CC BY
56FТАХР 14.35.09
Б1Л1М АЛУШЫЛАРДЬЩ ЗЕРТТЕУШ1Л1К Ц¥ЗЫРЕТТ1Л1Г1Н БИОЛОГИЯДАН ЛАБОРАТОРИЯЛЫЦ ПРАКТИКУМДАРДА ЦАЛЫПТАСТЫРУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ
Г.Р. Унгарбаева
Коркыт Ата атындагы Кызылорда мемлекеттiк университетi, Кызылорда, Казахстан
Соцгы уакытта шетелд1к жэне отандьщ галымдардыц ецбектершде болашак мугал1мдердщ тушнд1 кузыреттшктершщ б1р1 репнде зерттеушшк кузыреттшпн калыптастыру мэселес1 кетер1луде. Бул макала Биология мамандыгы студенттершщ зерттеушшк кузыреттшпн калыптастыру мэселесше арналады. Макалада лабораториялык практикумдар барысында бшм алушылардыц оку-зерттеушшк, гылыми-зерттеушшк ю-эрекетш жузеге асырудыц манызы ашылады. Биолог-студенттердщ зерттеушшк бшктерш калыптастыру уш1н адаптивтьинновациялык технологияларды тандап алудын себеб1 тус1нд1р1лед1, сонымен катар адаптивтьинновациялык технологиялардын кыскаша сипаттамасы келт1ршед1. "вамджтер физиологиясы", "Цитология жэне гистология непздерГ, "Биологиялык практикум" пэндер1 бойынша адаптивтьинновациялык технологиялар колданудынулг1лер1 бершед1.
ТYйiн свздер: зерттеушшк цузыретттт, зерттеушШк бшк, зерттеушшк ¡с-эрекет, ощу-зерттеушшк ¡с-эрекет, зылыми-зерттеушшк ¡с-эрекет, адаптивтг-инновациялыщ технологиялар, биологияны оцыту, практикум.
Казiргi тацда елiмiзде жогары мектеп тулектершщ кабiлеттерiне, кызыгушылыктарына жэне кажеттiлiктерiне сэйкес бiлiм децгешнщ болуын, кэсiби кызметке байланысты проблемаларды шешуде дербестiк пен шыгармашылык танытуды, сонымен бiрге тез езгеретiн когамга бейiмделудi жэне езiн-езi жетiлдiрудi талап ететш бiлiм берудщ жаhандык стандарттарына багдарланган бiлiм беру жYЙесi жузеге асырылуда.
Бiлiм беру парадигмасыныц бшктшк сипаттамасынан жогары оку орны тулегш даярлаудыц негiзгi елшемi (критерийi) ретшде кузырет пен к¥зыреттiлiкке кайта багдарлануы кептеген елдерде Болон келiсiмiнен кешн жогары бiлiм берудi реформалау багдарламаларында керсетiлген [1;49]. Осы орайда бiздщ елiмiзде де жогары кэсiби бшм беруде бэсекеге кабiлеттi мамандар даярлаудажаца сапага кол жеткiзу тэсшдершщ бiрi ретiнде кузыреттiлiк тугыр жогары бшм берудщ негiзiне айналды. К¥Зыреттiлiк тугыр аясында педагог мамандар даярлайтын жогары оку орындарында басым багыт ез зерттеулершщ нэтижелерi мен заманауи гылыми-зерттеу жумыстардыц нэтижелерiн бiлiм алушылардыц гылыми-зерттеу кузыреттшпн дамыту Yшiн жэне езшщ бiлiмiн Yздiксiз дамыту Yшiн пайдалана алатын маман, баскаша айтканда зерттеушшк кузыретке ие м¥Fалiм даярлауга бершуде.
