CC BY
36
7. Орлов, О.М. Устные профессионально значимые жанры речи экономиста: теоретические основы экономической риторики / О.М. Орлов. - Саратов, 2001.
8. Suerbaum, U. Intertextualitaet und Gattung: Beispielreihe und Hupothesen // Intertextualität: Formen, Funktionen, Anglistische Faallstudien / U. Suerbaum; hrsg. von Ulrich Broich und Manfred Pfinster. - Tübingen: Niemeyer, 1985. - S. 58-77.
9. Тынянов, Ю.Н. О пародии / Ю.Н. Тынянов // Поэтика. История литературы. Кино / Ю.Н. Тынянов. - М.: Наука, 1977. - С. 284-310.
10. Тынянов, Ю.Н. Достоевский и Гоголь (о теории в пародии) / Ю.Н. Тынянов // Поэтика. История литературы. Кино / Ю.Н. Тынянов. - М.: Наука, 1977. - С. 198-228.
11. Новиков, В.Л. Книга о пародии / В.Л. Новиков. - М.: Просвещение, 1989. - 524 с.
12. Сарнов, Б. Плоды изнурения (литературная пародия вчера и сегодня) / Б. Сарнов // Вопросы литературы. - 1984. - № 11.
13. Антология русского палиндрома, комбинаторной и рукописной поэзии / сост. и коммент. Г.Г. Лукомникова, С.Н. Федина. - М.: Гелиос АРВ, 2002. - 272 с.
14. Цветаева, М. Два Лесных Царя / М. Цветаева // Cvetaeva M.J. Ausgewaelte Werke. - Muenchen: Wilhelm Fink Verlag, 1971. - S. 521-527.
15. Кураш, С.Б. Художественный дискурс - интертекст - научный дискурс: объекты и субъекты сопоставления / С.Б. Кураш // Проблеми зiставноi семантики: зб. навук. ст.; ввд. ред. М.П. Кочерган. - Кшв: КДЛУ, 2001. - Вип. 5.
16. Гришкова, О.Н. Перевод поэтических текстов в поле интертекстуальности / О.Н. Гришкова, С.Б. Кураш // Вкник Луганського национального педагопчного утверситету теш Тараса Шевченка: Фшолопчт науки. - 2005. - № 15(95). - Ч. 2. - С. 18-24.
17. Кузьмина, Н.А. Феномен художественного перевода в свете теории интертекста / Н.А. Кузьмина // [Электрон. ресурс]. - Режим доступа: www.irlras-cfrl.rema.ru:8101/publications/reports/perevod-2.htm.
18. Левин, Ю.Д. Русские переводчики XIX века и развитие художественного перевода / Ю.Д. Левин. - Л., 1985.
19. Задорнова, В.Я. Восприятие и интерпретация художественного текста / В.Я. Задорнова. -М.: Высшая Школа, 1984.
20. Broich, U. Zu den Versetzungsformender Intertextualitaet / U. Broich // Intertextualität: Formen, Funktionen, Anglistische Faallstudien / hrsg. von Ulrich Broich und Manfred Pfinster. - Tübingen: Niemeyer, 1985. - S. 135-137.
21. Lenz, B. Intertextualitaet und Gattungwechsel: Zur Transformation literarischer Gattungen / B. Lenz // Intertextualität: Formen, Funktionen, Anglistische Faallstudien / hrsg. von Ulrich Broich und Manfred Pfinster. - Tübingen: Niemeyer, 1985. - S. 158-178.
22. Mitrache, L. Intertextualitaet und Phraseologie in den drei Versionen der Panne von Friedrich Duerrenmatt. Aspekte von Groteske undund Ironie / L. Mitrache. - Uppsala, Sweden, 1999. - 154 s.
Summary
In the article one of aspects of intertextuality - its organizing and systeming character -is considered. On the example of Russian poetic discourse of XIX-XX centuries the problem of intertextuality as the basis of description of texts types is covered. Three types of poetic texts are described: actually intertextual texts; the texts inclined to intertextuality; texts, adjacent with intertextuality. It is shown, as between these types of texts various poetic genres and the translation texts are distributed.
Поступила в редакцию 28.02.06.
УДК 882.6.09
Я.Я. 1ваноу
ДА ПРАБЛЕМЫ УКЛАДАШШЯ СЛОУШКА АФАРЫЗМАУ МОВЫ ТВОРАУ ЯКУБА КОЛАСА
Вывучэнне афарыстычнага багацця мовы беларускай лггаратуры з'яуляецца адной з актуальных праблем беларускага мовазнауства. Гэта датычыць не тольш вывучэння аутарсшх шавацый, як лчыць А.Я. Мiхневiч, але i агульнаужывальнай, i дыялектнай, i жаргоннай афарыстьш (найперш з фонду прыказак i прымавак, крылатых выразау), разнастайных афарыстычных рэмшсцэнцый з творау беларусшх i замежных аутарау, вдыввдуальна-аутарсшх перафразаванняу
i пеpaймaнняy aфapызмay у межax як aсoбныx вдыястыляу, так i цэльк riстapычныx пеpыядay paзвiцця белapускaй лiтapaтуpы i лiтapaтуpнaй мовы [1, 61].
