CC BY
77FТAХP 14.35.09
БИОЛОГИЯ ПЭН1Н ЦАЗАЦ ЭТНОПЕДАГОГИКАСЫ НЕГ1З1НДЕ ОЦЫТУ
А.Е. Смихан, Р.Ш. Избасарова Абай атындагы Каз¥ПУ, Алматы к., Казахстан alikeeva.aidana@mail.ru, aseri11@mail.ru
Б^л макалада биология пэнiндe казак этнопедагогикасы элементгерш утымды пайдалану жолдары, эдic-тэciлдepi туралы жазылган. Жалпы, зерттеу ж^мысынын максаты - казак халык педагогикасын кешеп жаксы мен бYгiнгi жананы eмip талабымен ^штастыра отырып, орта мектептердеп биология пэнiн окытуда этнопедагогика элементгерш тиiмдi пайдаланудын эдicтeмeciн жасау, оны оку YPДiciндe утымды колданудын мYмкiндiктepiн аныктау болып табылады.
Биология пэнш этнопедагогика нeгiзiндe окыту окушылардын бшмге деген ынта-ыкыласын арттырады. Биология сабагында жэне сыныптан тыс ж^мыстарда казак этнопедагогикасын тиiмдi пайдалану окушылардын бшмш, бiлiктiлiк дагдыларын калыптастыруга алган бшмдерш тepeндeтiп кенейте тYcугe, кызыгушылыгын арттыруга, сонымен катар, олардын халыктык эдет-г^рып, caлт-дэcтYP туралы бiлiмiн молайтып, жеке т^лгалык кacиeтгepiн д^рыс калыптастыруга ыкпал eтeтiнiн бiздiн ез тэжiрибемiзде колданып дэлелдеп шыкканымыз туралы толыктай таныса аласыздар. Осыган орай, бiз б^л макалада казак этнопедагогика элeмeнтгepiн колданып биологияны окытудын бipнeшe эдic-тэciлдepiн карастырамыз.
ТYйiн свздер: этнопедагогика, цазац этнопедагогикасы, caлт-дэcтYp, биология, тэрбие, оцыту.
Кipicпe
Казакстан Республикасы егеменд1 ел болып, еркениетп мемлекеттердщ санатына косылуы жагдайында езшщ когамдагы саяси-элеуметпк, экономикалык, мэдениет пен бшм жYЙeciн элемдш еркениет Yлгiciндe дамытуда. Эйткеш кайсыб1р жана тэуелшз мемлекеттщ болмысында рухани даму Yдepiciнiн ез1нд1к ерекшел1ктер1 болады. Б^л ерекшелштер сол мемлекетте мекен ететш халыктардын т^рмыс-пршшпмен, рухани мэдениеимен, салт-дэстурлер1мен жэне тарихи даму жолымен айкындалады. Даму жолында жинакталган тэжipибe ^шты-^йт жогалып кетпейд^ ол ^лттык сана мен халыктык идеяда, мэдени-элеуметпк жYЙeдe белгш б1р реттшкте кершю алады. Мше, осындай гасырлар койнауында корытындыланып калыптаскан казак халкына тэн тэрбиенщ енегел1 озык дэcтYpлepiн бYгiнгi жана ^рпак тэрбиесвде пайдалану аса манызды мшдеттердщ б1р1не айналып отыр.
БYгiнгi жагдайда казак халык педагогикасынын озык дэcтYpлepiн жана ^рпак тэрбиесвде жетекш1 к¥рал peтiндe пайдалануга барлык непз бар. Ол Yшiн педагогика гылымы дepeктi туындыларды тipeк ете отырып онын мазм^нын, мYмкiндiктepiн жан-жакты зерттеп, зepдeлeyi кажет. ¥лттык тэpбиeнiн кайнар кeзiнe, казак халык педагогикасы мен дэстурлерше кайта оралу заманнын жай гана агымы емес, б^л - когамдык eмip талабынан туындап отырган кaжeгтiлiк, eйткeнi адам баласы ^лттык мэдeниeгтiн, элeyмeгтiк т^рмыстын дэcтYpлi тYpлepiн тaнып-бiлy аркылы онын рухани бастауына терен бойлайды, туган eлiнiн, ^лтыньщ eзiндiк epeкшeлiгiн аялап, сактауга YЙpeнeдi, ана тiлiн менгеруге талпынады [1; 3,4].
Элбетте, халык педагогикасын халыксыз, халыктын тыныc-тipшiлiгiнciз елестету мYмкiн емес. Сондыктан халык педагогикасы туындыларында (макал-мэтелдер, ж^мбак-жанылтпаштар, epтeгiлep, aныз-энгiмeлep, эпостык жырлар, айтыстар, эн-кYЙлep, ^лттык ойындар, caлт-дэcтYpлep, эдет-г^рыптар, cэндiк-кoлдaнбaлы енер жэне т.б.) кершю алган халыктын тэрбие туралы кезкарас-пiкipлepi мен aкыл-кeнecтepi ^сынылып отырган енбекке нeгiз eтiп алынады. Халыктын тэрбие барысында пайдаланган эдic-тэciлдepi мен амал-жолдарынан тYciнiк бepiлeдi.
Бшм беру пpoцeci - кYPдeлi, кеп кырлы, шeшiлуi мектепте ж^мыс ютейтш мамандардын эдicнaмaлык сауаттылыгына (эдicнaмaлык мэдениетше) байланысты болатын кептеген кайшылыктары бар к¥былыс [2; 52].
Бiлiм ел халкынын сапасын арттырудын нeгiзгi тетш болып табылады, ал балалык шактагы бiлiм беру ж^мыс кYшiнiн сапасын калыптастырудын нeгiзi болып табылады. Балалык шактагы бшм жеке дeнгeйдeгi жетютштер мен бакытка эсер eтiп кана коймай, сонымен катар ^лт дамуынын
элеуетп мYмкiндiктepiн аныктау Yшiн жумыс ^шшщ сапасын жэне инновацияларга (Несктап 2011) кабшетш калыптастырады.
Мэдени капитал теориясы отбасылык мэдени ресурстар мен балалардыц бшм алу умтылыстары мен тYciнiктepiн аныктайды. Мэдени капиталы жeткiлiкciз отбасылармен салыстырганда мэдени капиталы бай ата-аналар мектептердщ epeжeлepi туралы квбipeк хабардар, мэдени ресурстарды квбipeк салады, балалардыц бшм беру умтылысы мен ^ызыгушылыгын тэрбиелеуге квп квцш бвлeдi, балаларга мектеп багдарламасында квмeктeceдi жэне оларга академиялык ортада (Бурдье жэне Пассерон 1990) орындауга мYмкiндiк бepeдi [3; 13]. (Ли З., Цю, З. «Отбасы шыгу тeгi балалардыц Yлгepiмiнe калай эсер eтeдi?» Кaзipгi Кытайдыц деректер^. Кытай социология журналынан алынган макаладагы дepeктepдi колдана отырып, бiлiмдi елдщ болашагы да бiлiмдi урпак болмак, ал барлык тэрбие жэне бшм ец бipiншi баланыц туып вскен, тэрбиеленген отбасынан бастау алады. Бiлiмдi мемлекетте, бiлiмдi отбасында дYниeгe келген бала гана бакытты, бiлiмдi, болашагы зор болмак.
Этномэдени бiлiм беру вскелец урпакты взiнiц жэне элемдш мэдeниeттiц мэдени кундылыктарына баулудыц тутас пpoцeci peтiндe карастырылады, ол туетаныц этностык мэдени тэжipибeнi жинактауын, оныц этномэдени бipeгeйлiгiн сактауды, улттык caнa-ceзiмдi дамытуды, мэдениетаралык твзiмдiлiктi тэpбиeлeудi камтамасыз eтeдi [4; 63].
Казак халкы вз урпагын бeciккe салганнан бастап, оныц акыл-ойын ойдагыдай калыптастырып, ойлау-свйлеу жYЙeciн дамыту жолында взiндiк эдic-тэciлдepдi шебер пайдаланып отырган. Халкымыз Fылым-бiлiмдi дэpiптeп, акыл-ой тэpбиeciнiц нeгiзi - терец ойлау мен пайымдау екендшн урпакка жан-жакты уFындыpып oтыpFaн, эр отбасы вз баласыныц ойлау жYЙeciн дамыту Yшiн санамактар мен жумбактардыц, тYpлi aцыз-эцгiмeлep мен такпактардыц, всиет свздердщ тэpбиeлiк мэнiн эр кез катты ескерген. Халкымыздыц сан Facыpлык тыныc-тipшiлiгiнiц взiндiк epeкшeлiктepiнeн туындaFaн улттык тэлiм-тэpбиeгe катысты caлт-дэcтYP, эдет^урыптары да мол. «Атадан бала тусайшы, ата жолын кусайшы» дегендей, атадан бaлaFa мура болып келе жаткан жаксы кacиeттepдi келер урпактыц бойына ищрш, iзгiлiккe тэpбиeлeудi арман eтiп, «шыншыл, эдiлeгтi, иманды болу - сонау ата-бабамыздан келе жаткан дэcтYpiмiз» дeйдi де, сол дэcтYpдi бузFaндapFa ат-шапан айып тарткызып, кeйiнгi урпактыц ата салтын мыктап устауын да талап еткен [5; 37].
Халыктык эдет^урыптар мен caлт-дэcтYpлep адамдардыц вцщрютш эpeкeтi YPДiciндeгi тутынушылыFынaн туындайды. Адамдардыц кoFaмдык мiнeз-кулкындaFы туракты нормалар мен устанымдарды бeкiтe отырып, олар Yлкeн танымдык мaцызFa ие. ДэcтYpлep мен эдет^урыптарда сол халыктыц улттык бейнес - турмысы, халыктыц мэдeниeтi, балаларды жэне жастарды тэpбиeлeудeгi жалпы тaнылFaн кабылдауы, куралы мен эдici квршс табады (Н.С. Сарсенбаев, С.А.¥закбаева, К.Ж. Кожахметова) [6; 294].
Мэселеш сипаттау
БYгiнгi тацда «Биология» пэнi мектеп жYЙeciндe aлдыцFы катарлы орын алады. Биологияныц epeкшeлiгi - оныц oбъeктiлepi (тipi тipшiлiк), бip мeзгiлдe жэне оныц cубъeктiлepi де болып табылады. Мундай eкiуштылык биологияны жеке жэне кoFaмдык мYДдeнi камтамасыз eтeтiн, халыктыц биологиялык caуaгтылыFы каркынды даму дэуipiндe жэне медицинада, ауыл шapуaшылыFындa, кopшaFaн ортаны кopFaудa оныц колданбалы аспектшерш eнгiзудe элeумeгтiк проблема болып отыр.