Жогары оку орындарындагы биологиялык бшм беру мэселелерше катысты казiргi замангы зерттеулер студенттердi накты зерттеушiлiк ю-эрекетке (оку-зерттеушiлiк iс-эрекет, гылыми-зерттеушiлiк ю-эрекет, гылыми жобалар) тарту:
- мамандык пэндершщ гылыми мазмунын мецгеруде студенттердщ кызыгушылыгын калыптастыру мен дамытуга ыкпал етедi;
- бiлiм алушылардыц зерттеушшк бшктерш дамытуга кемектеседц
- бшм мен бшкп жаца жагдайларга, стандартты емес мiндеттердi шешуге колдану кабшетш дамытады;
- бiлiм алушылардыц бшмш, тэжiрибесiн кецейтедi жэне терецдетедi, танымдык iс-эрекетiн белсендiредi, бiлiм алушыныц шынайы бiлiм алуына ыкпал етедi;
- зерттеушшк мэдениеимен таныстырады деген пiкiрдi колдайды [2;225, 3;1, 4;154, 5;32].
Студенттердiц зерттеушiлiк бiлiктерiн калыптастыру зерттеушшк кузыреттшктщ мiндеттi курамдас белiгi болып табылса, зерттеушiлiк к¥зыреттiлiк болашак биология пэш м¥Fалiмдерiн кэсiби дайындаудыц кажетп буыны болып табылады, себебi казiр жогары мектептiц негiзгi мiндетi
салыстыруга, талдауга, шешiмдердщ оцтайлы щс^аларын табуга жэне аппарат агымында ез бетiнше багдарлауга ^абшетп мамандарды даярлаудан тирады.
М^ндай жагдайда зерттеушiлiк к¥зыреттшкп ^алыптастыру Биология мамандыгы бойынша студенттердi о^ытудыц езект мэселесiне айналады. Осы мэселенi шешуге ^ос^ан Yлесiмiз ретiнде 6i3 б^л ма^алада бiлiм алушылардыц зерттеушiлiк к¥зыреттшпн ^алыптастыру эдютемесш^арастырамыз. Алдымен зерттеушiлiк ^зыреттшк ¥гымын накгылап алайыщ. Соцгы жылдарда жарияланган гылыми ецбектер студенттердi зерттеушшк к¥зыреттшкке арнайы о^ыту ^ажеттшгш алга тартуда. Осы орайда отандыщ галым А.К.Жексембинова PhD докторы дэрежесiн алу Yшiн дайындаган диссертациясында зерттеушiлiк ^зыреттшкп т^лганыц зерттеушiлiк К¥зыреттер жYЙесi мен пэндш ^ндылыщтарды игеруге ^ажетп ^ралы, т^лганыц гылыми фактiлердi, к¥былыстарды, YPДiстердi, нэтижелердi тYсiну мен ^абылдауга, теорияльщ зацдылыщтарды ^гынуга, болжамды ^¥растыру мен оныц негiзiнде Fылыми-пэндiк iс-эрекеттi жYзеге асыруFа мYмкiндiк беретiн кэсiби мацызды сапасы, тез езгермелi ^оFаммен езара эрекеттеспкте ма^сатты ^алыптасатын, зерттеу пэш аймаFындаFы iс-эрекеттi Fылыми тануFа, шы^армашылывда, оныц кэсiби iс-эрекетi шецберiндегi шы^армашылывда, инновацияларFа iштей дайындыFымен байланысты ^абшет ретiнде т^жырымдаса [6;57], А.Д.Сыздыщбаева,Н.Н.Хан зерттеушде зерттеушiлiк к¥зыреттшк болаша^ м¥Fалiмнщ ю-эрекеттщ маFынальщ мэнмэтiнiн функциялыщтан ^айта ^¥рушы^а ауыстыру ма^сатында керiнетiн, езшщ ^ызметше жэне субъект ретiндегi езiне ^атысты белсендi зерттеушiлiк позициясынан бiлiнетiн бiрт¥гас, интегралды сипаттамасы ретiнде ^арастырылады[7;337].
Студенттердщ зерттеушiлiк к¥зыреттшпн ресейлiк Fалымдар тобы олардыц тиiмдi о^у-зерттеушiлiк ю-эрекетш (эрi ^арай Fылыми-зерттеушiлiк iс-эрекетiн) ^йымдастыру мен еткiзуге ^абшеттшп мен дайынды^ы, емiр бойы ездiгiнен бiлiм алу мен езiн-езi жетiлдiруге ^абшеттшп мен дайынды^ы, орындаушылыщ ^ызметтен шытармашылыщ жэне конструктивтш ^ызметке ету динамикасын ай^ындайтын зерттеу эрекеттерiн тугастывда интеграциялау ре^нде аныщтайды [8;2].