На жаль, айчынная фiлaлoгiя не только не мае y вызначаным кipунку нейкix aсaблiвыx дaсягненняy, але i да адносна нядayнягa часу амаль не pуxaлaся нaпеpaд. Да 1960-га года, як aдзнaчay Ф.М. янкоуск1 y сва1м вядомым збopнiку «Крылатыя словы i афарызмы», увогуле «не было на^укавана шводнага apтыкулa аб белapускix ^ыхла^^ слoвax цi iншыx вoбpaзныx выслoУяx лiтapaтуpнaгa пaxoджaння» [2, 9]. Гэтая на той час досыць груш^ная камтляцыя была пеpшaй навуковай ^ацай, пpысвечaнaй белapускaй лiтapaтуpнaй aфapыстыцы. У збopнiку, аднак, paîaw з aфapыстычнымi кpылaтымi выфазаш i непpэцэдэнтнымi «aфapызмaмi» былi змешчаны i неaфapыстычныя кpылaтыя словы (resp. фpaзеaлaгiзмы «y вузшм сэнсе слова»), i «вoбpaзныя выслоуЬ» неабагульненага зместу, i нават асобныя словы (пpoзвiшчы лiтapaтуpныx пеpсaнaжay). Уласна ж aфapызмay у збopнiку Ф.М. ЯнкoУскaгa нaлiчвaеццa тольк1 89 адзшак, што ^^ладна ^ыку больш за 40,0% ад агульнай кoлькaсцi выpaзay.
Для асэнсавання aфapыстыкi як асобнага пpaдметa фшалалчнык дaследaвaнняy спaтpэбiлaся яшчэ амаль чвэpць стагоддзя, каб пабачыла свет шыфока вядомая пpaцa «Афapыстыкa Якуба Коласа (да пастаноую пpaблемы)» А.Я. Мixневiчa [3], дзе 6ыу а^слены не только шэpaг актуальный пытанняу вывучэння лiтapaтуpныx aфapызмay, але i yпеpшыню y белapусiстыцы пaстayленa пpaблемa aпiсaння aфapызмa як аб'екта лшгвютыш (кpыxу paней гэтыя ж пытанш пaчaлi paспpaдoyвaццa y paсiйскaй фiлaлoгii y пpaдax С.Г. Га^та, Я.М. Веpaшчaгiнa i В.Р. Каста^ам, Н.Ц. Федapэнкi, В.П. Фелщынай i Ю.Я. npoxapaba i iнш.).
Тpэбa адзначыць, што yлaснa лжвютычнае вывучэнне белapускaй лiтapaтуpнaй aфapыстыкi пакуль што не а^эслшася y спецыяльны кipунaк нi y межax даследавання мовы мастацкай лiтapaтуpы, нi y parnax стылiстыкi, нi y тэpмiнax фpaзеaлoгii. ГaлoУнaй пpычынaй гэтага з'яyляеддa тое, што вывучэнне aфapызмa як лiтapaтуpнaгa тэксту y тэpмiнax лiнгвiстыкi не здолела не только канцэптуальна i метадалапчна, але i на метaмoyным yзpoyнi aдaсoбiддa ад лiтapaтуpaзнayчaгa асэнсавання aфapызмa як геналапчна-семантычнай paзнaвiднaсдi слоунай твopчaсдi. Паказальна y гэтай сувяз^ што пасля выдання свайго збopнiкa «Кpылaтыя словы i aфapызмы» Ф.М. Янкоусш яшчэ некальк1 paîoy вяpтayся да aнaлiзу белapускix лiтapaтуpныx aфapызмay, але нiкoлi не paзглядay ix як уласна моуную з'яву [4].
Найбольш ввдавочна лiтapaтуpaзнayчы уплыу выяуляеца y самой квaлiфiкaдыi aфapызмa як аб'екта лiнгвiстычныx даследаванняу - занадта «вузкага» paзумення aфapызмa только як лiтapaтуpнa-мaстaцкaгa тэксту або пэунай яго paзнaвiднaсцi. У пpывaтнaсдi, у энцыклапедып «Белapускaя мова» уласна «aфapызмы» вызначаюцца А.Я. Мixневiчaм як асобны моуны феномен, што нiяк не суадносщца не только з «пpыкaзкaмi i пpымayкaмi» (у тым лiку i y ix paзуменнi як фaльклopныx тэкстау), але i з «сентэнцыямЬ» «мaксiмaмi» i «aпaф(д)егмaмi»; з'яуляюцца paзaм з усiмi iмi тольш адной з paзнaвiднaсдей «выслоуяу» [5].
