALIKMASHINALARI bunda Cn - tuproqning ish organining bir birlik qamrash kengligiga to'g'ri keladigan bikrlik koeffitsienti, N/m2;

b=Bz - ish organining qamrash kengligi, m; Q0 - prujinaning dastlabki bosim kuchi, N.

Parallelogramm tortqisi muvozanat holatidan s burchakka og'ganda

Ny = (hd - lns)Cnb; (9)

ds

N, = -b bl

d n n j,

dt

Nt = ARz (t )

(10) (11)

va

Qn = Qo + cHlnS, (12)

bunda bn - tuproqning ish organining bir birlik qamrash kengligiga ko'rsatadigan qarshilik koeffitsienti, Ns/m2;

CH - prujinaning bikrlik koeffitsienti.

Nu, Nd, Nt va Qp larning (9)-(12) ifodalar bo'yicha qiymatlarini (4) tenglamaga quysak,

d2 s

J

ds

(hd - lnsSßnb - bnbln — + ARz(t)- (Q + GhI„s)-mg

dt

dt

Ish organi statik muvozanat holatida bo'lganida

(hdCnb - Qo - mg)ln = 0.

(14) ni hisobga olsak (13) tenglama quyidagicha ko'rinishga keladi:

ln - Nlns. (13) (14)

Jd-S = ARZ (t)ln - Cbln2s - CJn2s - b bl2 — - N l s

1.2 z \ / n n n H n n n i. x n

dt dt

(15)

yoki

d 2 s ds

J—s + b„bl„2 — + (NT + Chi + CJn)l„s = AR (t)/ . (16)

n n x n n H n / n z\/n (16)

Nx kuch o'zgaruvchan bo'lganligi sababli bu tenglama ikkinchi tartibli o'zgaruvchan koeffitsientli differentsial tenglama hisoblanadi.

Tebranishlar nazariyasidan ma'lumki [5; 110-112-b.], (16) tenglama bilan ifodalanadigan sistemada nazariy jihatdan qaraganda parametrik tebranishlar yuzaga kelishi mumkin. Lekin tuproq katta dempfrlash qobiliyatiga ega bo'lganligi sababli ish organining parametrik tebranishlari kuzatilmaydi. U asosan ARz(t) tashqi kuchi ta'siri ostida majburiy tebranadi.

SHuni hisobga olgan holda Rx kuchini o'zgarmas va o'zining o'rtacha qiymatiga teng deb qaraymiz va ish organining ARz(t) kuchi ta'siri ostidagi majburiy tebranishlarini ko'rib chiqamiz. Bunda ARz(t) kuch sinus qonuniyati bo'yicha o'zgaradi deb qabul qilamiz, ya'ni

ARz (t ) = AR sin^t, (17)

bunda AR - o'zgaruvchan kuchning amplitudasi, N;

œ - o'zgaruvchan kuchning chastotasi, 1/s. (17) ni (16) tenglamaga qo'yib yozamiz:

Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024 Maxsus son

A VTOMOBIL VA QISHLOQ XO'JALIKMASHINALARI

d 2s dr

J~7T + bnbln2 — + (NX + Cnbln + CHln\s = ARln sinwt

df

yoki

bunda

dt d 2s

_ ds ,2 T-r .

+ 2n--h к s = Hsinwt,

dt

(18)

(19)

n =

b bl

n_n

2 J

к =

V

(N + Cnbln + CHln )l

Hln )ln tt ARI„

va H =-

J " J

Ma'lumki [6; 281-b.], (19) tenglamaning ish organining majburiy tebranishlarini ifodalovchi yechimi qo'yidagicha bo'ladi:

s(t) = , H — sin(wt - A)

4(к2 J2 + 4n

2 2 w

yoki qabul qilingan belgilashlarni hisobga olganda

ARIb sin(wt - A)

s

(t ) =

J

\NX + Cnbln + ChI„ Уп

bunda A = arct§-

J

bjbl w

w

2 rb bl

nn

(20)

(21)

+

V J У

w

(Nx + Cnbln + ChI„ )ln - Jw2 Bo'ylama tortqining muvozanat holatdan maksimal og'ish burchagi (21) ga muvofiq qo' yidagiga teng

ari„_

• (22)

s =

max

J

'(Nx + Cnbln + ChI„ )L

J

„г„ -w2

2 f U иг 2 ^

+

v j у

w

Xulosa: (21) va (22) ifodalar shuni ko'rsatadiki, ish organining ishlov berish chuqurligi bo' yicha barqarorligi va demak, qatqaloqni yumshatilish sifati diskning inertsiya momenti, kul'tivator bo'ylama tortqisining uzunligi, parallelogramm mexanizm prujinasining bosim kuchi, o'zgaruvchan kuchning amplitudasi va chastotasi hamda tuproqning fizik-mexanik hossalariga bog'liq bo'lib, berilgan ish sharoiti va parametrlarning ma'lum qiymatlarida ish organining ishlov berish chuqurligi bo'yicha talab darajasida barqarorligi asosan parallelogramm mexanizm prujinasining bosim kuchini to'g'ri tanlash hisobiga ta'minlanadi.

АБАВ1УОТЬАЯ

1. Кленин Н.И., Сакун В.А. Сельскохозяйственные и мелиоративные машины. - М.: Колос, 1994. - 751 с.

2. Ибрагимов А. Исследование угловых колебаний прикаток сеялки для сева мелкосемянных культур// Проблемы механики. - Ташкент, 2009. - №5-6. - С.105-108.

3. Бутенин Н.В., Лунц Я.Л., Меркин Д.Р., Курс теоретической механики. Т. II: Динамика (3-е изд., исправленное). - Москва: Наука, 1985. - 496 с.

4. Тухтакузиев А. Механико-технологические основы повышения эффективности

Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali

5-jild, 1-son, 2024 Maxsus son

2

A VTOMOBIL VA QISHLOQ XO'JALIKMASHINALARI

работы почвообрабатывающих машин хлопководческого комплекса: Дис. ... докт. техн. наук. - Янгиюль: УзМЭИ, 1998. - 336 с.

5. Вульфсон. И.И. Колебания машин с механизмами циклового действия. -Ленинград: Машиностроение. Ленинградское отделение, 1990. - 309 с.

6. Гернет М.М. Курс теоретической механики. - Москва. Высшая школа, 1981. -

304 с.

7. S. Temirov, O'.M.Sotvoldiev, M.Tojiev. Qatqaloqning urug'larni unib chiqishi va nixollarning

rivojlanishiga salbiy ta'siri // "Texnika va texnologiyalar rivojining istiqbollari: muammolar va yechimlar" mavzusida Xalqaro ilmiy-amaliy konferentsiya. NamMQI, -Namangan. -2023.-233-237b.

8. S. Temirov, S. S.Umarov, M Mo'minjanova. Paxtachilik kul'tivatorni tajribaviy ish organining tortishga qarshiligini aniqlash. Mexanika va texnologiya ilmiy jurnali. - Namangan, 2022. - №2. Maxsus son. - B. 49-54.

Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali

5-jild, 1-son, 2024 Maxsus son