Зерттеу та^ырыбына байланысты ^арастырылFан ецбектердщ барлыFында Fалымдар зерттеушшк ^зыреттшк-б^л теориялыщ бiлiм мен практикалыщ даFдыларды, сондай-а^ практикалыщ iс-эрекет тэжiрибесiн (езiнде бар бiлiмi мен юкерлшт пайдалану тэжiрибесi) ^амтитын езара байланысты к¥зыреттердщ тугас кешенi деген пшрге келiседi.
Бiз биолог студенттщ зерттеушшк ^зыреттшп ¥Fымын т¥ЛFаньщ интегративтi сипаттамасы ретшде аныщтаймыз, ол зерттеушiлiк ю-эрекетке ^ажеттшкп, эдюнамалыщ бiлiмдердi, зерттеу ю-эрекетшщ технологиясын мецгеруд кездейдi жэне оларды бiлiм беру YДерiсiнде пайдалануFа дайын эрi ^абшетп болуынан кершедь
Эрi ^арай зерттеушiлiк к¥зыреттшкп ^алыптастыру мэселесiне то^таламыз. Зерттеушiлiк К^зыреттшкп ^алыптастыру бiлiмдi мецгерущ, ^абшеттшкп дамытуды жэне о^у зерттеулерiн жYргiзу тэжiрибесiн мецгеруд кездейдi, кейiн б^л тэжiрибе практикалыщ жэне Fылыми ^ызметтеп зерттеу процесше ауыстырылуы мYмкiн. Жалпы зерттеу ю-эрекет логикалыщ байланысты белгiлi бiр кезецдерден тирады:
1. Дайындыщ кезецi мэселеш аныщтауды, зерттеудiц ма^саттары мен мiндеттерiн ^оюды, ж^мыс гипотезасын т^жырымдауды, кесте ^руды кездейдi.
2. Зерттеу кезещ, б^л кезенде зерттеу та^ырыбы бойынша а^паратты iздеу, алынFан а^паратты талдау жэне баFалау, эмпирикалыщ материалды жинау жэне ецдеу, алыетан нэтижелердi жинакгау жэне талдау, ^орытындыларды т^жырымдау жYргiзiледi.
3. БаFалау кезецi, онда нэтижелердi баFалау, нэтижелердiц берiлген ма^саттармен ара^атынасы, нэтижелердi таныстыру, рефлексия жэне бшм алушыларды баFалау жYзеге асырылады [8;3].
Бiздiц ойымызша "Биология" мамандыFы бойынша бшм алушы бакалаврдыц зерттеушiлiк К^зыреттшгш ^алыптастырукепсатылы процесс жэне келесi iс-эрекеттердi игеруден тирады:
- зерттелетiн мэселеге сэйкес жабдыщтарды, модельдердi, эдiстер мен тэсiлдердi пайдалана отырып, о^у зерттеуш жоспарлау жэне орындау;
- жауабы Fылыми зерттеу жолымен алынуы мYмкiн болатын с^ра^тарды тану жэне ^ою, зерттеудiц адекватты эдiстерiн тацдау;
- зерттеуден туындайтын ^орытындыларды т^жырымдау;
- бакылау, эксперимент, модельдеу, жштеу, сипаттау сиякты жаратылыстану-гылыми эдютер мен тэсiлдердi колдану; теориялык негiздеу, модельдiц/теорияныц колданылу шекарасын белгiлеу;
- статистикалык деректердi пайдалану, оларды тYсiндiру;
- ез кезкарасын айкын, кисынды жэне накты тужырымдау;
- ез бiлiмiн тiрi табигатта жYрiп жаткан немесе ез агзасыныц тiршiлiгiн камтамасыз ететiн процестер мен кубылыстарды тYсiндiру Yшiн колдану;
- эртYрлi акпарат кездерiнен арнайы гылыми акпаратты iздестiрудi жYзеге асыра бшу;
- биологиялык курал-жабдыктармен, аныктамалармен жумыс iстей бiлу [9;255].
Кептеген зерттеулер жогары оку орындарындагы лабораториялык сабактардыц басым кепшiлiгi теориялык материалды мецгертудi кездейтiндiгiн, студенттiц зерттеушiлiк iс-эрекетiн дамыту мэселес толыкканды жолга койылмаганын керсетуде.