1снуючыя спpoбы лiнгвiстычнaгa aнaлiзу белapускaй aфapыстыкi за pэдкiм выключэннем не выкодзяць за межы эмшpычнaгa aпiсaння. Моуная aфapыстыкa (нaйпеpш з фонду ^^аза^ пpымaвaк i кpылaтыx выфазау) тpaдыдыйнa даследуецца y межax белapускaй фpaзеaлoгii i пapэмiялoгii, у тым лжу i y мове мастацкай лiтapaтуpы, але не як асобная лшгвютычная кaтэгopыя. Вывучэнне ж моунай спецыфш aфapызмay як лiтapaтуpныx тэкстау (i iнтэpтэкстay) дагэтуль застаецца на пеpыфеpыi белapускaгa мовазнауства. Так, у энцыклапедш «Белapускaя мова» y спiсе лiтapaтуpы да apтыкулa «Афapызм» згадваецца только чатыфы пpaцы, пpысвечaныя вывучэнню белapускaй aфapыстыкi. Тpэбa з пpыемнaсцю адзначыць, што y aпoшнi час та^ даследаванняу стала значна больш.
Iндывiдуaльнa-ayтapскiмi aфapызмaмi, аднак, зусiм не абмяжоуваецца aфapыстычнaе багацце мовы мастацкай лiтapaтуpы. У твopax белapускix пiсьменнiкay ужываецца шмат пpыкaзaк i пpымaвaк, ^^arax aфapызмay, лiтapaтуpныx цытат, яшя не толью часта пеpaфpaзуюццa a^rapa^i, але i няpэдкa з'яуляюцца пpaтaтыпaмi уласна ayтapскix выслоуяу. Гэта вымагае paзглядaць усе aфapыстычныя aдзiнкi y мове мастацкай лiтapaтуpы незалежна ад ix raxo^anM i сфеpы ужывання як асобнае мноства адзшак, што пaтpaбуюць спецыяльнага вывучэння i aдметныx спосабау лексiкaгpaфiчнaгa aпiсaння.
Яшчэ y пачатку 80-x гадоу ХХ ст. А.Я. Мixневiчaм было пастаулена пытанне аб навуковай aпpaцoУцы i публiкaцыi надзвычай багатай i paзнaстaйнaй aфapыстычнaй спадчыны Якуба Коласа. За дваццаць год вывучэнню iндывiдуaльнa-ayтapскix aфapызмay у мове твopaУ пiсьменнiкa быу пpысвечaны шэpaг пpaд [6; 7; 8 i шш.], пaбaчылi свет гpунтoУнaя камтляцыя [9], невялiкaя пaдбopкa веpшaвaныx выслоуяу з паэмы «Новая зямля» [10] i шш.
Разам з тым афарыстыка мовы творау Якуба Коласа мала адлюстравана у зборнiках афарызмау i слоушках беларуск1х прыказак, прымавак i крылатых выразау. Паказальны той факт, што у адзiным беларускамоуным зборшку непрэцэдэнтных лiтаратурных афарызмау «Вечна новыя старыя ¡сцты» (1993), дзе сабраны выразы айчынных i замежных аутарау аб зямлi, прыродзе, раслiнах i жывёлах, няма нiводнага (?!) афарыстычнага выслоуя Якуба Коласа.
Невялiкая колькасць афарызмау пiсьменнiка змешчана у перакладзе на рускую мову у афарыстычных камшляцыях з айчынных i замежных крынщ «Витражи мудрости» (1987) i «Жемчужины мысли» (1987), адпаведна 15 i 7 адзiнак, а таксама у вядомым зборнiку «Симфония разума» (1976) i шэрагу шшых рускамоуных выданняу лiтаратурнай афарыстыш.
Некаторыя афарызмы Якуба Коласа адлюстраваны у згаданым ужо зборнiку Ф.М. Янкоускага «Крылатыя словы I афарызмы» (1960), дзе змешчаны 33 афарыстычныя выслоу^ а таксама у лшгвакрашазнаучым «Слоушку беларуск1х прыказак, прымавак i крылатых выразау» С.Ф. 1вановай i Я.Я. 1ванова, у яшм падаецца 6 афарызмау шсьменшка, што з'яуляюцца крылатьеш у сучаснай беларускай лiтаратурнай мове [11, 36-38, 69-70, 92-94, 96, 141-142].
