Научная статья на тему 'ЧИРЧИҚ-БОЗСУВ ДЕРИВАЦИЯ КАНАЛИ СУВ РЕСУРСЛАРИНИ СИРДАРË ВИЛОЯТИ ҲУДУДИГА ТАШЛАШ КАНАЛИ СХЕМАСИНИ АСОСЛАШ'

ЧИРЧИҚ-БОЗСУВ ДЕРИВАЦИЯ КАНАЛИ СУВ РЕСУРСЛАРИНИ СИРДАРË ВИЛОЯТИ ҲУДУДИГА ТАШЛАШ КАНАЛИ СХЕМАСИНИ АСОСЛАШ Текст научной статьи по специальности «Сельскохозяйственные науки»

CC BY
11
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Чирчиқ-Бозсув / деривация / канал схемаси / баланси тенгламаси / ҳавза. / Chirchik-Bozsuv / derivation / channel scheme / balance equation / basin.

Аннотация научной статьи по Сельскохозяйственные науки, автор научной работы — Казаков, Э. А., Ғуломов, О. Ғ., Ўзбеков, Ж. А., Мирзаева, О., Атажонова, Ш.

Мазкур мақолада Чирчиқ-Бозсув деривация канали сув ресурсларини Сирдарё вилояти ҳудудига ташлаш канали тури асосланган. Сув хўжалиги балансининг умумий тенгламалари ва ишлаш шартлари келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по Сельскохозяйственные науки , автор научной работы — Казаков, Э. А., Ғуломов, О. Ғ., Ўзбеков, Ж. А., Мирзаева, О., Атажонова, Ш.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ESTABLISHMENT OF THE CHANNEL SCHEME FOR THE DELIVERY OF WATER RESOURCES FROM CHIRCHIK-BOZWATER DERIVATION CHANNEL TO THE TERRITORY OF SIRDARË PROVINCE

This article is based on the Chirchik-Bozsuv derivation channel type of water resources discharge channel to the territory of Sirdarya region. The general equations and operating conditions of water management balance are presented.

Текст научной работы на тему «ЧИРЧИҚ-БОЗСУВ ДЕРИВАЦИЯ КАНАЛИ СУВ РЕСУРСЛАРИНИ СИРДАРË ВИЛОЯТИ ҲУДУДИГА ТАШЛАШ КАНАЛИ СХЕМАСИНИ АСОСЛАШ»

Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN:2181-1784

educational, natural and social sciences www.oriens.uz

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 3(9), September, 2023

ЧИРЧЩ-БОЗСУВ ДЕРИВАЦИЯ КАНАЛИ СУВ РЕСУРСЛАРИНИ СИРДАРЁ ВИЛОЯТИ ХУДУДИГА ТАШЛАШ КАНАЛИ СХЕМАСИНИ

АСОСЛАШ

PhD. Э.А.Казаков, , PhD. О.Г.Гуломов таянч докторант Ж.А.Узбеков, таянч докторант О.Мирзаева, тадкикотчи Ш.Атажонова, тадкикотчи Д.Рахманова Ирригация ва сув муаммолари илмий-тадкикот институти

АННОТАЦИЯ

Мазкур мацолада Чирчиц-Бозсув деривация канали сув ресурсларини Сирдарё вилояти худудига ташлаш канали тури асосланган. Сув хужалиги балансининг умумий тенгламалари ва ишлаш шартлари келтирилган.

Калит сузлар. Чирчиц-Бозсув, деривация, канал схемаси, баланси тенгламаси, уавза.

ABSTRACT

This article is based on the Chirchik-Bozsuv derivation channel type of water resources discharge channel to the territory of Sirdarya region. The general equations and operating conditions of water management balance are presented.

Keywords. Chirchik-Bozsuv, derivation, channel scheme, balance equation, basin.

КИРИШ

Чирчик-Бозсув деривация канали-гидроэнергетика трактидаги мавжуд илмий-техника муаммолари сабабли уртача 1,2-1,3 км3/йил сув ресурслари (Узбекистон Республикаси лимити доирасида) Сирдарё дарёси оркали Козокистон Республикасига ташлаб юборилиши аникланган.

Деривация каналидан Сирдарё дарёси оркали Козокистон Республикасига технологик ташлаб юборилаётган 1,2-1,3 км3/йил сув ресурсларини Мирзачул худудига ташлаш канали схемаси, конструкциялари, гидравлик самарадорлиги ва ишончлилигини асослаш буйича илмий тадкикотларни амалга ошириш максадга мувофик [2].