Биологиялык дайындык вскелец урпактыц таботап^ы адам кызмeтiнiц Fылыми пpинциптepiн тYciнуiн камтамасыз eтeдi, экологиялык мэдeниeгтiц непзш калыптастырады, салауатты вмip салтын кaлыптacтыpуFa мYмкiндiк бepeдi. OcыFaн байланысты биологиялык бшм беру мазмунын ipiктeу жэне курастыру мэceлeci - бYгiнгi танда взeктi болып отыр [7; 4].
Адам - дуниедеп ец акылды жapaтылFaн Биосфера пepзeнтi. Оныц колынан жаксылык та, зулымдык та келедь Колында малы квп болып, не шешн, не киeйiн деп oйлaмaFaн кезде ацдар мен куcтapFa, жалпы биосфера компонентгерше (жерге, cуFa, вciмдiк элeмiнe, жануарлар дYниeciнe) aдaмгepшiлiк, кайырымдылык, жаксылык oйлaFaн. Казак eлi жайлауы мен малынан айырылып, амалсыздан амалсыз ац, балык аулаудыц эр тYpлi айла тэciлдepiн колданып кYн кврсе де ежелп эдет жэне аса бaFaлы улттык дэcтYpлepiнeн улы Абайдыц «акырын жYpiп анык бас, ецбегш кетпес далаFа, устаздык еткен жалыкпас, YЙретуден балаFа» деген даналы свзш басшылыкка алып, казак халкы жacтapFa валеологиялык бiлiм жэне тэрбие беруден бipдe-бip кYн жалыккан емес. БYгiнгi элeмдiк
apeнaFa жеткен Fылыми-пeдaгoгикa халыктык педагогикадан бастау алып, оны Fылыми теориялар мен кaFидaлap туpFыcынaн жан-жакты зерттеп, карастырып, байытты. Cвйтiп, вз кaжeтiнe жаратты. Осы кажеттшктен кeлiп, халыктыц эмпирикалык тэжipибeciнe нeгiздeлгeн урпак тэрбиелеу тaFылымдapы — халыктык педагогиканы ой eлeгiнeн втюзш зерттеп, тэрбие мен оку юшщ взeктi куралы eтудiц жолдарын жэне оныц шыFу, даму кeзeцдepiн взвдш epeкшeлiктepiн, баска Fылымдapмeн байланысын зерттейтш педагогиканыц Fылыми бip саласы этнопедагогика пайда болды.
Окушыларды кopшaFaн орта заттарымен, кубылыстарымен таныстырып, тipi организмдер кызметшщ нeгiзгi зацдылыктарымен тaныcтыpyFa олар жайында Fылыми уFымдapын жYЙeлeп, квз-карастарын калыптастыруда орта мектепте окытылатын биология пэншщ мэнi вте зор. Сондыктан да биологияны окытудыц эдic-тэciлдepiн сан-салалы бaFыттa, жан-жакты карастыру квздeлeдi. Биология пэндерш окыту бapыcындaFы муFaлiмнiц непзп мiндeтi окушылардыц бойына жYЙeлi турде, бipiздiлiк пен биологиялык тYciнiктepдi, Fылыми квзкарасты, вздiгiнeн ойлау пpoцeci мен практикалык жумыстарды орындау икем дaFдылapыныц бipтутacтыFын Yздiкciз дамыту болып табылады.
Сондыктан да, биология пэнiндe этнопедагогика элементтерш колдану аркылы халыктык тэрбие турлерш окушы жастардыц бойына ищрш, бiлiм, бiлiк дaFдылapын дамыту, свйтш дене eцбeгiнe де, ой ецбегше де кaбiлeттi, нарык жaFдaйындa вмip cYPyгe икeмдi, жан-жакты жeтiлгeн азамат етш шыFapy мYмкiндiгiмiз зор деп ойлаймын. Осы орайда, жан тэрбиес мен тэн тэpбиeciн катар жYpгiзe отырып, окушы жастардыц кайрат ж^ерш, акыл-ойын халыктыц внер туындылары нeгiзiндe окытып тэрбиелеу аркылы icкe асырылады.
Биологиядан сабак беру эдici квбшесе окушылардыц акыл-ойыныц дамуы мен окытудыц взара байланысы туралы мэселелермен шуFылдaнaды, вйткeнi окушылардыц рухани жeтiлуiн арнайы зepттeйтiн жантанулык эдicтeмe бар. Сабак беру эдютемеанде oкушылapFa окулыкта бершген материалды муFaлiмнiц кызыкты да, тартымды eтiп вткiзe бiлуi - оку-тэрбие мэceлeciндeгi мацызы зор тиiмдi шарт. Ал, егер бiз биология пэншде казак этнопедагогика элeмeнттepiн тиiмдi пайдаланып отырсак, осы шартты opындaFaн болып eceптeлeмiз.
Зерттеу жумысыныц максаты
Халыктык педагогиканы бYгiнгi вмip талабымен уштастыра отырып, орта мeктeптepдeгi биология пэнш окытуда этнопедагогика элeмeнттepiн тиiмдi пайдаланудыц эдicтeмeciн жасау, оны оку Ypдiciндe утымды колданудыц мYмкiндiктepiн аныктау.
Окыту кызметшщ максаты - бip Faнa мiндeттi нэтижеге жету емес, ол эpбip окушыныц icкepлiгi мен мYмкiндiгiн дaмытуFa жaFдaй жасау. Мазмуны бойынша биология сабактарыныц арасында морфологиялык, анатомиялык, физиологиялык, экологиялык, жYЙeлi жэне баска да мазмуны бар caбaктapFa бвлшедь Олардыц эркайсысы ерекше, бeлгiлi бip эдicтepдi, окыту куралдарын тацдауды талап eтeдi [8; 4,12].
Бiздiц зepттeуiмiздiц максатына жету Yшiн биолог муFaлiмдepдiц кYндeлiктi уйымдacтыpFaн сабактарына катысып, окушылармен эцгiмeлeciп, бакылау жумыстарын aлуFa квцш бвлдiк.
Зерттеуге койылатын материалдарды ipiктeгeндe алдымен халыктык педагогиканыц нeгiзгi элeмeнттepi ipiктeлiп жiктeлдi. Олар:
а) халыктыц колвнерше eнeтiн заттар, куралдар;
э) халык ауыз эдeбиeтi туындылары (ертеп, жумбак, жацылтпаш, макал-мэтел);
б) алдыщы катарлы акын-жазушылар поэзиясы.
Мунда ескере кететш жайт - акын, жазушылар поэзиясыныц бiлiмдiк, тэpбиeлiк, дамытушылык мацызы жoFapы бoлFaндыктaн жэне халыктыц внepi мен эдeт-Fуpпыныц кайнар квзi екенш ecкepiп, такырыптар мазмунына cэйкecтeндipiп ipiктeдiк.
Зерттеу барысында халыктык педагогиканыц пайдаланудыц эдю-тэсш де сараланды. Эcipece, свз шеберлт, оныц квpкeмдiгi окушы ойын вpбiтiп, тiлiн дамытуда тeцдeci жок курал eкeнiн ecкepiп, cвздiк эдют орынды колдануды квздeдiк. Сонымен катар, практикалык жэне кврнекшк эдicтepi де тшмд^ утымды тустарда колдандык. Эдебиеттерде квpceтiлгeндeй, окушылардыц ойлау эpeкeтiн арттыру Yшiн бipнeшe мiндeгтepдi шешу зерттеу барысында ескершдь
Биологияны окытуда халыктык педагогиканы оку-тэрбие YPДiciнe аркау ету Yшiн улттык тэрбие нускауларын жYЙeлeу мiндeтiн камтамасыз етуге тырыстык. Халыктыц ауыз эдебиет
шыгармаларыныц Yлгiлepiн (epTeri, макал-мэтел, жрмбак) зерттеп — талдау жэне оларды биология пэнш окытуда пайдаланудыц дидактикалык мYмкiндiгiн аныктап, олардыц мазм^нын бiлiмдiк, дамытушылык, тэрбиелш максаттарын сараладык.
Зерттеу эдicтepi
Ка^рп тацда галымдар эр балага жеке багытталган тэciл керек, бала жеке т^лга, онымен эркашан санасу керекпгш айтады. Ал бiздщ ата-бабамыз ерте бастан-ак балага ерекше квцш бвлш, вмipлiк тэжipибeдe eшбip тыйым салусыз-ак вз калауынан aдaмгepшiлiк мaкcaт-мYДдeгe сэйкес эдептшкп, мысалдар аркылы дана тYpдe жeткiзiп отырган. Окушыларды взшщ Отанын, ^лтын, халкын кастерлеп, оган калтыксыз кызмет етуге тэрбиелеу жэне адамгершшкке, кайырымдылыкка баулу максатында кYндeлiктi оку-тэрбие жYЙeciнe халыктык педагогиканы eнгiзу кец вpic алып кeлeдi. Б^л салада баска пэндер сиякты, биология сабагыныц да мол мYмкiндiктepi бар.
Биологияны окыту мiндeттepi кeшeндi тYpдe карастырылады, бiлiм беру - тэжipибeлiк мшдет, окушылардыц карапайым биологиялык бiлiм жэне колданбалы сипаттагы практикалык бiлiк жYЙeciн калыптастыру. Интеллектуалдык жeткiлiкciздiгi бар окушыларды биология пэнiн окыту пpoцeciндe тYзeту-дaмыту мiндeттepiн шешу, олардыц коршаган табиги oбъeктiлepмeн взара эрекеттесушщ кeмшiлiктepiн тYзeтудi квздeйдi. Тэрбие мiндeтi aдaмгepшiлiк, ецбек, эстетикалык, этикалык, жыныстык жэне гигиеналык тэрбие бepудi, табигатка ^кыпты жэне жауапты карауды, тэpбиeлeудi, экологиялык мэдениетп дамытуды, биология сабактарында алынган бшм мен icкepлiктi пайдалану нeгiзiндe белгш бip вмipлiк жагдайларда д^рыс практикалык шeшiмдepдi тацдауга дайындыкты квздeйдi [9; 15].