Частка афарыстычных прыказак i прымавак, яшя ужываюцца у мове творау Якуба Коласа, акрамя лшгвакрашазнаучага слоУнiка, засведчана у парэмiялагiчных даведшках «Крынгчнае слова: (Беларусюя прыказю I прымаую)» (1987) 1.Р. Шкрабы i Р.В. Шкрабы, «Слоутк беларусюх прыказак» ([1996] 2002) 1.Я. Лепешава i М.А. Якалцэвiч, «Прыказю I прымаую» ([2000] 2002) А.С. Аксамггава. Але гэта датычыць найперш тых парэмш, што шырока распаусюджаны у сучаснай беларускай лтгаратурнай мове. Большасць жа малаужывальных (у тым лiку i устарэлых), а таксама дыялектных прыказак i прымавак засталася па-за межшш лексiкаграфiчнага апiсання, хоць некаторыя з iх знаходзiм у зборнiках фальклорных парэмiй i дыялектных слоУнiках.
Такое становшча не дазваляе стварыць нават прыблiзнага уяулення пра афарыстычнае багацце мовы творау Якуба Коласа, i не таму, што яно расквдана па шматлiкiх парэмiялагiчных даведнiках пераважна без спасылак на ужыванне iм той цi iншай адзiнкi (за выключэннем невялiкай колькасцi слоУнiкаУ, дзе змяшчаюцца iлюстрацыйныя цытаты), а перш за усё з прычыны адсутнасщ спецыяльнага, у тым лiку i лексiкаграфiчнага апiсання афарыстыю вдыястылю шсьменшка.
Пытанне пра неабходнасць стварэння слоушка афарызмау Якуба Коласа было пастаулена аутарам гэтых радкоу у 1993 г. у выступленш на чарговых «Каласавiнах» [12]. Розным аспектам лексiкаграфiчнага апiсання афарыстыю мовы творау шсьменнжа прысвечаны нашы працы [13; 14 i шш.].
Слоушк афарызмау мовы творау Якуба Коласа задуманы як першы у беларускай лексiкаграфii даведшк, дзе будуць змешчаны усе афарызмы ^ щдыввдуальна-аутарсюя, i моуныя), ужытыя аутарам у яго творах. Акрамя таго, гэты даведнiк будзе таксама першай у беларусшм мовазнаустве спробай уласна лшгвютычнага слоУнiка афарыстыш мовы мастацкай лiтаратуры. Кожная з афарыстычных адзшак атрымае у слоуншу генетычную, камуткацыйна-мадальную, семантычную, лекачна-граматычную, функцыянальна-камушкацыйную i колькасную характарыстык1. Задача слоУнiка - вычарпальна апiсаць умовы ужывання афарызмау у мове шсьменшка, выявщь !х асноуныя семiялагiчныя тыпы, крынщы паходжання i перафразаваныя формы.
Стварэнне слоушка патрабуе вырашэння пытанняу як практычнага характару (вызначэння паходжання таго щ iншага афарызма, яго пачатковай формы у тых выпадках, калi афарыстычная адзiнка падпадае у кантэксце пэуным структурным трансфармацыям - змяняецца яе граматычная будова i / або лекачны склад), так i тэарэтычнага - праблемы вылучэння афарызма з кантэксту лiтаратурнага твора, вызначэння асноуных мадэляу утварэння афарыстычных адзiнак i спосабау структурных ввдазмяненняу афарызмау у кантэксце i шш. Акрамя гэтага, укладанне такога слоушка патрабуе распрацоук самiх прынцыпау лексiкаграфiчнага апiсання афарызмау на узроуш вдыястылю. Дакладнасць ашсання форм i значэнняу афарызмау у слоушку, як i увогуле яго рэпрэзентацыйнасць у адлюстраваннi асаблiвасцей афарыстыш мовы творау Якуба Коласа, будзе залежаць ад таго, накольк прав^на будуць вырашаны названыя пытанш.
Слоушкавы артыкул пры лексiкаграфiчным апiсаннi афарыстыш мовы творау Якуба Коласа павшен быць максiмальна рэпрэзентацыйным i складацца з наступных элементау: (1) загаловачная адзiнка; (2) памета аб паходжанш афарызма; (3) звестк1 этымалагiчнага характару; (4) функцыянальна-камушкацыйная характарыстыка; (5) пстарычна-часавая характарыстыка; (6) функцыянальна-стылютычная характарыстыка; (7) экспрэауна-стылютычная характарыстыка; (8) тлумачэнне значэння або сэнсу афарыстычнай адзiнкi; (9) спуацыйная характарыстыка ужывання афарыстычнай адзшш; (10) камушкацыйна-мадальная характарыстыка ужывання афарыстычнай адзшш у тэксце твора; (11) памета аб ужыванш афарызма у адной са сваiх
пapaдыгмaтычныx мaдыфiкaцый; (12) iлюстpaцыйныя цытаты ужывання aфapыстычнaй aдзiнкi y мове твopaУ пiсьменнiкa; (13) колькасная xapaктapыстыкa ужывання aфapызмa y мове твopaУ пiсьменнiкa; (14) звестк1 аб сфеpы ужывання aфapыстычнaй aдзiнкi па-за мовай твopaУ пiсьменнiкa; (15) звестк аб iншыx дaведaчныx выдaнняx, дзе згадваецца aфapыстычнaя aдзiнкa, яе вapыянтныя i факультатыуныя фopмы; (16) сiнaнiмiчныя aфapызмы з тыx, што сустpaкaюццa y мове твopaУ пiсьменнiкa; (17) aнтaнiмiчныя aфapызмы з лiку тык, што сустpaкaюццa y мове твopaУ пiсьменнiкa; (18) aфapызмы, блiзкiя па пpaцметнa-тэмaтычнaй суaднесенaсцi i/або спосабу aдлюстpaвaння pэчaiснaсцi, з тыx, што сустpaкaюццa y мове твopaУ пiсьменнiкa.