Хдвзалараро сув окимини ташлаш шакли (переброска стока воды) буйича, узунлиги, амалий ахамияти ва бошка параметрлар буйича амалиётда худудий сув таксимоти тизимининг бир канча турлари мавжуд. Сув ташлашнинг хавзалараро, хавза ичида ва махаллий тизим шакллари мавжуд.

Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN:2181-1784

educational, natural and social sciences www.oriens.uz

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 3(9), September, 2023

Лойиха доирасида тадкик килинаётган сув объектлари Сирдарё дарёсининг урта окимида жойлашганлиги сабабли хавза ичида сув ташлаш тизими шакли буйича гидравлик хисоблаш ишларини амалга оширамиз.

Ушбу турдаги сув ташлаш шакли, Чирчик-Бозсув деривация каналидан бехудага Сирдарё дарёсига ташлаб юборилаётган сув ресурсларини асосий кисмини Сирдарё вилояти худудига ташланиши натижасида ушбу худудда сув таъминоти холати кескин яхшиланишига сабаб булади.

Хдвза ичида сув ташлаш схемаси учун сув хужалиги баланси тенгламасини куйидаги куринишда ёзиш мумкин [1,3]:

Бу ерда: Д1У - Сув хужалиги балаисидаги сув ресурсларини ортикчалиги (A W >- 0 ) ёки дефицит (A W -< 0); И;ГЧбДК- Чирчик-Бозсув деривация каналидаги сув ресурслари; И^аш.ста - бошка хавзага ташлаиадигаи сув хажми;

ушбу худуддаги истъемол килинадиган жами хажм; AV - Чирчик дарёсидаи бошкариладиган сув хажми (+/-); Уфп - фильтрация ва иарлаиишга

сарфланадиган сув микдори.

Сув ташлаш тизимининг параметрларидан асосийлари транспортировка килинадиган сув хажми W ва L масофа хисобланади. Шу сабабли, сув ташлашни (переброска стока воды) бошка худудга ташланадиган йиллик сув хажмини (м3/йил) сув ташлаш канали трассаси узунлигига купайтириш (км) курсаткичи буйича синфга булиш максадга мувофик хисобланади. Лойиха доирасида ушбу курсаткич кийматлари 1- жадвалда келтирилган.

1-жадвал

Чирчик-Бозсув деривация канали сув окимини Мирзачул худудига

ташлаш курсаткичлари

Сув ташлаш канали Ташланадиган сув хажми W, млн м3/йил Сув ташлаш каналининг лойихавий узунлиги, км Сув окимининг ташлаш котегорияси (масштаб буйича)

Лойих,авий канал 800,0 86,2 Урта

Ушбу ишнинг асосий максади Чирчик-Бозсув деривация каналидаги сув ресурсларини Мирзачул худудига ташлашнинг гидрологик асослаш

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

хисобланади. Хдвза ичида сув ташлаш схемаси 1-расмда келтирилган донор-сув объекти Чирчик-Бозсув деривация канали хисобланади.

1-расм. Чирчик-Бозсув деривация каналидаги сув ресурсларини Мирзачул

худудига ташлаш канали схемаси

Энди (1) тенглама оркали хдсобланган сув хужалиги баланси хисобини амалга оширамиз. 2-жадвалда 95 фоизли сув таъминотида ташланадиган сув окими буйича сув хужалиги балансининг кириш кисми ташкил этувчилари келтирилган.

Гидрологик параметрларни хдсобга олиб окимни ташлаш тизимини фаолиятининг умумий шартларини шакллантириш мумкин. Хдвза ичида сув ташлаш схемасини нормал ишлаш шартларини бажарилиши учун куйидаги параметрлар хизмат килади (2-жадвал).

2-жадвал

Чирчик дарёсидан деривация каналига келиб тушаётган сув ресурсларининг йиллик сув хужалиги балансининг кириш кисмини

ташкил этувчи курсаткичлар

Балансни ташкил этувчи курсаткичлар Хажм, млн. м3

Чирчик дарёсидан деривация каналига келадиган сув ресурслари 800,0

Бошка ташкил этувчилар 0

а) тизимдаги ташланадиган (переброска килинадиган) хажм буйича:

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

Бу ер да: 1Ф:гТПСр_д - донор дарёдан келиб тушадиган йиллик хажм

йигиндиси; 1Фр_рц - сув ташланадиган худудда истъемол хажми йигиндиси;

Ир-рц - реципиент сув объекта сув ресурслари хажми; У, Н^П0Ттпс - сув ташлаш

тизимида сувни транспортировкасида парланиш ва фильтрацияга йукотиладиган жами хажм.