Осы орайда, D.I.Hanauer жэне бiрлескен авторлардыц жумысы кызыгушылык тугызады. Олардыц пiкiрiне сэйкес универсиеттегi дэстYрлi лабораториялык курстар университеттiц алгашкы курстарында студенттерге эксперименттер ушiн накты нускаулар бере отырып, кейiнгi курстар Yшiн кажетп зерттеу дагдыларын дамытуга болатындыгын алга тартады [3;2]. Авторлар дэстYрлi лабораториялык сабактарга косымша кыска мерзiмдi зерттеулер жYргiзу эдiстемесiн усынады. Оныц барысында студенттер дэстYрлi лабораториялык сабакка косымша арнаулы ортак такырып бойынша бiр айлык зерттеу жYргiзедi. Бул тэжiрибенiц зерттеушiлiк iс-эрекетке баулуда мацызы зор. Дегенмен бiздiц жургiзген талдау кеп жагдайда жогары оку орындарында лабораториялык сабактарды еткiзудiц дэстYрлi эдiстемесi басым екендтн керсетiп отыр. Дайын эдютемелш нускаулар бойынша лабораториялык сабактарды етюзудщ дэстYрлi эдiстемесiнде студент берiлген Yлгi бойынша жумыс iстеу барысында нускаулыкты катац сактай отырып, жумысты сэтп орындай алауы мYмкiн, бiрак жургiзiлген зерттеу iс-эрекетiнiц мэнiн акырына дешн тYсiнбейдi. Бул жагдайда оныц зерттеушшк кузыреттшп калыптаспайды жэне шыгармашылык кабiлеттерi дамымайды. Осы мэселенi бiз лабораториялык практикумдар уйымдастыру аркылы шешуге тырыстык. Лабораториялык практикумды еткiзудiц дэстYрлi эдютемесш окытудыц жаца технологиясымен шебер YЙлестiру тек кана биологиялык зерттеулер жYргiзудiц карапайым дагдыларын игерiп кана коймай, зерттеудiц аса мацызды эдiстерiн мецгеруге, сонымен катар студенттердщ бшм беру процешнде зерттеушшк кузыреттшпн калыптастыруга мYмкiндiк бередi деп айтуга болады.
Биолог-студенттердiц зерттеушiлiк к¥зыреттiлiгiн калыптастыру Yшiн кандай педагогикалык технология колданган дурыс деген суракка жауап iздеу барысында педагогикалык эдебиеттердi талдай келе, бiз адаптивтi-инновациялык технологияларга токтадык. О.А.Казарованыц айтуынша, егер инновациялык технологиялар жацашылдыкпен, оригиналдыгымен жэне когамдык-тарихи бiрегейлiгiмен сипатталса, адаптивтi-инновациялык технологиялар, эдетте, накты жагдайларда ю-эрекеттi оцтайландыруды камтамасыз ететш жаца, бiрегей технологиялардан турады. Бул жеке технологиялык микрокурылым элементтерiн юке асырумен байланысты стандартты емес сэтп эдiстемелiк шешiм жэне оны колданбалы децгейге ауыстыру эзiрше жеткiлiксiз эзiрленген эрi белгiлi бiр киындыктар тугызатын теориялык жагдайды практикада пайдалану тэжiрибесi болуы мYмкiн. Баскаша айтканда, бул педагог-зерттеушшер аныктаган зацдылыктар шегiндегi эдютемелш жацалыктар [10; 14].