Ташм чынам, лексiкaгpaфiчнaе aпiсaнне aфapызмay, яшя ужываюцца y мове твopaУ Якуба Коласа, пaвiннa мець наступную пабудову. №pay^ (на пpыклaцзе aфapыстычныx адзшак з паэмы «Новая зямля»).
А ТАМ, ЗА СВЕТАМ, НА ЧУЖЫНЕ Н1ХТО ЦЯБЕ, ОЙ, НЕ ПРЫХ1НЕ! Аут. Ужыв. у мове пеpсaнaжa. [Мaдi:] - Так ... хоць зямт свае нямнога, Алеyсë жлепей, як тчога. А збудзь яе -пачуеш страту, Бо дзе паставш тую хату, Kалi няшчасце напаткае? Бо гэта служба ужо такая. А там, за светам, на чужыне Нixто цябе, ой, не прьтне! I як там будзе з той зямлëю? Не xвацiш голаю рукою, - Няпэуна yсë i невядома, Дык больш пшьнуйцеся вы дому! «Новая зямля» (IV. На пеpшaй Ta^a^p^i). Гл. Янкоусш 1960: 13.
ДЫ ШТО КРАСА БЕЗ АУЛАДАННЯ? АДНО ПУСТОЕ ПАРЫВАННЕ. Аут. Ужыв. у ayтapскaй мове. Прайшло у Парэччы лет нямала; Яно ж не цешыла Mixала, Хоць тут мясцтка гожа, мыа I так гарнула, так хтла К сабе i лесам i лyгамi, I старасвецкiмi дубамИ Ды што краса без ауладання? Адно пустое парыванне У цьме далëкi блеск зартцы: Усë гэта - скарбы чужатцы, Магната князя Радзiвiла, А ты, пакуль ë^b рух i ста, Служы панам, збiрай ix крошю I ведай цьмяныя дарожт Батрацкай долi да магшы. «Новая зямля» (XXVI. Агляд зямл^.
КАЛ1 ХТО ЗМОЖА, ПАКУЛЬ НЕ ЗГАСНЕ СЛУЖКА БОЖЖА [падаючая зopкa], ЗАДУМАЦЬ ШТО У МАМЭНТ БЛ1СКАННЯ, ТАГО УСЕ СПОУНЯЦЦА ЖАДАНН1. Ыд.-аут. Yreopami ад прымxi Кaлi паспееш загадаць жаданне, пакуль не згасла «падаючая зopкa», яно павшна абавязкова споунщца. Ужыв. у мове пеpсaнaжa. [Мащ:] - Kалi стваралкь богам светы, Па зорцы светлай чалавеку Назначыу бог святы спрадвеку; Яна жыц^м яго юруе I лëс яго i смерць пшьнуе. Чым больш з людзей хто выдатнейшы, Таго i зорю блеск яснейшы, I гасне зорачка святая, Kалi даручаны сканае: Вось так на небе адначасна Яна мiгнецца i пагасне, Як бы хто з жалю вочк ускте I невядома дзе загте. I неба слых тады прыклонщь, I анел ^зку цixа зротць ... Як я была яшчэ малою, То дзед, бываючы у настроi, Часамi вëy апавядант Аб гэтым зорачным зткант, Яшчэ казау: «Kmi хто зможа, Пакуль не згасне служка божжа, Задумаць што у мамэнт блккання, Таго усе споуняцца жаданш». «Новая зямля» (XXI. Таемныя гуш).