Бiз кай сабак болмасын, оныц Yш бipдeй дидактикалык максатка сай жYpгiзiлeтiнiн бiлeмiз. Соныц шшде окушылардыц тiл байлыгын дамытатын жэне ойлау кабшетш калыптастыратын даму аспектюше баса назар аударуды жвн санаймыз. Такырыпты окытуда алгашкы сабактанан бастап-ак халыктыц caлт-дэcтYpiмeн байланыстыру максатын бipдeн алга койган жвн. Халкымыздыц даналыгын биология сабактарында кврсетуге толыктай мYмкiндiктep бар.
Биология пэнi тipi организм жайлы гылым болгандыктан, тipшiлiк эр уакытта табигатпен тыгыз байланысты. Казакстандык бiлiм беру жэне тэрбиелеудщ базалык эдюнамалык ережелершщ бipi — когам мен табигаттыц взара байланыс т^жырымдамасы. Элкетану туралы бiлiм аталган аспектшщ взeктi мэceлeлepiн влкeлiк бiлiм жэне влкетану аркылы жас ^рпактыц квп жылдык элeумeттiк-мэдeни тэжipибeci мен этноэкологиялык бeйiмдeугe CYЙeнe келе карастырады [10; 3].
Адам коршаган ортага бешмделш кана поймай, коршаган ортаны вз кажеттшктерше бeйiмдeйдi. Адам жасанды ортаны к¥рды жэне сол ортада емip CYPугe бeйiмдeлгeн. Бала дYниeгe келш, оган баска адамдар жасаган осы ортага тYceдi. Бала адамдармен карым-катынас барысында гана шынайы адами касиетке ие бола алады. Эpбip жаца ^рпак ецбекке, ойлауга, свйлеуге кабшетп алдыцгы буын жинактаган тэжipибeнi беру нeгiзiндe гана алады [11; 38].
Карым-катынастыц pвлi бiлiм беру тэжipибeciндeгi мацызды элемент болып табылады. Фрейре (1997) ^сынган диалогтык педагогиканы немесе Флеча (2000) болжаган диалогтык окытуды пайдалана отырып, мектеп отбасы мYшeлepi Yшiн диалогтык эдеби жиналыстар (Солер, 2002) ^сына отырып, сыныптагы сабактарды взгерте алады. Педагогикалык практиканыц б^л тYpi бeлceндi катысуга жэне олардыц бастамашылары, эcipece, бiлiм дeцгeйi твмен отбасылар арасында ыкпал eтуi мYмкiн. Коммуникация сондай-ак бiлiм беру саласындагы эpтYpлi сарапшылармен жэне мYДдeлi топтармен ынтымактастыкта мацызды делдал болып табылады [12; 3]. Осы мэлiмeттepгe CYЙeнe отырып, баланы когаммен етене араласуына мYмкiндiк жасап отыруымыз керек, вйткеш бала когаммен араласу аркылы дамиды. Жастарга эн айткызу, кYЙ шертюзу, влец-жыр жаттату, жацылтпаш, ж^мбак YЙpeтy немесе тецге алу, жамбы ату, аударыспак, кYpec, т.б. ^лттык ойындарын YЙpeтy тэpбиeнiц взeктi мэceлeлepi болган. Сондыктан да, этнопедагогикалык элeмeнттepдi сабак барысында да, отбасында да колдану - вте мацызды. Халыкта «Тэрбие басы - тш, внер алды - тш» -деп бекер айтпаса керек. Свйтш, свз аркылы бiз экологиялык тэрбие берумен бipгe aдaмгepшiлiк, жaуaпкepшiлiк, Отанга деген CYЙicпeншiлiк сиякты iзгi касиеттерге баулимыз. Осы накыл свздер аркылы бала тэрбиесш этно т^ргыдан вткiзeмiз.
Биология сабактарында этнопедагогика элeмeнттepiн колдану жас тэрбиеленш жаткан ^рпактар Yшiн алга бастайтын жаркын баспалдактардыц бipi болатыны белгш. Окушыларды дара т^лга eтiп тэрбиелеу Yшiн, оларга вз ^лтыныц caлт-дэcтYpi мен эдет-г^рпын, рухани
K¥вдыльщтapымeн cycындaтa отьфып, жaн-жaкгы бiлiм бepy KepeK. КYндeлiктi caбarç eткiзy бapыcындa roHapamiK бaйлaныcтapды кepceтy KepeK. Ka3arçCTaH жepiндe eceтiн eciмдiктepдeн aлынFaн дэpi-дэpмeктep MeH жaнyapлapдaн aлынFaн т¥pмыcтьщ зaггapды, aya parniH бoлжay Ma^ara^^ rçoлдaнылaтын мaFЛ¥мaттapды 9P6ÍP caбaкгa мaзм¥нынa caй бaйлaныcтыpып ^олданудыщ Ma^^i зop.
Табигат - хaльщ пeдaroгикacыньщ мaцызды фaктоpлapыньщ 6ípí, ол aдaмньщ eMip CYpy opтacы FaHa eMec, coнымeн ^rap тyFaн жepi, Отaны. Oтaн тaбиFaтындa aдaмFa тYciнiкciз билiк бap. Хaльщ пeдaгoгикacындaFы тaбиFaттьщ эpтYpлiлiгi хaльщ тэpбиeciнщ жapaтылыcтaнyымeн бaйлaныcты. Сондыктан aдaмзaттьщ эмбeбaп rçaмrçopлыFы - rçopшaFaн тaбиFaт экологиясы, Mэдeниeт экологиясы, aдaм экологиясы, этникaльщ K¥Pылымдap экологиясы тypaлы ce3 жYpгiзy эбдeн [13;30]. Ec бiлгeннeн бacтaп aтa-aнacынaн, eл aFacынaн, Yлкeндepдeн eHe бойы aйтылaтын ecиeттepмeн тэpбиeлeнгeн ^pnarç e3i дe тaбиFaтrça H^^caH кeлтipмeй, кeлeшeк ¥pпaкгapды дa сол тэpбиe тaлaбынa caй rçaлыптacтыpып, aлдындaFы мaлы MeH aйнaлacындaFы тaбиFaттьщ игiлiгiн Kepyre бayлиды.
Кeптeгeн мarçaл-мэтeлдep тaбиFaггы ^pFayFa, aялayFa шarçыpaды жэнe дe aдaмныц тaбиFaггыц 6ÍP жaрaтылыcы рeтiндe тaбиFaтпeн тыFыз бaйлaныcтa eKeHiH кeрceтeдi, тYрлi мarçaл-мэтeлдeрдi эртYрлi тarçырыптaрдa rçолдaнy aрrçылы оrçyшылaр aрacындa caйыc жYргiзyгe дe болaды. Mыcaлы: «Aдaм MeH тaбиFaттьщ тiлдecкeнi - eмiрдщ Yндecкeнi»; «Aдaмньщ тaбиFaтcыз KYHÍ жо^, ТaбиFaттьщ оиы aйтaр тiлi жо^». Осы мarçaлдaрды aдaмзaт бaлacыньщ экожYЙeгe оц жэнe тeрic бaйлaныcы жeнiндe 6- cыныптa «Aдaм - экожYЙeнiц бeлiгi» aггы тarçырыпты eткeндe пaйдaлaнcarç болaды. Кeшпeлi eлдiц бapльщ тipшiлiк болмысы тaбиFaггa жэнe тaбиFaтпeн бiтeнe ^afí^^m oтыpaды. ¥лы дaлaдa кeшпeлi eMip cYPyгe бeйiмдeлгeн oлap e3i MeKeH eткeн Ke^^riRi^ бapшa rça^eriH тaнып, бiлiп сол Ke^CTiKreri rç¥Pбылacтapды ya^iraiMeH зepдeлeyгe, тeцдecтipyгe, пaйымдayFa мaшьщтaнFaн. Caбarç мaзм¥нымeн бaйлaныcтыpып, aтa-бaбaмыздьщ тapихи дaмyы бapыcындaFы aйнaлaдaFы ^¥былыcтap жeнiндeгi дYниe тaныммeн orçyшылapды тaныcтыpып oтыpFaн жeн. Epтeдeгi хaлrçы rçopшaFaн opтaныц 6ÍP - бipiмeн orçшay rçpFaH зaттap MeH к¥Pбылacтapдыц
peTCi3 жиынт^тгы eмec, тYгacтaй бaйлaныcты бipлiктeгi дYниe дeп тaныFaндыFы жeнiндe «Тipшiлiктiц жep бeтiндe гайда болуы тypaлы aлFaшrçы Ke3^apaCTap» тarçыpыбындa aйтyFa бoлaды.
Aдaмзaт бaлacыныц дaмy эвoлюцияcынa бaйлaныcты дYниeтaным дeцгeйi дe eciп кYPдeлeнe тYceдi. Эйткeнi aдaмныц дYниeнi тaнyы тaбиFaт тypaлы бiлiмдepмен жи^1нт^1гыныц сол кeздeгi eMip CYpгeн ^FaM apacындaFы бaйлaныcты нeгiзiндe epбидi. Aдaмныц ой - epiti e3iH rçopшaFaн тaбиFaт, oндaFы к¥былыcтap тypaлы бiлiмдepдi нeF¥pлым тольщ^н caйын, дYниeтaнымы дa coF¥pлым бaйып ^pa^ra^a^^^m «Эволюцияльщ идеялардыц даму тарихы» тarçыpыбы кeзiндe aйтyFa бoлaды. Тapихи зepгтeyлep тac дэyipдeн бepi eMip cYpiп кeлe жaтrçaн хaлrçыныц apFы ¥pпaктapыныц
мaлмeн, eгiншiлiкпeн aйнaлыcып, жapтылaй кeшпeлi eMip CYpгeнiн т^ым rçyaлay зaндыльщтapыньщ нeгiзiн бiлмeй т^ып, оны e3 eмipiндe пaйдaлaнFaндыFын, rçoлдapындaFы мaлдapыныц CYгтiciн, eттiciн aлып rçaлып с^ыш^у жYpгiзгeндiгiн «Ceлeкция» тarçыpыптapындa aйтyFa бoлaды.
Epтeдeгi aтa-бaбaлapымыз тaбиFaтпeн бiтe rçaйнaca тipшiлiк eтiп, тaбиFaгтa жYpeтiн K¥былыcтapды ceзiндi, элi кeлгeнiншe пaйдaлaнды. «Epтeдeгi жэнe осы зaмaнFы aлFaшrçы aдaмдap» тarçыpыбындa отты epeкшe rçaдipлeгeндiгiн, отты rçopлayFa бoлмaйды дeп эpтYpлi тыйымдap caлFaндыFын aйтa eтyгe бoлaды, мыcaлы: «от^ тYкipyгe бoлмaйды», «отган aгтayFa», «отты кecyгe» бoлмaйды дeп отты rçaдipлeгeн, жac HapeCTem бeciккe caлapдa бeciктi oтпeн aлacтay, жac кeлiн Yйгe aлFaш eHre^4e тaбaлдыpьщтaн от^ тaбындыpy сия^ты ыpымдap бap eкeндiгiн aйтa кeткeн жeн.