б) Хдвза ичида сув ташлаш тизимини сув утказиш кобилияти буйича

21 = 1 WriÜT р I

'rafl

— @мбТПСр-д1

2fe=l Wncrrpi

<

1 rofl

@вбТПСр

_ ^''иВТПСр-д!

Г

год

_ И^вбтпср-дг

-д 2 ~~ т

1год

(3)

Бу ерда (?мбтпсР-д1 , 1'1е6тпср-д2 -донор-сув объектидан сув ташлаш тизимига ташланадиган сув сарфи ва микдори; £Лктпср-рц -реципиент сув объектидан худудий сув таксимотининг махаллий тизими сув сарфи; Ггод -худудий сув таксимоти тизимининг бир йиллик иш даври.

Мумкин булган сув олишнинг чегаравий хажми: табий оким киймати (хисобий сув таъминоти) ва гидроузелнинг куйи бьефида ва сув олиш захирасини (колдириладиган) катталигини аниклашдан иборат:

Бу ерда: Qkr -сув такчил йиллардаги сув сарфи; Qist -кузатув даврида аникланган энг кичик сув сарфи.

/ \

J \a

1 ff nj V Ц V-

y

¿¿О

Чатцол дарёси;

Пскем дарёси;

Чирчиц дарёси

Чирчик-Охангарон ирригация хавзасида олиб борилган тадкикотлар асосида Чирчик-Бозсув деривация каналидан олинадиган чегаравий сув сарфини аниклашни куриб чикамиз. 2-расмда 95 фоизлик сув таъминотида Чирчик дарёси ва Чирчик-Бозсув деривация каналидаги минимал оким

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

гидрографи келтирилган. Деривация каналидан олинадиган чегаравий ойлик сув сарфи ёзги-кузги давр учун 23,5 м3/с, кишки-бахоргилар учун 25 м3/с ни ташкил этади.

Мумкин булган сув олишнинг чегаравий сув сарфида (800,0 млн. м3/йил) оким ташланадиган худуддаги уртача истемоли сув сарфи 20 м3/с да куйидагини хулоса килиш мумкин, яъни сув такчиллиги давларида хам ушбу курсаткичлар чегаравий кийматлардан ошмайди. Бу эса уз навбатида деривация каналида хамда Чирчик дарёсида сув экотизимини сакланиши хамда деривация каналидаги иншоотларни ишончли ишлаш холати таъминланишидан далолат беради.

Хисобий ллиниллал сув сарфи

сув такчиллигидаги сув сарфи

ллуллкин булган сув олишнинг чегаравий сув сарфи

2-расм. 95 фоизлик сув таъминотида Чирчик дарёси ва Чирчик-Бозсув деривация каналидаги минимал оким гидрографи.

ХУЛОСА

Чирчик-Бозсув деривация каналидан Мирзачул худудига сув ташлаш схемасини асослаш буйича сув хужалиги баланс тенгламаси таклиф этилади. Ушбу тенгламалар ёрдамида сув ташлаш тизимининг сув хужалиги баланси хисоби амалга оширилди. Сув узатиш каналининг сув утказиш кобилияти ва сув ташланадиган суммарний хажм буйича хавза ичида сув ташлаш тизимининг самарали ишлаш шартлари асаосланди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР (REFERENCES)

1. А. Н. Крошкин, Методические указания по расчету устойчивых аллювиальных русел горных рек при проектировании гидротехнических сооружений.

2. И.Э.Махмудов "Повышение эффективности управления и использования водных ресурсов в среднем течении бассейна р.Сырдарья (Чирчик-Ахангаран-Келесский ирригационный район)". Республика илмий техник анжуман 1-2 май 2015 йил.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3. H.3.MaxMygoB, 3.A.Ka3aK0B, O.F.FynoMOB "Karra HaMaHraH KaHanngarn rngpoTexHHKa HHmoornapHHHHr nmnarn mapouraapn Ba HmoH^nnnHK napaMerpnapn". Arpo HHM. Arpap-HKTHCogHH , HHMHH OMMaöon ^ypHann. 2020 hhh №4

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.