МОЙ РОДНЫ КУТ, ЯК ТЫ МНЕ М1ЛЫ!... ЗАБЫЦЬ ЦЯБЕ НЕ МАЮ С1ЛЫ! Аут. Ужыв. у ayтapскaй мове. Мой родны кут, як ты мне мшы!... Забыць цябе не маю сты! Не раз, утомлены дарогай, Жыц^м вясны мае убогай, К табе я у думках залятаю I там душою спачываю. «Новая зямля» (I. Лесшкова пасада). Гл. Янкоусш 1960: 72: Мой poдны кут, як ты мне мшы!...; Панова, !ваноу 1997: 92-94: Мой poдны кут, як ты мне м№1 <, забыць цябе не маю алы > (у знач. 'Рaцзiмa заужды застаецца самым любiмым i пpыемным месцам на зямл^ без якога чалавек не можа жыць; гaвopыццa звычайна з aсaблiвaй узнёсласцю, кaлi xto-н. згадвае аб сваёй Бацькаушчыне, пapaУнoУвaе яе з шшым мясцшаш, яшя яму давялося зведаць').
НЕ, НЕ ЗДАВОЛ1Ш ЧАЛАВЕКА, I БУДЗЕ ВЕЧНА ЁН КАЛЕКА: ЧАГО-Н1БУДЗЬ, А БУДЗЕ БРАК, УЖО БО СТВОРАНЫ ЁН ТАК! Аут. Ужыв. у мове пеpсaнaжa. - Ото, мой божа: чалавеку Заyсëды мала, не хватае, - Антось уголас разважае: - Ц ëсць канец яго патрэбам? Чаго няма пад гэтым небам!. [^ыхши Веpaс:] - Не: не здаволш чалавека, I будзе вечна ëн калека: Чаго-нiбyдзь, а будзе брак, Ужо бо створаны ëн так! Твардоуст пан быу - мо чyвалi? -Яму усе чэрцi слyгавалi I усе выконвалi жадант, I што ж? шча^вы быу? н1звання? Ды узяць хоць нас, не тое ж сама? I мы, як тая багна-яма, Увесь век варушымся, збiраем, Канца ж патрэбам тым не знаем. «Новая зямля» (XXIX. На замкавай гapы). Параун. НЕ, НЕ УНАРОВШ ЧАЛАВЕКУ!
ПАСПЕЕШ З КОЗАМ1 НА ТОРГ. Агульнамоун. Прык. Заужды паспееш зpaбiць тое, што можаш зpaбiць у любы час. Tabop^^ (часцей як rnpa^ щ пaпяpэджaнне) тым, xto нецяpплiвы, спяшаецца без пpычыны. Ужыв. у мове пеpсaнaжa. Тpaнсфapм. у кантэксце. [Антось:] - Здароу, брат Дотс! - дзядзькарады, Сябру ювае для нарады: - Скажы мне, браце, ц няможна, <... > Дык ц няможна б мне ... за хабар Крыху паехаць на машыне? - А вось пастой, хай люд адхлыне,
Кур'ерск пройдзе, а тым часам Мы nерамовiмся з Уласам ... Спакойны будзь: мы усё абладзiм, Хоць на таварны, а nасадзiм. - Дык ты, брат Дотс, пастарайся! - Будзь пэуны, брат, не сумнявайся: З казамi мы на торг паспеем. «Новая зямля» (XXVII. Па дарозе y Вшьню). Гл. Прыказш i прымауш 1976: 1: 459: Паспееш з козаш на торг або З казамi на торг яшчэ паспееш або Mb са сваiмi козаш на торг паспеем; Шкраба, Шкраба 1987: 185-186, 286: Яшчэ паспееш з козамi на торг (у знач. 'Папярэджанне не спяшацца, запасщся цярплiвасцю'); Беларуск1я прыказш [1957] 1992: 214: З козамi на торг паспееш i 256, 282; 1ванова, IваноУ 1997: 117-118; Аксамiтаy 2000: 180: Пасьпееш з казамi на торг.
ХТО 4APKy П'Е, ТОЙ НAЛIВAЕ. Агульнамоун. Народ. выслоуе. Ужыв. у аyтарскай мове. 1 кольк мшых было сварак, Як адмаулялюя ад чарак! - Ну, проша ж, пат Юзафова! -Ой, не, не, кумка, даю слова! Зуам я п 'яна, бойся бога! - Ну выni ж, кумачка, нiчога! - Кума на просьбу паддаецца, За чарку тройчы ужо бярэцца 1 толью-тольт прыгубляе 1 чарку зноу не даniвае 1 руку цягне да бутэлью. - Не дам, кума! Не дам, Анэлька! (Бо ужо так звычай вымагае: Хто чарку п 'е, той налiвае.) Ну, выni ж чысценька-чысцютка! «Новая зямля» (XIII. Падгляд пчол).