БYгiнгi aдaмзaгтыц acыл M^pa™ - босгандьщ, тыныш eMip CYpiп eti^eHy. Сол Yшiн дe arç H^rri aдaмдap oзбыpлывдa, aдaмзaт бaлacын жaппaй ^ьфып-жоятын rçapyFa, шaпrçыншыльщ coFыcrça rçap^i кYpecтi epicтeтiп oтыp. Осыныц 6spí - aзaттьщ мYДдeci. Хaльщтьщ aдaмгepшiлiктi жaнaшыpльщ cипaты acыл дэcтYpлepi, MiHe, ocындaй дYниeнiц тYбeгeйлi мYДдeciмeн aCTa^m жaтrçaнын ceзeмiз. Ce3eMi3 дe осы^^й ^a^eni ойды ^m^ra^^ra^a т^ньщ, тaзa ^лгах^^ биология пэнi aprçылы жeткiзyгe rçызмeт icтeyгe тыpыcaмыз. ТaбиFaттыц лэззaтты кeктeмiн aдaм бaлacыныц arçынжaнды пepзeнгтepiнiц жыpлaмaFaны жо^ дeyгe бoлaды. А^ын дa, жaзyшы дa, Faлым дa, кoмпoзитop MeH cypeтшi дe тaбиFaт KeKreMiHirç caн aлyaн cыpлы ситтын, с^луль^ы MeH кepeмeтiн дэpiптeп, aнaдaй aялaп, cэбидeй мэпeлeп, KeHe тapих жолыныц бacынaн бepi rçapaй i3 rçaлдыpып кeлe жaтrçaны бapшaFa бeлгiлi жaFдaй.
Ал e^eK, eцбeщopльщ тypaлы rçaншaмa: <^ip тaл Keœerç, он тaл eK», <^epreH aлap, eKKeH opap». Ka3a^ xaлrçыныц мarçaл-мэтeлдepi жac ^гакты, aтa-aнaны, Yлкeндepдi cыйлayFa,
тэрбиелеуге багытталган. 9-,10- сынып окушылары Yшiн «Генетика» бeлiмiнeн тукым куалаушылыкты еткенде жeтi атасын бiлугe YЙpeту керек. «Жет атасын бiлмeгeн - жетешз», «Экеге карап ул есер, шешеге карап кыз есер», «Агайын алтау, ана бipeу». Осындай этнопедагогикалык элeмeнгтepдi биология пэнiндe eciмдiк такырыбын еткенде пайдалансак, бул окушылардын белсендшгш, кызыгушылыгын арттыратын, CYЙicпeншiлiк мэнi бар эдю болмак, этнопедагогика элeмeнгтepiн колдану аркылы бiз окушыларга тек гылыми гана емес тэpбиeлiк мэнi бар бшм бepeмiз.
«Т%цым куалаушылыц пен взгергштш зацдыльщтарын» окыган кезде ата - бабаларымыз жeтi ата, жет атага жетпей казакта кыз алып, кыз беруге тыйым салгандыгын онын нeгiзi ДYниeгe дeнi сау урпак кeлуiн кадагалагандыгын айтуга болады. Осындай халыктык педагогика элементгерш сабак барысында пайдаланудын тиiмдiлiгi жогары, ол халкымыздын тыныc-тipшiлiгiнiн барлык жактарын камти отырып, адамгершшкке, имандылыкка тэpбиeлeйдi. Осы Yлгiдeгi окытудын эдю-тэciлдepi окушылардын есте сактау кaбiлeтiн арттырып, оларды жинакылыкка, дэлдiккe, шыгармашылыкка баулуга кeмeктeceдi деп ойлаймын.
«Жасуша ц%рамындагы бейорганикалыц заттар» такырыбын еткен кезде туздардын агза Yшiн манызы зор eкeндiгiн айта келш, казак халкы «Туз - астын атасы» деп, нанмен катар кастерлеген. Тузга байланысты кептеген ырымдар бар. «Шыр» eтiп дYниe естн ашкан cэбидi тузга тYcipeдi. Туз дeнeнi ширатып, ескенде жара шыкпауына кeмeктeceдi. Малдын кептеген iндeгтepiн тузбен, туз epiтiндiciмeн емдеген. «Eнбeгi - еш, тузы - сор», «Кызды секпе, тузды текпе», «Татар дэм - тузымыз таусылмасын», макалдарынын магынасы ете зор. «Кыз ауыр ма, туз ауыр ма» макалынын шыгуы жайлы айтуга болады. Сонымен бipгe осы такырыпта су туралы «Су шкен к¥дыгына тYкipмe», «Су - ырыстын кeзi, енбек - юрютщ кeзi». «Сумнын ырымы жаман, судын шipiгi жаман» тэpбиeлiк мэнi бар, суды Yнeмдeу жайлы макалдарды айтуга болады. Мше, халык сол eмip тэжipибeciнeн дурыс корытынды шыгармагандыктан «ой шырагым, байка, агып жаткан суды тегш деме, судын да сурауы бар» деген даналык сез тастаган урпагына. Казак халкынын суды кaдipлeмeу, корламау жeнiндe де неше тYpлi аталы ceздepiн ecтимiз. Тал шыбыкты ат кып мiнiп ойнап жYpгeн балаларга ата-анасы, улкендер «суды сабама», «булакты лайлама», «кен-кокырды су басынан аулак тек», «суды сапырма» деп жасынан YЙpeтeдi. Осы сездерден тепнде су тазалыгын сактауга каншама мэн бершгендшн кepeмiз.
Казак халкынын сакральды (кacиeгтi) угымдарынын бipi - «Ociмдiк» угымы болган. Оган арналган кептеген макал-мэтелдер бар. Мысалы: «Кыз ессе елдщ кepкi, гул ессе жердщ кepкi» деп ата-бабамыз кыз баланы ете кaдipлeп, кыз баланы жайкалган гулгe тенеген, ал гул эркашанда жерге кepiк бepiп, табигатка ерекше сулулык сыйлап турган, сондыктан гулдi баптап, жулмай, кepiciншe ecipiп, суын куйып туру керек eкeндiгiн бiз осы макалдар аркылы, биология пэншде eciмдiктepдiн манызы жайлы такырыпты еткенде окушыларга туciндipiп отыруымыз керек.
Халкымыз eciмдiктepдiн пайдасын, кaдip-кacиeтiн жогары багалаган, мысалы «Ер - eлдiн керю, орман-тогай - жepдiн кepкi», «Коранда малын болсын, кешенде талын болсын», «Жел сокпаса, шeптiн басы козгалмас», «Дэpi шептен шыгады, дана - кептен шыгады» деген макалдар еимдш атаулынын ерекше кacиeгтi eкeнiн, дэрi атаулынын барлыгы дeрлiк шептен шыгатынын, бiздiн дана казак сонау заманнан бeрi бiлгeн. Тамак, киiм, отын, баспана, курылыс eндipic материалдары, дэрь дэpiмeк бэpiн де eciмдiктepдeн алатыны баршага бeлгiлi [14;14]. Эciмдiктepдi халкымыз кебше шаруашылыкка пайдаланган, оларды бipi азык кылса, eндi бipi дэpi peтiндe колданган. «вciмдiк - жер анамыздын бiзгe берген ен улкeн сыйы» деп бiлiндep, балалар, деп, 6-,7- сыныптар ушiн «ДэрШк вciмдiктepдi» еткенде халыктык емдеу тэсшдерш мысалга кeлтipугe болады. Бул окушыларды езш-eзi кутугe жэне жол сапарга шыккан кезде eзiнe жэне баскага алгашкы кемек керсете алуга уйpeтeдi. Сабактарда халыктык педагогика элeмeнгтepiн колдану окушылардын теориялык бiлiмдepi мен практикалык машыктыктарын ныгайтып тepeндeтeдi.
Жер бетщдеп eciп турган eciмдiккe шапагатты кезкарас - халыктын кacиeгтi ceзiмi, казак халкы угымында жер ертеу - улкeн кылмыс. Жер мен онын еимдш - заласыз, зардапсыз, пэк элем. Пюш турган шалгынды ертеу - елге деген орны толмайтын зиян. Сол ушiн де данышпан Абай «Атын шыкпаса, жер ерте» деген ceздi туйpeп, «Жер ертеп шыгарган атын курысын» дeйдi. Кeшпeлi казак ауылдарындагы улкeндep ертеден-ак кешнгшерге «Отпен ойнама» ден есиет айткан. Кaдipлi есиетпен тэрбиеленген казак баласы согыс epтiн ешкашанда тудырган емес. Жан иес гана емес, жер бетше шыгып кeгepiп турган ешмдштердщ де тipшiлiгi бар. Кeciлгeн агаштын немесе жулынган шeптiн аккан ceлi - кез жасы сиякты жас агаштын сынганын, гул-бэйшeшeктiн мeзгiлciз жулынганын керсе аяныш бiлдipгeн. «Кектей солгыр», «ecпeгip» деп бipeугe лагынет айту да осындай угымынан
туганы 63meH-e3i белгш. Эрине, м¥ндагы Heri3ri философиялык магына - тipшiлiк еткш келген дYниeге тиicпe, залал кeлтipмe, закымдама деген аталы акыл. Кел-Kecip байлыктыц Teri - eciмдiк дYниeci екенш бiздiц казак халкы жаксы бшген. «Кект ж^лма, кектей соларсыц» деген накыл сезде кек шепке деген жанашырлык, камкорлык, философиялык терец магына жатыр. Б^л накыл сез еимдак кaдipiн бiлгeндiктeн туган. Шынына келетш болсак, eciп т^рган «эдeмi агаштыц, гYл, жемю» агаштарыныц адам баласына, тYpлi жан-жануарларга, жер кepкiнe келлрер пайдасы сан алуан. Бipeугe риза болганда «кесегец кегерсш», «еркенщ ессш» деп, казак кандай тамаша журекке жылы тиeтiн тiлeк айткан. Халыктын ез туындысымен тYciндipгeндe: «Б¥так жайган агаш картаймайды, ¥рпак жайган адам картаймайды» деген магынада. Оцтустште «Атацнан мал калганша, тал калсын» деген сездер бар. Экесшщ eгiп кеткен жас шыбыгы кeйiн есе келе жемсп, саялы бакка айналып ^рпагынан-^рпагына дэулет болып келе жаткандар да аз емес. Facыpлap бойы кешш жYpiп малды жайып, багу биосфера компоненттерш тиiмдi пайдаланудыц дэcтYpлi жолдарын тугызды [15; 15].