Бiздiц зерттеуiмiздiц аясында бiлiм алушылардыц зерттеушiлiк кузыреттшпн калыптастыру кезшде адаптивтi-инновациялык технологиялар жуйесiн келесi компоненттердан курастырган жен деп шештш:
- педагогикалык Yдерiстiц гуманиспк-тулгалык багдары негiзiндегi технологиялар;
- бшм алушылардыц ю-эрекетш жандандыру жэне каркындандыру технологиялары;
- оку процесiнiц баскару жэне уйымдастырудыц тиiмдiлiгi негiзiндегi технологиялар. Зерттеушшк кузыреттшкп калыптастыруга багытталган оку Yрдiсiнде жогарыда аталган
технологиялардыц бейiмделуi калай жYзеге асты? Биологиялык жэне экологиялык бiлiм беру саласындагы адаптивп-инновациялык технологияларды зерттеушi галым О.А.Казарова олардыц алты тYрiн белiп керсетедi:
1. Модификациялык адаптивтi-инновациялык технологиялар
2. Трансформациялык адаптивтi-инновациялык технологиялар
3. Комбинациялык адаптивтг-инновациялык технологиялар
4. Модификациялыд-трансформациялыд адаптивт>инновациялыд технологиялар
5. Модификациялыд-комбинациялыд адаптивт>инновациялыд технологиялар
6. Трансформациялыд-комбинациялыд адаптивт>инновациялыд технологиялар [10;21].
Биология мамандьгь бойынша бшм алушьшардьщ зерттеушiлiк дрыреттшгш далыптастыру практикасьшда адаптивт>инновацияларды долдану барысын сипаттайыд:
Модификациялыд адаптивт>инновациялыд технологиялар педагогикалыд технологияныц жекелеген микроддоылымдарын жетiлдiрудi, тYрлендiрудi квздейдi. М^ндай бешмделудщ айдын мысалына жобалау ю-эрекетш iске асьруга негiзделген технология жатады. Бiздщ тэжiрибемiзде жобалау технологиясы Fылыми-зерттеушшк iс-эрекет тYрiнде жYзеге асырылды. Жалпы алганда гьльми жобалардыц мадсаты надты зерттеушiлiк iс-эрекеттi орьндауга багьтталган. Сол себепт бiз ^сьнган гьльми жобалардьщ тадырыбы практикалыд баFыттылыFымен ерекшеленедi. Сонымен датар, Fылыми-зерттеушiлiк iс-эрекеттi лабораториялыд практикум жагдайында мецгеру барысында:
- студенттщ дербес зерттеушшк позициясыныц болуы, яFни взiндiк т^жырымдамалар жасауда дербес шешiм дабылдауды жYзеге асыруFа мYмкiндiriшц болуы;
- зерттеу ю-эрекетш орындау надты, студент Yшiн мацызды нэтиженiц алынуымен байланысты болуы, жеке т¥ЛFаFа баFыттылыдтыц дамтамасыз етiлуi;
- Fылыми-зерттеушiлiк ю-эрекеттщ оныц бiртYтастыFы мен саналылыFын дажет ететiн жаFдайларда жYзеге асырылуы, яFни бей-берекет емес, надты теориялыд непзде жYргiзiлуi мен рефлексиялыFыныц кврiнуi;
- Fылыми- зерттеушiлiк iс-эрекеттiц эрбiр кезецiнiц студенттi зерттеудiц эдiстерiн, алгоритмдерiн, технологияларын сезiнуiне баFытталуы басты назарда ^сталды.
"Биологиялыд практикум" пэнi бойынша семестрдщ басында студенттерге взiндiк ж^мыс тадырыптары ^сынылды, ж^ппен ж^мыс iстеуге р^дсат берiлдi.
Студент Yшiн Fылыми-зерттеушiлiк ю-эрекеттщ орындалу кезецдерiн аныдтау мацызды. Сол себешг, студенттер Fылыми жобаны орындау барысында бiз ^сышан студенттiц пэн бойынша Fылыми-зерттеушiлiк iс-эрекет орындау кезшдеп дадамдарыныц келесi реттiлiгiн ^станды:
- зерттеудщ мадсатын сезiну;
- зерттеу мшдеттерш тYсiну жэне оларды зерделеу;
- зерттеудщ теориялыд непздерш одып-бшу;
- Fылыми-зерттеушiлiкiс-эрекет орындау Yшiн дажетп бiлiм мен iскерлiктi талдау, дорытужэнежYЙелеу;
- зертхананыц материалдыд мYмкiндiктерiн ескере отырып, ¥CынылFан iс-димыл жоспарын эксперимент™ тексеру;
- эксперимент нэтижелерiнвндеу;
- пэн бойынша Fылыми жобаныц презентациясы.