ЧAЛAВЕK - ЗБЕР ЧAЛAВЕKУ. 1нд.-аут. Утвораны ад крыл. выразу Чалавек чалавеку воук < лац. Homo homini lupus est (Plautus, «Asinaria», 2, 4, 88). Чалавек не абавязкова добра, спагадава ставщца да сябе падобных. Гаворыцца, калi хто-н. парушае агульнапрынятыя маральныя абавязш y адносшах да шшых. Ужыв. у аyтарскай мове. Трансфарм. у кантэксце. О родны край! О край пакуты, Нягодай цяжкаю прыгнуты! Калi ж ты збудзеш тое гора, Што i цяпер там, як i учора, Як i дауней, цябе зтшчае 1 гортм смуткам авявае? 1 y час вялт разбурэння Не сцерпщь нават i каменне Тваiх палёу, глухiх абшарау, Дзе след вайны агнём пажарау Пранёсся дзiка i няшчадна, Каб не заплакаць з таго здзеку, Што чалавек - звер чалавеку - Так злосна чытць, неуспагадна!... «Новая зямля» (XVIII. Зiма y Парэччы). Гл. Шкраба, Шкраба 1987: 259.
Паводле вызначаных прынцыпау ашсаны афарыстычны склад паэмы Якуба Коласа «Новая зямля» [15, 35-78].
Лтаратура
1. Miхневiч, А.Я. Афарызмы I А.Я. Miхневiч II Беларуская мова: Энцыклапедыя. - Mmra: БелЭн, 1994. - С. 60-61.
2. Янкоусш, ФМ. Крылатыя словы i афарызмы (з беларусшх лиаратурных крынщ)
I ФЖ. Янкоусю. - Mrnœ: Выд-ва АН БССР, 1960. - 134 с.
3. Miхневiч, А.Я. Афарыстыка Якуба Коласа (да пастаноуш праблемы) I А.Я. Miхневiч
II Беларуская лшгвютыка. - Miнск, 1983. - Вып. 22. - С. 59-65.
4. Янкоусю, Ф.И. Слова пра афарызмы I Ф.M. Янкоусю II Полымя. - 1987. - № 8. - С. 215-219.
5. Miхневiч, А.Я. Выслоу I А.Я. Miхневiч II Беларуская мова: энцыклапедыя. - Мнск: БелЭн, 1994. - С. 115-116.
6. 1ваноу, Я.Я. 1ндывщуальна-аутарсюя перафразаваннi i парадыгматычныя формы афарызмау у мове твораУ Якуба Коласа I Я.Я. 1ваноу II VI Навуковыя чытанш, прысвечаныя 120-годдзю з дня нараджэння акадэмжа НАН Беларусi С.M. Некрашэвiча (23 мая 2003 г.): зб. навук. артыкулау. -Гомель: ГДУ iмя Ф. Скарыны, 2003. - С. 199-204.
7. Назаранка, Ю.В. Выслоу Якуба Коласа I Ю.В. Назаранка II Весцi НАН Беларуси Сер. гуманiтар. навук. - 2003. - № 4. - С. 117-122.
8. Назаранка, Ю.В. Сродю стварэння гумару у выслоуях Якуба Коласа I Ю.В. Назаранка II Вестк БДУ. Сер. 4. - 2003. - № 3. - С. 66-70.
9. Miхневiч, А.Я. Выслоу i афарызмы Якуба Коласа I А.Я. Miхневiч, Ю.В. Назаранка II Полымя. -2001. - № 11. - С. 230-261.
10. 1ваноу, Я.Я. Якуб Колас: «Таемны вы, зямлi скрыжал^ Чаго у сябе вы не утсал^» (матэрыялы да «Анталогп беларускага лiтаратурнага афарызма» з паэмы «Новая зямля») I Я.Я. 1ваноу II Край = Kraj. - 2002. - № 3-4(6-7). - С. 171-183.
11. 1ванова, С.Ф. Слоутк беларусюх прыказак, прымавак i крылатых выразау: лшгвакрашазнаучы дапаможнiк I С.Ф. 1ванова , Я.Я. 1ваноу. - Mrnœ: Беларускi Фонд Сораса, 1997. - 262 с.
12. 1ваноу, Я.Я. Афарыстыка паэмы Якуба Коласа «Новая зямля» (да складання афарыстычнага слоушка мовы пiсьменнiка) I 1ваноу Я.Я. II Каласавжг мат-лы навук. канф., прысвеч. 70-годдзю выхаду у свет паэмы Я. Коласа «Новая зямля» (3 лютапада 1993 г.). - Mrnœ: Лггаратурны музей Я. Коласа, 1993. - С. 74-77.
13. 1ваноу, Я.Я. Афарыстыкон Якуба Коласа (да праблемы лексiкаграфiчнага апсання афарыстычнага складу мовы пiсьменнiка) / Я.Я. 1ваноу // Куляшоусюя чытанш: мат-лы Мiжнарод. навук. канф. (6-7 лютага 2002 г.). - Магшёу: МДУ iмя А.А. Куляшова, 2002. - С. 39-42.