Казактыц дэcтYpлi eceтiн eciмдiктepдi «ж^лма», «ертеме», «таптама», «кеспе» деп гасырлар бойы колдагы барды сактагысы келсе, eндiгi ¥рпак ескелец eмipдiц бар мYмкiншiлiктepiн колдана отырып, табигатты одан эpi мол да, кершт^ с^лу да бepeкeлi ету Yшiн шел даланы к^лпырган орман алкаптарына айналдыруда. Мiнe, осындай ¥лттык идеологияны нeгiздeй отырып, оны биология пэншде эцгiмe рeтiндe немесе баяндау эдici аркылы колдануга мYмкiндiгiмiз зор.
Мектеп багдарламасына сай «K^cmap» тацырыбы етшгенде Казакстан аумагын мекендейтш жэне кызыл ютапка eнгiзiлгeн к¥стар туралы магл^мат беру сырткы тYpiнe, тYciнe, дауысына карап к^старды ажырата бiлугe Yйpeту. Казак тiлiндe мэнерлеп окуга, мазм^нын айтуга дагдыландыру, дуниетанымын кецейту, казак халкыныц caлт-дэcтYpiн к¥рметтеуге, музыканы CYЮгe, табигатка жанашырлыкпен карауга баулу максаттары кeздeлeдi. Казак жалпы к¥с атаулыны аяйды, оларга жанашырлык бiлдipeдi. Т^мсыгы тeciк к¥стар, бэpi - табигаттыц азат пepзeнтi. Оныц бостандыгына, eciп, кeбeюiнe киянат етпеу керек, оларды жэбipлeмeу керек деп тYciнeдi. Балалар ойнап жYpiп торгайдыц балапанын ¥стап алса да, дереу коя берпзедь К¥стыц ^ясын б^збау, ж^мырткасын сындырмау, балапанын жэбipлeмeу - егде тарткан адамдардыц кашаннан берп балаларына айтып отыратын ecиeтi. Олар м¥ндай киянатка тыйым салып отырды [16;35]. 1луде бip тeнтeктi керсе, жагасын ¥стап жек кepiп кетед^ Эзiцe зияны тимеген, ацга, жэнд^е тиicпe деп Yйpeтeдi. Табигатта ез мiндeтiн icтeмeйтiн баска артык ештеце жок, бэpi де адам Yшiн кызмет icтeйдi. Осы айтылгандардыц жастарга тэлiм-тэpбиe беруде аткаратын peлi орасан зор. Жазыксыз ац мен к¥ска мeйipлeнe караганнан эр замандагы махаббат ceзiмi де бipeудeн бipeугe, «акс¥цкарым», «аккуым», «акмаралым», «балапаным», «б¥лб¥лым», «тотым» сиякты тецеулермен айтылып, тараганында да ^мэн жок. Адамды ацга, к¥ска тигiзбeй, олардыц ез бeтiмeн еркш тipшiлiк eтуiнe мYмкiндiк беру Yшiн, мысалы: «Аккуды атпа-досынды сатпа» деп, аккуды казак халкы ежелден кастерлеп, бакыттыц бастамасы, жаксылыктыц жаршысы, пэкпктщ, с¥лулыктыц бeлгici деп eceптeйдi эpi киeлi к¥с тepeci санап, оган ешуакытта ок атпайды. Аккудыц аталыгын «сапар», балапанын «кeгiлдip», мойнын «с¥цгак» деп дэpiптeйдi. Сэкен Ceйфуллиннiц «Аккудыц айырылысуы», М¥кагали Макатаевтыц «Аккулар ¥йыктаганда», Коркыт атаныц, Кожеке Назар¥лыныц, Тока
Шоцмац¥лыныц, Ыкылас ДYкeн¥лыныц, Н^ргиса Тшендиевтщ «Акку» кYЙлepi, Болат Аюхановтыц «Акку бт» халкымыздыц аккуга деген CYЙicпeншiлiгiнiц бeлгici болып eceптeлiнeдi. Аспан элeмiндeгi шокж^лдыздыц бipi «Акку ж^лдызы» деп аталады. Халкымыздыц ауыз эдeбиeтiндe аккуга байланысты даналык ¥^ымдар, aцыз-эцгiмeлep, макал-мэтелдер, тецеулер жиi кeздeceдi: «Акку - к¥стыц тepeci, жалгыз жатып оттамас», «CYЙpiктeй акку мойын», «Аккудай ару» т.б. Аккудыц кауырсыны эceмдiк Yшiн пайдаланылады деп, аккуга байланысты кыскаша мэлiмeт бере кeтceк,бiз биологиялык бшммен катар тэpбиeлiк бiлiм бере отырамыз. К¥стар такырыбын еткенде тагы да: Сауыскан YЙдiц тeбeciнe конып немесе YЙгe карап шыкылдаса, YЙгe конак кeлудiц нышаны. Алыстан жолаушы келед^ жолаушылар аман-есен оралады деп ырымдайды... «Элей-элей, элей, ак сейлей гер!» деп тiлeк айтады. Кептерге карап тас лактырмайды. Олай icтece тыныштык б¥зылады, береке кeтeдi деп ырымдалады. Казак ¥гымында Yкi - касиетп к¥с, Yкiнiц Yлпiлдeк жYнi, басы, сирагы жэне кауырсынын ырымдап, жын-шайтаннан коргайды деп тeceктiц басына, бесшке, бacкиiмгe кадайды. Осы этнопедагогикалык ¥гымдарды биология пэнiнiц к¥стар такырыбын еткенде, олардыц табигатта, адам eмipiндe мацызы, пайдасы жайлы еткенде сабак барысында пайдалансак болады.
Биология пэнiндe cYmKppeKmmepdi тиiмдi пайдалану жэне коргау мэселелерш карастыру кeзiндe бiлiм алушыларда табигатты коргау бшмдерш дамыту жалгастырылуда. Осы такырыптагы окыту мiндeттepiмeн бipгe тэрбиелш жэне дамытушылык мiндeттepi де жYзeгe асырылады [17;7]. Ол
мiндeттeрдi 6i3 биология пэншде улттык тэлiм-тэрбиeнi колдану аркылы жYзeгe асырсак болады. Жылан - казак елшщ жэне баска халыктардыц угымында ец жауыз жэцщк. Кейде жайлау Ycтiндe жыланныц YЙгe Kipin кeтeтiн жайы да болады. Сонда оныц ештецеге зияны тимесе, бipдeцeдeн коркып келген шыгар деп, мYCЭпip eтiп, киянат жасамай, басына ак куйып шыгарады. «Таспен атканды аспен ат, e3iq мeйipiмдi, жаксы болсац, езгеге жаксылык жасасац, саган да бipeу кастык ойламайды» деп, жыланга да aдaмгepшiлiк, жанашырлыкпен карайды. Бул ец алдымен, жогары гуманиспк касиеттен туган дэcтYP, халыктыц кец пeйiлдiгiн, бeйбiт eмipдi, жан иесшщ азаттыгын кacиeттeудi eздepiнe парыз санап, кас^немдшке, канды колдыкка, eздepiн де, урпактарын да, сол сиякты 6ykm замана атаулыга киянатка бастырмауды ниет тутканын кepceтeдi.
Жануардыц канын боска тeкпeу Yшiн, адам баласын жырткыштан, канкумарлыктан аяусыздыктан, жаны ашымастыктан, аулак ету максатымен, бундай жаман эдеттен адам баласы аман алып калуы Yшiн, халкымыздыц арасына кец тараган ацыздар, дэстурлер, epтeгiлep кeп. Олардыц бэpiнiц де - ойлап караган кiciгe тамыры терец, мазмуны кец, тэpбиeлiк мэш зор, Yлгi, ecиeт аларлык парасаты мол. Халкымыз обал мен сауапты, адалдык пен арамдыкты жаксы ажырата бiлeдi жэне бул угымдар ел санасынан ерекше орын алган.
Табигат кушагындагы кeшпeлi eлдiц туpмыc-тipшiлiгi, шсе асы, кисе киiмi, мiнce галш, алдындагы малы гана болды. Мал да - табигаттыц адамга тарткан Yлкeн сыйы. Оны ысырап етпей, турмыс кepeгiнe жаратып пайдалануды, мейлшше ecipудi ежелден тeл iciмiз деп санаган. Малды корлау, жэбipлeу - Yлкeн киянат. Кeйбip тeнтeктepдiц мшген атын сабаганын кepce, аксакалдар жерлеп, урысып тастайды. Тамак-турмыс кaжeтiнe мал сойса, кастерлеп, кaдipлeп, жаксы ceздepi мен батасын айтып таза, кинамай сояды. Канжынына дeйiн кici аягы баспайтын таза жерлерге тeгiп, гамедь Бул дэcтYP, бipiншiдeн, хайуанды корламау болса, eкiншiдeн, тазалыкты сактау, ауыл мацына, ас-суга шыбын-шipкeй Yймeлeтпeу — жалпы мэдениет этикасы болып табылады. Ацга, куска деген халыктыц газкарасы, оларды жаксы кepушiлiктi бiз бYгiнгe дeйiн eлiмiздiц eмipiнeн, турмысынан кepeмiз. Олардыц CYЙкiмдiлiгiн, кepiктiлiгiн, момындыгы мен жэбipciздiгiн жаксы кepiп, солардай болсын деп перзенттершщ eciмiн де солардыц атымен атаган. Ел шшен Акмарал, Куралай, Бoтaкeз, Булгын, Карлыгаш, ал ата-анасы ер жYpeк, кайратты азамат болсын деген тiлeкпeн койган Арыстан, БYpкiт, Каршыга деген аттарды ecтiгeндe тапкырлыгына CYЙciнeмiз.