Оду семестрiнiц 10-шы оду аптасынан бастап Fылыми жобаларды дорFау ^йымдастырылды, оныц барысында студенттердiц iзденiс-шыFармашылыд белсендшпнде, талдау (проблемаларды аныдтау, адпарат жинау), бадылау, гипотезалар д^ру, эксперимент жасау, жинадтау сиядты зерттеу бiлiктерiн долданудан квршетш биолог-студенттердiц зерттеушiлiк дрыреттшгшщ мотивациялыд жэне iс-эрекеттiк компоненттерiндегi оц взгерютерге куэ болдыд. Б^л жаFдай В. Г. Сотник, Б. Хунг жYргiзген зерттеулермен расталады [11;20, 12;142].
Трансформациялыд адаптивтi-инновациялар педагогикалыд технологияныц жекелеген микрод^рылымдарын олардыц кейбiр элементтерiн тYрлендiру жэне осыныц негiзде жаца (взгерiске сэйкес) YЙлесiм д^румен сипатталады. Трансформациялыд адаптациялыд-инновацияларды жYзеге асырудыц негiзгi тэсiлдерiнiц бiрiне далыптасуы тиiс бiлiктi элементтерге бвлш кврсету жэне соныц негiзiнде бiлiктердi жинадтау жатады.
Трансформациялыд адаптациялыд-инновациялардыц мYмкiндiктерiн проблемалыд одыту технологиясын трансформациялау мысалында дарастырайыд. Проблемалыд одыту технологиясы бшм алушылардыц дербестшн арттырады, олардыц шь^арматылыд белсендiлiгiн арттырады, свйлеу жэне ^жымдыд бейiмдiлiктерiн дамытуFа ыдпал етедi. И.В.Афанасенкованыц атап втуiнше, бiлiм алушыныц проблемалыд одыту кезiндегi вз бетiнше ю-эрекетш д¥PуFа баFытталFан баFдар ретiнде жаца жаFдаЙFа квшiрiлетiн б^рьюты бiлiмi, танымдыд дызметтiц белгiлi эдiстерi, алгоритмдер, эдюнамалыд бiлiмдер жэне т. б. болуы мYмкiн. Талап етiлетiн баFдарлардыц сипаты
мен саны, олардыц жинакталу децгеш, окытушы мен бшм алушылардыц бiрлескен кызметшщ сипаты проблеманыц кYPделiлiгiмен аныкталады. Нэтижесiнде бшм алушылар ез бетiнше алынган акпараттагы мэселенi тауып, оны шешу жолдарын ездерi табу керек [13;73].
Бiздiц пайымдауымызша, проблемалык окыту технологиясын лабораториялык практикумдарда карама-кайшылыкты аныктау, максат кою, гипотеза усыну бiлiктерiн калыптастыруга жэне танымдык белсендiлiктi елеулi ынталандыруга ыкпал ететiн такырыптарда колдануга болады. Ол Yшiнтэжiрибелiк-эксперименталдык жумыстыц барысынан мысал келпрешк. "Биологиялык практикум" пэнi бойынша "Тiрi организмдердегi заттардыц тасымалдануы" такырыбын оку барысында студенттерге сабактыц басында мынадай проблемалык жагдай усынылады: "Буылтык курттардыц эволюциясы барысында денесi мен шю мYшелерiн белiп туратын екiншiреттiк дене куысы (целом) пайда болды, бул жануардыц iшкi курылымдарыныц козгалысыныц тэуелшздтн камтамасыз етедi. Алайда целомныц дамуымен дененiц барлык белiктерiнiц езара, сондай-ак сырткы ортамен байланысын камтамасыз ететш тасымал жYЙесiн дамыту кажеттшп туындады. Сондыктан, екiншi реттiк дене куысты жануарлар децгейiнде алгаш рет канайналым жYЙесi пайда болган жэне кан денеде кантамырлардыц туйык жYЙесi бойынша айналады. Туйык канайналым жYЙесiнiц эволюция барысында кептеген артыкшылыктары бар деп саналады. Буынаяктылар мен моллюскалардыц эволюциялык аспектiде буылтык курттармен салыстырганда жогары децгейде болганына карамастан оларда кан айналымыныц ашык жYЙесi кызмет ететшдшн калай тYсiндiре аласыз?" Одан эрi белсендi талкылау жYрiп, студенттер эртYрлi гипотезаларды усынады. Окытушы талкылаудан кешн дурыс жауапты бiрден бермейдi, ал студенттерге усынылган гипотезаларды растау немесе терюке шыгару Yшiн усынылган эдебиеттер пен таратылатын суреттер бойынша жэне алдын ала дайындалган сурактарды пайдалана отырып, теориялык материалды iрiктеудi жэне жуппен зерттеу (аныктау, салыстыру, жштеу, бакылау жэне т.б.) эзiрлеудi усынады. Сабактыц соцында бiлiм алушылар ездерi усынган гипотезаны растап немесе жокка шыгару аркылы жумысты корытындылайды.