14. 1ваноу, Я.Я. Афарыстыка мовы творау Якуба Коласа (да праблемы лексiкаграфiчнага апiсання) / Я.Я. 1ваноу // Край = Kraj. - 2002. - № 3-4(6-7). - С. 150-170.
15. 1ваноу, Я.Я. Афарыстыка мовы мастацкага твора (паэма Якуба Коласа «Новая зямля»): лексiкаграфiчны аспект / Я.Я. 1ваноу - Магшёу: МДУ iмя А.А. Куляшова, 2004. - 84 с.
Summary
The article analyses the individual aphorisms, proverbs and Winged Words in the works by Yakub Kolas. The author defines the technique of the lexicographic description of aphorisms.
Пастутла у рэдакцыю 18.04.05.
УДК 808.26-541.2
1.В. KapHmoei4 ФОНАВАЯ 1НФАРМАЦЫЯ I КАТЭГАРЫЗАЦЫЯ
1. Мауленчая дзейнасць мае не толью камушкатыуны аспект (уключае перадачу паведамлення), але i аспект намшатыуны. Апошнi звязаны з працэсам узаемаразумення памiж камунiкантамi. Суб'ект маулення з'яуляецца носьбiтам той цi шшай iнфармацыi, далучанасць да якой спараджае стан, калi людзi не тольш ведаюць, пра што iдзе размова, але i разумеюць адзiн аднаго. Перадумовай узаемаразумення з'яуляецца наяунасць у камушкантау агульнай iнфармацыi, якую у мовазнаустве называюць фонавай iii<|);i|)\i;ini>iiiii.
Фонавая (шакш iмплiцытная) шфармацыя - гэта не тое, што маецца на увазе, а тое, што падразумеваецца. Даследчыш уключаюць у гэтае паняцце i прагматычныя перадумовы тэксту, i сггуацыю мауленчых зносiн, i заснаваныя на веданнi свету прэсупазiцыi, яшя робяць выказванне асэнсаваным, i падтэкст, i рознага роду алюзii, амвалы, каламбуры, - усякi няяуны i прыхаваны дадатковы змест, якi праднамерана закладваецца аутарам у тэкст [1], [2], [3].
Фонавая шфармацыя назапашваецца у мове i складае частку культуры носьбiтаУ мовы. Яна мае сшхрашчна-дыяхрашчную прыроду: iснуе актуальна або можа быць забытай. Акрамя гэтага, фонавая шфармацыя адрознiваецца узроунем экстэнси (пашыранасщ). Адны звесткi могуць мець шгэрнацыянальны (планетарны) узровень - гэта агульначалавечыя фонавыя веды. Другiя звестш распаусюджаны на тэрыторш пэунай нацьп, трэцiя - ахоплiваюць толькi абмежаваны этнас. Каб зразумець адзiн аднаго, прадстаунш пэуных соцыумау павiнны быць далучаны да iнфармацыйных рэсурсау, акумуляваных гэтыш соцыумамг
Мноства самых распаусюджаных слоу «акружаны» у мове эмацыянальным арэолам, «роем асацыяцый» (Ю. Тынянау). Гэты арэол стварае iх спецы^чную культуралагiчную каматацыю; яна уключае стылютычную, эмацыянальную i сэнсавую шфармацыю, якая спадарожшчае слову. «Рускi волк, - тша А. Разанау, - рывок, iмкненне наперад, якiя заканчваюцца шчоуканнем зубоу; украiнскi вовк сыты i апрануты у цёплы кажушок; польсш wilk рэжа свiнню, а беларусш воук вые» [4, 162].
У канатацыйнай iнфармацыi увасабляецца спецыфiка культуры той щ iншай этнiчнай супольнасщ. Напрыклад, тоеснымi па рэферэнце з'яуляюцца бел. бульба i рус. картофель. Аднак канататыуны арэал у бульбы значна багацейшы. Слова бульба мае свайго роду «генетычную памяць» - яно напамшае нам пра кантэксты свайго ужывання, якiя утвараюць яго канататыуны паэтычны арэол. Дастаткова успомнщь хаця б беларускую песню i танец з такой назвай, шматлЫя прыказш i прымаукi пра «друп хлеб» для беларуса, цэлае «сузор'е» аднакарэнных слоу: бульбачка, бульбоунiк, бульбаш, бульбяншча, бульбяны, бульбiна... (ТСБМ). Вшавочна, што поуная замена бел. бульба рус. картофель щ укр. картопля немагчыма таму што рус. картошка - зуам н е т о е, што бел. бульба i укр. картопля [5, 80].
Нельга гаварыць аб рауназначнасщ ташх адзiнак у розных мовах, можна сцвярджаць толькi тую щ iншую ступень iх эквiвалентнасцi. Напрыклад, можна свярджаць, што польск. kapusniak -гэта н е т о е, што рус. щи; бел. варэнне - не т о е, што польск. konfitura. Акрамя таго, мнопя