Казакстанда ацшылык кeнe заманнан бeлгiлi жэне гашпендшер eмiрiндe оныц алатын орны зор. ¥лттык ацшылыгымыздыц - ит жYгiрту, кус салу жэне шитi мылтыкпен iрi ацдарды атып алу ceкiлдi бiрнeшe тYрi болган. Ацшылык - ^н кeрic кана емес, мерекелш дем алу жэне ер-азаматтардыц eптiлiк кacиeтiн шындап отыратын шеберлш сагаты болып саналган. Ац аулау -ертеден калыптаскан салт. Эрине, тiршiлiк, табыс Yшiн ацшылык куратындар бар. Бiрaк ацшылык шын мэшнде сауык, кызык,шыныгу, eптiлiк, ceрiлiк, ceзiмтaлдык, ceргeктiк, бiлiмпaздык сиякты кeптeгeн кacиeттeрдi уштайтын тамаша eнeр мeктeбi десе де болады. Ац аулау дэcтYрлeрi мен тэжiрибeлeрi урпактан-урпакка жалгасып, ац аулау шаруашылыгы дамыган. Соган байланысты казактар арасында ацшылыкты жаксы мецгерген мамандар - ацшы (ацды аулаушы) aцкec (ац аулаудыц сырларын жетш мецгерген ацшы), куcбeгi (кырандарды тYргe, топка жаксы ажырататын), бYркiтшi (бYркiттi баптай алатын) жэне кагушы (бYркiтшiлeргe колганат болатын) пайда болды. Олар ац аулаудыц айла-шаргыларын (ор казып, ушпалардан ушырып, карга омбылатып аулау, таскакпанмен, тормен, кумкакпанмен, тузакпен устау, куспен, итпен куу, тYтiн, жемтш салу, музга отыргызу, т.б.) жетш мецгерген. Тек сакталып кана коймайц, оныц накты Yлгici аз да болса табиги тYрдe eмiр CYрeдi, ец бастысы куcбeгiлiккe катысты таным-ырым, тыйым, бeйнeлi ceз, поэтикалык метафора, тецеу казактардыц санасында бeрiк орын алгандыгы сонша, куcбeгiлiктeгi кец тараган тYрi - кыранмен ац аулау, бYркiт баптауды бYгiнгi элем КАЗАКТАРДЫЦ Т6Л М¥РАСЫ деп тYciнeтiндiгi - ип улт Yшiн мактаныш. БYгiнгi егемен eлiмiздiц мeмлeкeттiк рэмiздeрiндe бейнеленген кыран кус - соныц айкын дэлeлi. Сонымен катар eлдiц бейресми рэмiздeрiндe барыс, бабыр, бeрi, кабылан сиякты жырткыштармен эспеттелу сол тамыры терец тарихи сабактастыктан бастау алган Yрдicтiц жалгасы деуге турады. ¥лы Абай да - куcбeгiлiктi жан-тэшмен унаткан адам. Бул eнeрдeн лэззат алган даланыц дYл-дYл улдары Бiржaн мен Акан, Ceгiз Ceрi мен Канапия бул eнeрдi улттык ерекшелш дeцгeйiндe жырлады. Саяттыц денсаулыкка пайдалы спорттык кacиeттeрi де бар. Кец сахараныц бойын шYЙiп, таза ауасында серуен курып, cэйгYлiкпeн заулатып кансонарда iз куып, сан килы кызыкты кeзбeн кeргeндe шаршаганыц ceйiлiп, жаксы тыныгасыц. Саят дертке шипа, боЙFa куат бeрeтiн eнeр, эрi спорт деп, биология пэншде окушыларды этнопедагогикалык бшммен сусындата отырып сабак eткiзуiмiзгe болады.
Окушыларды халык дэстурш ата-кэшбш, таботат байлы^ын кopFaуFa, тepт тYлiктi кастерлеуге тэрбиелеу максатында «Терт тYлiгiмiз тYгeл болсын» деген такырыпта пiкiр-caйыc caбaFын eткiзугe болады. Бул сабактарда тepт тYлiк малдары тeлдepiнiц аталуы, оларды жаю, тepт тYлiккe байланысты ырымдар туралы макал-мэтелдер карастырылады. Мысалы:
1. Малды аякпен тeппeйдi
2. Жылкыны сатканда немесе cыйлaFaндa ноктасымен бepмeйдi
3. Малдыц бipiншi сауылымынан жacaлFaн майды аска колданбай онымен жактауды, табалдырыкты мaйлaFaн
4. CoFымныц CYЙeгiн отка жакпай жинап, бocaFaныц оц жaFынa кeмгeн
5. Кeшкiciн корадан мал бepмeйдi т.б.
Мундай халыктык тэрбие окушыныц ойлау, зерделеу, тейлеу дaFдыcын калыптастырумен бipгe, оларды iзгi мiнeз-кулыккa, биiк aдaмгepшiлiккe, улттык дэстур нeгiзiн бойына ciцipугe, ана тшн дaмытуFa баулиды.
ДYниe жYзi халыктарыныц eздepiнe тэн салт-dacmYP epeкшeлiктepi бар. Дэстур уFымынa жацаша кeзкapacпeн карасак, онда ол Yш нэрсемен сипатталады. Бipiншiдeн, дэcтYP дeгeнiмiз - жалпы халыктык мэдениет. Олай деуге себеп - оныц eзi эpкiмнiц жеке басыныц жaFдaйынa байланысты емес, халыктыц элеуметпк, психологиялык, мэдени, толып жаткан баска да турмыстык, дYниeтaнымдык жaFдaйынa байланысты. Eкiншiдeн, дэcтYPдiц тaFы 6ip сипаты - туpaктылыFындa. Ол оцайлыкпен eзгepe салмайды, opныктылыFымeн epeкшeлeнeдi.Yшiншiдeн, дэстур урпактан-урпакка бepiлeдi.
ДэcтYP - кец мaFынaлы уFым. Мысалы: «казактыц ою^рнек, сэулет, эн-кYЙ eнepiндe тамаша дэстур caбaктacтыFы caктaлFaн». Жастарды улттык рухта тэрбиелеуде дэcтYpдiц орны ерекше. Дэстур - кoFaмдык eмipдiц сан алуан салаларына да тэн. Муныц тек рухани, мэдени жaFы Faнa емес, сонымен бipгe жас урпак - адам тэрбиесше де Yлкeн мэш бар екенш Faлымдap дэлелдеп, естен шы^армай жастарды дэcтYPдiц eнeгeciмeн тэрбиелеуд усынады. ¥лтымыздыц осындай тэлiм-тэpбиeлiк, ceзiмдiк мэнiнe терец уFынып, карап, сырын ашатын болсак, одан кeп F^panbi icтepгe канык боламыз [18;145,146].
Ал казак халкыныц caлт-дэcтYpлepi такырыбын eткeндe тойларда, шiлдexaнa, тусаукесер, CYндeттoйдa бершетш бата тYpлepiнeн aлынFaн Yзiндiлepдeн бaлaFa, жacтapFa aйтылFaн накыл ceздep мен тшектердщ мaFынacын тYciндipу аркылы казак отбасында ежелден бала тэpбиeciнe гап кeцiл бeлгeнiнe назар aудapFaн абзал. Окушыларды тэрбиелеуде отбасында сакталатын салт-дэстурлердщ орны ерекше. Окушылардыц кopшaFaн ортаны кopFaуFa саналы кeзкapacын дамыту жэне калыптастыру Yшiн муFaлiмдepдeн, олардыц осы бaFыттa бeлгiлi бip icкepлiктepi мен дaFдылapын, сондай-ак бeлгiлi бip кoFaмдык бeлceндiлiктi дамытуды талап eтeдi. Бiздiц нeгiзгi мiндeтiмiз -биологияны окыту кeзiндe окушылардыц ойлау дepбecтiгiн жэне FылымFa деген кызыFушылыFын дамыту [19; 78,79].
Барлык оку материалдарын максатты жэне жYЙeлi тYPдe кipiктipудe тиiмдi педагогикалык эдicтepдi пайдалану кажет болды. Соныц бipi этнопедагогикалык элeмeнттepi бар ойын техникасы утымды болмак.
Ойын аркылы бала бшм алады, ой^рюш кецейтед^ eцбeктeнeдi, eмipдeн мэлiмeттep алады, мшез-кулкын, epiк-жiгepiн калыптастырады. Аса ipi психологтар: «Бала ойын Ycтiндe кандай болса, ecкeндe ецбек Ycтiндe де сондай болады», - дeйдi. Сондыктан, ойын адам eмip танымыныц аеташкы кадамы. Осы кaFидaлapFa CYЙeнe отырып, бiз ойынныц бала eмipiндe каншалыкты мацызды eкeнiн уFынaмыз.
Педагогтар ойындык окытудыц ажырамас бeлiгi болып табылады, emrem олар ойлы балалармен белсецщ карым-катынас жасайды. Муны icтeу Yшiн педагогтер жекелеген балалардыц бiлiмi мен кабшетш жаксы тYciнуi жэне окытуды жаксарту Yшiн мaFынacы бар тэсшдермен eз ойлауын кецейте бiлуi тшс [20;33,34]. Осы мэлiмeттepдi басшылыкка ала отырып, баланы ойната бшу мен баламен ойнай бiлудiц мацызды ю eкeнiц тYciнeмiз. Ал, егерде, сол ойындарымызды улттык ойындармен уштастырсак, улттык ойындарымызды дамытсак, нур Ycтiнe нур болар eдi.
Мысалы: адам агзасыныц тipeк-цимыл жуйеын вткен кезде, казактыц улттык ойындарыныц мацызын aйтуFa болады (малдас куру, жамбастап отыру, шынтактап жату сиякты). «Конакты карсы алайык» ойынында сэлемдесу, iзeт кврсету, взiн-взi баскара бiлу т.б. имандылык дэcтYpлepiн, ецбек дaFдылapын игepeдi. «Санамак», «Куыр-куырмаш», «Ханталапай» тэpiздi улттык ойындарда баланыц oй-вpiciн, тiлiн, кимыл-кoзFaлыcын дамытып, адамдар apacындaFы карым-катынасты калыптастырады. Ал бул ойындардыц биология пэнiндeгi мацызы осы улттык ойындар аркылы, балалар вз дене мYшeлeрiн, атап айтсак тiрeк-кимыл кызмeтiн аткаратын саусактарын, олардыц казаки улттык атауын танып, оныц эркайсысыныц взiнiц мaкcaт-мiндeтiн, тeрeцiрeк бше тYceдi. Бул ойын, алдымен, шабан кимылдайтын бYлдiршiндeрдiц кимылын тездетуге септтн тигiзeдi, тiлiн жаттыктырады, есте сактау кaбiлeтiн жeтiлдiрe тYceдi. ¥яц, жасканшак балаларды топтасып жумыс icтeугe дaFдылaндырaды, балалардыыц мiнeз-кулкын шыцдайды. Педагогикалык тэжрибе кврсеткендей, квптеген халыктык ойындардыц дэcтYpлi мазмуны кaзipгi зaмaнFы балалардыц мYДдeлepiн кaнaFaгтaндыpaды жэне олардыц вмipлiк сураныстарына жауап бepeдi [21;39]. Ал, осы ойындарды бiз биология пэнiндe 8- сыныпта адамныц тiрeк-кимыл жYЙeci такырыбын вткенде сабакка cэйкecтeндipiп колдансак, ол эдiciмiз oкушылapFa эpi пайдалы, эpi кызыкты, эpi танымды болар ед^ Ceбeбi, осы улттык ойындар адам aFзacындaFы CYЙeк пен булшык еттердщ дурыс калыптасуына Yлкeн ceптiгiн тилзедь Дeнeнiц дурыс калыптасуына жэне шыныFуынa CYЙeктiц мыктылыFыныц артуына себепкер болады. ТaFы бip мысал: егер адама aFзacыныц курылысын тYciндipудe де, казактыц кшз YЙiн мыcaлFa кeлтipe отырып, тYciндipугe болады. Бул туpFыдaн окушы эpi aFзaныц курылысын, эpi казак YЙдiц курылысын да мeцгepeдi.