Ал комбинациялык адаптациялык-инновацияларда эртYрлi педагогикалык технологиялардыц жекелеген микрокурылымдарын бiрiктiру жэне олардыц негiзiнде белгiлi элементтердiц жаца комбинациясын немесе жаца элементтi косу аркылы танымал комбинация куру жYзеге асырылады.
Комбинациялык адаптациялык-инновациялар:
- бiлiм беру процес субъектiлерiнiц бiрлескен iс-эрекет кезецдерш интеграциялауда тYрлi педагогикалык технологиялардыц микрокурылымдарыныц элементтерiн YЙлестiру;
- баска технологиялык микрокурылымдарга тэн элементтi педагогикалык технологияга косу аркылы жYзеге асырылады [8;41].
Бiздiц тэжiрибемiзде "Цитология жэне гистология непздерГ' пэнi бойынша "Туракты жэне уакытша препараттарды дайындау" такырыбында лабораториялык сабак еткiзу кезiнде топтык жумыс технологиясымен уштаскан сыни ойлау технологиясы колданылды, онда студенттердiц оку-зерттеушшк iс-эрекетi екi микротопта (топта алты жэне жетi студенттен) уйымдастырылды. Fалымдардыц ецбектерi керсеткендей оку YДерiсiн топтык уйымдастыру кезiнде, дидактикалык мiндеттердiц барлык тYрлерi: жаца акпаратты мецгеру, бурын зерделенген материалды бекiту жэне кайталау, бiлiм мен iскерлiктi практикада колдану, т.б. шешiледi [14; 112, 15;31]. Сонымен катар, K.Seifert бiрлескен авторларымен бiрге бiлiм алушылардыц бiрлескен окытуга катысуы оку Yлгiрiмiн жаксартумен катар, жогары децгейдеп ойлау дагдыларын дамытуга, Yлкен iшкi мотивацияны дамытуга, тулгааралык дагдыларды жаксартуга, окуга оц кезкарас пен езiн-езi багалаудыц жогарылауына экеледi деп есептейдi [16;147].
Тэжiрибелiк-эксперименттiк жумыстан мысал келтiрейiк.
Лабораториялык сабактыц такырыбы: Турацты жэне уацытша препараттарды дайындау
Сабактыц максаты: туракты жэне уакытша препараттарды дайындау техникасын мецгеру.
Материал: Allium cepa L пияз, сабак басталганга дейiн 30 минут бурын кесшп алынган жэне 20 -250С температурада эрi катты жарык жагдайында суы бар Петри табакшасында усталган Elodea CanadensisRich жапырактары; картоп тYЙнегi Solanum tuberosum L.
Сабак барысы: 1. Теориялык белiм:
А) KЬзыFушылыдты ояту кезещ. Б^л кезенде студенттер б^рышы бiлiмдерiн еске тYсiредi, взара топ iшiнде талдылайды жэне тYЙiндi ойды ассоциограмма параFына маркердiц бiр тYсiмен толтырады
Б) Топтыд ж^мыс: ¥Fымдарды талдау
1-топ: т^радты препарат
2-топ: уадытша препарат
Топтыд ж^мыс барысында студенттер ¥CынылFан эдебиеттерден препараттаудыц пайда болу тарихын, аталFан препараттарды дайындау техникасын, ерекшелiгiн аныдтайды. Одан эрi топтар вздерiнiц теориялыд шолу ж^мыстарын таныстырады, келесi топпен оны бiрлесiп талдылау барысында эр топ студенттерше берiлген тадырып ашылады.