Ж%мбацтар ерекшелш. Окушыларды тэрбиелеуде аса зор мацызы бар жанрлардыц бipi-жумбак. Жумбак окушылардыц ушкыр ойын шыныктырады, ic-эpeкeткe баулиды, ой санасыныц всуше ceптiгiн тигiзeдi, окушылардыц бiлiмпaздыFын, aлFыpлыFын, бaкылaFыштыFын, тaпкыpлыFын, дYниeтaнымдылыFын, тaFы баска толып жаткан кacиeгтepiн дaмытуFa квмектеседь Ceбeбi, жумбак шешу Yшiн эуeлi ол мектеп oкулыFыныц материалдарын бшу керек жэне косымша эдeбиeгтepдi квп окуы керек. Жумбакты квбiнe жаца сабакты бeкiткeндe немесе корытынды сабактарда пайдаланады. Жумбактар кэciпкe байланысты, пршшк-прекке тиянакты болатын, адам квцiлiн аударатын кaжeттi заттардыц бэpiн камтиды. Окушылар жиналып алып, ойларыныц жYЙpiктiгi мен тaпкыpлыFын cынFa салады. Жумбак шeшiмiн тез таба бiлугe acыFaды. Жумбакты тез тапкандары мактанады.
Биология пэншде сабак барысында муFaлiм такырыпка сэйкес казактыц сан тYpлi жумбактарын пайдаланса болады. Мысалы: тэнтану пэнi бойынша салауатты вмip салтына байланысты 8-сынып окушылары арасында «1001 макал, 101 жумбак» сайысын вткiзугe эбден болады. Адамныц дене мYшeciнe байланысты, осындай жумбактарды колдансак болады, мысалы: Сэуле артында жYЗ ине, Десек cвздi жасырдым. Тапкыр болсац, тауып квр, Кулы^ымды асырдым. (Кipпiк)
Бip таудыц алпыс eкi саласы бар, Он ею жанында каласы бар. Бау-бакша, тYpлi вciмдiктep, БapлыFыныц билеп туpFaн анасы бар. (адамныц 62 тамыры, 12 мYшeci)
Этнопедагогикалык тэрбие мен бшм беру тек сабак кeзiндe Faнa емес, таным-жорык, YЙipмe мен факультативтш сабактар, сыныптан тыс тэрбие жумыстары кeзiндe де жYpгiзiлуi тшс.
Зерттеу нэтижелерi
Биология caбaFындa халыктык педагогика элементтерш пайдалану -жас жeткiншeктepдi ултын, eлiн шeкciз CYЮгe тэpбиeлeйтiн бipдeн бip курал, оку - тэрбие юше казак халкыныц этнопедагогикасын cэгтi eндipу болып табылады. Казак халкыныц мэдени муралары адамзат баласыныц кол жeткiзгeн дана пiкipлepi мен асыл ойларына, тэжipибeлiк тужырымына вте бай. Казак халкыныц табшат кopFaу дэcтYpiн, улттык ойындарын, макал-мэтелдерш, ацыз -эцгiмeлepiн, улттык уFымдapын, киeлi сандарын, ырым - тыйымдарын сабак барысында cэйкecтeндipiп пайдалану окушылардыц халкына деген CYЙicпeншiлiгiн арттырады. Сабакты Yнeмi
калыптаскан бip формада етюзу, эcipece, жогары сыныптардагы окушылардыц сабакка деген бeлceндiлiгiн, ой - таласын жeтiлдipугe кepi эсерш тигiзiп жатуы баршамызга аян. Сабакты емipмeн уштастырып, коршаган ортаныц эcepiмeн Yнeмi байланыстыру - окыту Ypдicшщ ец нeгiзгi максаты. Баланыц бойында унамды мiнeз-кулык пен эдеп, ибалылык, жарасымды талгам мен тацдау касиетш жYpic-туpыc, сейлеу мэдeниeтiн калыптастыру кажымай, талмай ецбек eтудi кажет етедь Сол себептен де эр биолог мугатм ез сабагында окушыларга этнопедагогикалык тэрбие бepудi де каматамсыз еткеш жен.
Тэжiрибиелiк-педагогикалык жумыс Алматы каласындагы №136, 55 орта бiлiм беретш мектептерде 2018-2020 оку жылдарында жYзеге асырылды.
Экспериментке 98 окушы катысты. Аныктауыш эксперимент барысында сауалнама кемепмен Yш компонент бойынша (мотивациялык, когнитивтш, мiнез-кулыктык) окушылардыц бойында калыптаскан этнопедагогикалык тэрбиенщ децгешн аныктадык.
Сауалнама жауаптарын сараптау, бiзге окушылардыц казак этнопедагогикасы жайлы, жалпы этнопедагогика туралы субьективт кезкарастары мен бiлiмдерi туралы хабардар етп. Окушылардыц жалпы этнопедагогикалык угымдар туралы бiлiм децгейлерi канагаттанарлык болганымен, биология пэнiн казак этнопедагогикасы непзшде окыту жайындагы бiлiм децгейлерiнiц темендт байкалды.
Аныкталган жагдайды негiзге ала отырып, бiз окушылардыц этнопедагогикалык бшмш терецдету максатында, калыптасушы тэжiрибе алдында бiз эксперименталды жэне бакылау топтарыныц окушыларыныц алдында этнопедагогикалык тэрбиенiц калыптасу децгейлерi бойынша зерттеу жYргiздiк.
Биология пэнш казак этнопедагогикасы негiзiнде окыту аркылы окушылар бойында калыптаскан этнопедагогикалык тэрбие компоненттерш аныктадык (сурет 1).
мотивациялык компонент когнитивтiк компонент мшез-цулыктыц компонент
жогары орташа темен жогары орташа темен жогары орташа темен
■ эксперимент в бакылау
1- сурет. Окушылардыц этнопедагогикалык бшмш аныктайтын компоненттер керсеткiштерi
(аныктауыш эксперимент)
Эксперименттiк топ окушыларымен бiздiц зерттеу болжамымыздыц мYмкiндiктерiн айкындайтын биология пэншде арнайы сабактар мен сабактан тыс жумыстар жYргiзiлсе, ал бакылау топтарында этнопедагогикалык тэрбие калыптасуыныц мэнiн аньщтауга арналган сабактар етiлдi. Тэжiрибелiк-педагогикалык жумыстыц нэтижелерi эксперименталды топ окушыларга этнопедагогиканыц калыптасу децгейiн эр уакытта жогарылатуга мYмкiндiк беретiнi бiз колданган эдютемелер негiзiнде езiнiц жогары нэтижелiгiн керсетп. Окушыларды казак этнопедагогикасы окыту негiзiнде этнопедагогикалык тэрбие калыптастырудыц децгейлерi аныкталды (1- сурет). Кестеде казак этнопедагогикасыныц негiзiнде окушылар бойында калыптаскан этнопедагогикалык компоненттершщ калыптасу децгейлерi (эксперименттiц соцында) эксперименталды топпен бакылау топтары арасында кеп айырмашылык бар екенiн керсетп. Эксперименттiц басы (1- сурет) мен соцында (2- сурет) алынган бакылау керсетюштершщ нэтижелерi тэжiрибелiк жумыстыц елеулi езгерiс экелгенiн аныктайды.
50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0
46,37
18,3 |
»+4
мотивациялык компонент
жогары орташа темен темен
►+ ►+ ►+ ►+
когнитивтiк компонент
жогары
орташа
мшез-кулыктык компонент
темен жогары орташа
□эксперимент
□бакылау
45
5
40
2- сурет. Казак этнопедагогикасыныц негiзiнде окушылар бойында калыптаскан этнопедагогикалык
компоненгтердiц даму кврсеткiшi
-----децгейлер топтар " _ жоFары орташа твмен
Эксперименгтiк топ 8,33% 29,17% 62,5%
Бакылау тобы 14,55% 30,91% 54,54
1- кесте. Казак этнопедагогикасы непзшде окушыларFа этнопедагогикалык тэрбиенi калыптастыру
нэтижелерi (аныктаушы эксперимент)
____децгейлер топтар --- жоFары орташа твмен
Эксперименгтiк топ 42,5% 32,5% 25%
Бакылау тобы 15,45% 40% 44,55
2- кесте. Казак этнопедагогикасыныц непзшде студенттерге патриоттык тэрбиеш калыптастырушы
эксперимент нэтижелерi (корытынды эксперимент)
Аныктаушы эксперимент нэтижелерi бойынша окушылардыц этнопедагогикалык компоненттершщ даму децгейi экспериментпк топта 8,33 пайыз болса, бакылау тобында 14,55 пайызды курады. Бул кврсетюш эксперимент соцында эксперименгтiк топта 42,5 пайыз, бакылау тобында 15,45 пайызды кврсетп. Эксперимент басында орташа децгеш эксперименттiк топта 29,17 пайыз болса, соцында 32,5 пайызды курады. Бакылау тобында эксперимент басында 30,91 пайыз, соцында 40 пайызды кврсетп. Твменп децгей бойынша эксперимент басында экспериментпк топта 62,5 пайызды кураса, эксперимент соцында 25 пайызды курады.
Бакылау тобында эксперимент басында твменп децгеш 54,54 пайызды кураса, соцында 44,55 пайызды курады (2- кесте). Сонымен педагогикалык тэжiрибе кврсеткендей, орта бшм беретш мектепте биология пэнш казак этнопедагогикасы негiзiнде окытудыц ттмдшпшц тутас педагогикалык процесiнiц жумыстык гипотезасы расталды.
^орытынды
Адам бойында адамгершшк кундылыктар калыптаспаган болса, оныц орнын кандай да 6ip терец бiлiм толыктыра алмайтынын вмipдiц e3i дэледцеуде. Келешек урпактарымыздыц бойында бшм мен тэрбие беруде жастайынан имандылык пен улттык кacиeттepдi дарыта алсак, сонда гана улттык рухы дамыган, Отаныныц вciп - вркендеуше вз Yлeciн коса алатын азаматты шыгара аламыз. Сондыктан, ец эyeлi урпактарымызды жастайынан улттык тэлiм-тэpбиeгe баулып, вз халкыныц мэдeниeтi мен салт-дэстурш жаксы бiлeтiн саналы тулга тэрбиелеу юше аса назар аударуымыз керек. Ендеше, кaзipгi кезде жастар арасындагы белец алган кeлeцciз жайттарды болдырмаймыз десек, улттык тэрбиеге баулитын мэдениет пен caлт-дэcтYpiмiздiц, эдет-гурпымыздыц мацыздылыгы терецде жатканына квзiмiз жeтeдi. Жалпы алганда, баланы кaдip-кacиeтiн жоймаган вмipшeц салт-дэcтYpлepмeн, эдет-гурыптармен, жыраулык кисса-дастандармен, шешендш накыл свздермен, эпостык батырлар жырымен, макал-мэтелдермен, улттык ойындармен тэрбиелеуге де болады. «Мектеп окушыларыныц улттык кундылыктарына багдарлану дeцгeйiн аныктай отырып, мектепте оку пpoцeciндe кундылыктык тэpбиeнiц ттмдшгш арттыру жолдарын табу вте мацызды» [22;1234].
Биология сабактарында этнопедагогика элементтерш колдану - жас тэpбиeлeнiп жаткан урпактар Yшiн алга бастайтын жаркын баспалдактардыц бipi болатыны бeлгiлi. Окушыларды дара тулга eтiп тэрбиелеу Yшiн оларга вз ултыныц caлт-дэcтYpi мен эдет-гурпын, рухани кундылыктарымен сусындата отырып, жан-жакты бiлiм беру керек. ^нделшт сабак вткiзу барысында пэнаралык байланыстарды кврсету керек. Казакстан жepiндe всетш вciмдiктepдeн алынган дэpi-дэpмeктep мен жануарлардан алынган турмыстык заттарды, ауа райын болжау максатында колданылатын маглуматтарды эpбip сабакта мазмунына сай байланыстырып колданудыц мацызы зор.
Сабак барысында окушылардыц вздшнен iздeнуiн кадагалап, бiлiм дагдысын толыктыруга ерекше назар аудару кажет. Осы орайда бYгiнгi казак мектебшщ ец нeгiзгi максаты - денсаулыгы мыкты, зepдeлi, бiлiмi терец, адамгершшш мол, туган жepi мен тарихыныц улылыгын курметтей бiлeтiн жас урпак тэрбиелеу eкeндiгi cвзciз. Эр тулга взiн-взi танып бiлiп, caлт-дэcтYpiн сактап, салауатты вмip салтын калыптастыруы кажет. Осыныц нэтижeciндe болашакка ceнiмi мол, терец бшмд^ жаца гасыр талабына сай, жан-жакты дамыган тулга калыптасады.
Ендеше, биология сабагына этнопедагогикалык мазмунды эдicтepдi колданып окытудыц тиiмдiлiгi мен ерекшелш гылыми тургыда вте мацызды. Сондай ак, вскелец урпакты салауаттылыкка, aдaмгepшiлiккe, уткырлыкка, эдeптiлiккe тэрбиелеуде алатын орны ерекше eкeндiгiн квру киын емес деп ойлаймын.
ПaйдaлaнылFaн эдебиеттер
1. ¥закбаева С. (2013) Казак халык педагогикасы. Алматы: "Глобус"
2. Теремов А.В. (2018) Методология исследовательской деятельности в образовании. Москва: МИГУ.
3. Li, Z., Qiu, Z. (2018) №w does famüy background affect children's educational achievement? Evidence from Contemporary China. Journal of Chinese Sociology, 5, P. 13-34. https://doi.org/10.1186/s40711-018-0083-8
4. Акрамова A.C., Бэйнеш Ш.Б., Асанова A.E. (2019) Историко -культурологический подход в профессиональной подготовке учителей // Вестник КазНИУ им.Абая, серия «Педагогические науки», №4(64). С. 59-66.
5. Оразбекова К.А. (2016) Казак отбасы психологиясы. Алматы: Абай атындагы Каз¥ИУ: «¥лагат» баспасы, 3638 б.
6. Кастеева З.А., Бэшрова С.Э. (2019) Казак бш - казак халкыныц caлт-дэcтYpлepi мен эдет-гурыптарыныц кврша // Казак мeмлeкeттiк кыздар педагогикалык унивepcитeтiнiц Хабаршысы, №1 (77). 293-299 б.
7. Митина Е.Г., Крыштоп В.А. (2020) Методическая подготовка студентов-биологов: конструирование содержания биологического образования. Мурманск: МАГУ. С. 4-16.
8. Перелович Н.В., Пятунина С.К., Теремов А.В., Петросова Р.А., Богданов Н.А. (2018) Методика обучения биологии. Часть 1. Растения. Бактерии. Грибы и лишайники. Учебно-методическое пособие для студентов. Москва: МИГУ. - 52 с.
9. Чобот Ж.И., Гладкая И.Н., Дубовец О.А., Шарапова И.А. (2018) Методика преподавания биологии: курс лекций. Витебск: ВГУ имени И.М. Машерова. С. 13-17.
10. Ермекбаева А.Т. (2018) Педагогикальщ жогары оку орындарында биолог-бакалаврларды пэндж жэне эдютемелж дайындау мазмуны к¥рылымындагы елкелж компонент. Философия докторы (PhD) бешш бойынша доктор гылыми дэрежесiн алу Yшiн коргалган диссертация. Алматы.
11. Богданов Н. А. и др.; под ред. А. В. Теремова (2019) Методика обучения биологии. Часть 3. Человек и его здоровье. Учебно-методическое пособие для студентов. Мocквa: МШ У. - 92 с.
12. Ojala M. (2010) Developing Multicultural Early Childhood Education in a Finnish Context. International Journal of Child Care and Education Policy. Volume 4, pp. 13-22. https://doi.org/10.1007/2288-6729-4-1-13
13. Иманов А.К. (2015) Мудрые заповеди этнопедагогики. Петропавловск: СКГУ им. М. Козыбаева. С. 30 -46.
14. Faббacoв C. (1995) Халык педагогикасынын непздерг Алматы, 12-16 б.
15. Табылдиев Э. (2001) Казак этнопедагогикасы. Алматы: Санат, 6-50 б.
16. Казакстан: ¥лттык энциклопедия (1998). Алматы «Казак энциклопедиясы» Бас редакциясы, бас редактор Э. Нысанбаев.
17. Теремов В., Никишов А. И., Пятунина С.К, Перелович Н. В. , Петросова Р.А. , Богданов Н. A. (2018) Методика обучения биологии. Часть 2. Животныи. Москва: МИГУ. С. 5-25.
18. Оразбекова К.А. (2017) Иман жэне инабат. Эдеп жэне т^рмыс-салт психологиясы "Ана тш" баспасынан шыккан алгашкы окулыктын 2 басылымы. Абай атындагы Каз¥ПУ «¥лагат» баспасы, Алматы, 144-155 б.
19. Холбоева Г.А., Яхшиева М. Ш., Абраимова Н.У (2016) Воспитание экологической безопасности у учащихся. Образование и воспитание. Международный научный журнал. № 2(07). С. 78-79.
20. Grieshaber S. (2015) Departures from Tradition: The Early Years Learning Framework for Australia. ICEP 4, 3344 https://doi.org/10.1007/2288-6729-4-2-33
21. Васильева Д.Н. (2018) Теория и методика этнокультурного образования в вопросах и ответах. Ч.1: Учебное пособие. Саратов.
22. Jumadullaeva A.A., Konurbaeva S.S., Duanabaeva B.C., Kasymbekov J.A., Danyiarov T.A., Isaev M.S. (2016). Applying the Findings of Scientific and Pedagogical Research in Values Education. International Elektronic Journal of Mathematics Education. P. 1231-1243.
Обучение биологии посредством казахской этнoпeдaгoгики
A.E. Смихан, Р.Ш. Избасарова
КазНПУ имени Абая, г. Алматы Казахстан alikeeva.aidana@mail.ru, aseri11@mail.ru
В статье описаны пути, методы и приемы рационального использования элементов казахской этнопедагогики в процессе преподавания биологии. Целью исследовательской работы является разработка методики эффективного использования элементов казахской этнопедагогики в преподавании биологии в средних школах в сочетании с позитивным опытом прошлого и современным пониманием казахской народной педагогики, определение возможностей ее рационального использования в учебном процессе. Обучение биологии на основе этнопедагогики повышает мотивацию учащихся к знаниям. Авторы показыают, что на уроках биологии и во внеклассной работе эффективное использование казахской этнопедагогики способствует расширению знаний, умений и навыков учащихся, повышению их интереса, к народным традициям и обычаям, правильному формированию личностных качеств. Описано несколько методов и приемов обучения биологии с использованием элементов казахской этнопедагогики.
Ключевые слова: этнопедагогика, казахская этнопедагогика, традиция, биология, воспитание, обучение.
Teaching biology through Kazakh ethnopedagogics
A. E. Smikhan, R. Sh. Izbasarova
KazNPU named after Abai, Almaty Kazakhstan alikeeva.aidana@mail.ru, aseri11@mail.ru
The article describes the ways, methods and techniques of rational use of elements of Kazakh ethnopedagogics in the process of teaching biology. The purpose of the research is to develop a methodology for the effective use of elements of Kazakh ethnopedagogics in teaching biology in secondary schools, combined with positive past experience and modern understanding of Kazakh folk pedagogy, and to determine the possibilities of its rational use in the educational process. Teaching biology based on ethnopedagogics increases students' motivation to learn. The authors show that the effective use of Kazakh ethnopedagogics in biology lessons and extracurricular activities contributes to the expansion of students' knowledge, skills and abilities, increasing their interest in folk traditions and customs, and the correct formation of personal qualities. Several methods and techniques of teaching biology using elements of Kazakh ethnopedagogics are described.
Keywords: ethnopedagogics, Kazakh ethnopedagogics, tradition, biology, education
Редакцияга 16.02.2020 тYCтi.