В) лабораториялыд ж^мыстыц мадсатын аныдтау: студенттерге зертханалыд ж^мысты орындаудыц эдiстемелiк н^сдаулыдтары Yлестiрiлiп берiледi. Лабораториялыд сабадтардыц эдiстемелiк щсдауларында ¥CынылFан надты мазм^н (мадсаттар мен мiндеттердi т^жырымдау, орындалатын лабораториялыд ж¥мыстарFа теориялыд кiрiспе, лабораториялыд ж^мыстарды орындау эдiсiн сипаттау) жэне надты тапсырмаларды орындау бойынша алгоритмнiц сипаттамасы зерттеушшш бiлiктiц далыптасуына тиiмдi ыдпал етпейВД деп есептеймiз, вйткенi студент квп жаFдайда дайын адпараттан зерттеудiц непзп д^рылымдыд компоненттерiн байдамайды. Сол себепт бiз ^сышан эдiстемемiзде лабораториялыд практикумдардыц эдiстемелiк н^сдауларында лабораториялыд ж^мысты орындаудыц дайын жэне толыд алгоритмi бершмейдь АлFашды (кiрiспе) лабораториялыд сабадта лабораториялыд практикумды вткiзу ерекшелiктерi тYсiндiрiлгеннен кешн студенттерге лабораториялыд ж^мысты орындау кезшде CYЙенетiн жэне сабад аядталFаннан кешн сол бойынша есеп беретш зерттеушшк iс-эрекеттiц жалпылама схемасы ^сынылады. Студенттердщ лабораториялыд сабадтарда биологиялыд зерттеу жYргiзудiц жалпы жоспарына баFытталуы зерттеушiлiк д^зыреттшкп тиiмдi далыптастыруFа ыдпал етедi деп есептеймiз.
Бiз эзiрлеген эдiстемелiк н^сдаулыдтарда лабораториялыд сабадтыц жалпы мадсаты кврсетшед^ жеке лабораториялыд ж^мыстыц надты мадсатын студент тапсырмалардыц теориялыд бвлiмiн игергеннен кешн взi т^жырымдайды. Лабораториялыд ж^мысты орындау Yшiн дажеттi теориялыд адпаратты студенттер ж^мысты топта немесе ж^пта талдылау барысында, сондай-ад суреттер, схемалар, кестелер жэне эдеби квздер бойынша жеке ж^мыс кезiнде алады. Ол Yшiн эдiстемелiк н^сдауларда дажеттi бетп кврсете отырып, дерекквздiц библиографиялыд сипаттамасы бершедь
Осындай талдау ж^мыстарынан кешн студенттер бiрлесiп зерттеу гипотезасын ^сынады, эдiстердi аныдтайды жэне надты лабораториялыд ж^мысты орындау алгоритмiн д^райды. Ж^мыс барысын вз бетiнше д^растырудыц м^ндай принципi лабораториялыд практикумFа барлыд тадырыптарына таралFан.
Г) лабораториялыд ж^мысты орындау реттшгш аныдтау
2. Практикалыд бвлiм:
Тапсырма: жоFарыда аталFан объектiлерден уадытша препаратты дайындау жэне жасушалардыц д^рылысын зерттеу, оларды бояу.
3. Рефлексия кезещ: студенттер алдыщы бiлiмi мен бYгiн игерген бiлiмiн салыстырады, взара талдылайды жэне ассоциограмма параFын маркердщ басда тYсiмен толтырады. Б^л студентке алдыщы жэне соцFы бiлiмiнiц арасындаFы айырмашылыдты аныдтауFа мYмкiндiк бередi.
Лабораториялык сабактарды етюзудщ мундай эдiстемесi ойлау кызметшщ белсендшгшен, оку - зерттеушшк ю-эрекетше танымдык кызыгушылыктыц кушеюшен, зерттеушiнiц алдында турган мiндеттердi, мэселелердi талкылауга кызыгушылык танытудан, лабораториялык практикум аясында зерттеушшк бшктерш кецейтуге, терецдетуге умтылудан кершетш оку мазмунын мецгерудiц жогары децгешне кол жеткiзуге мYмкiндiк бередi деп есептеймiз.
Модификациялык-комбинациялык адаптациялык-инновациялар модификациялык жэне комбинациялык тYрлерге тэн адаптациялык-инновациялардыц YЙлесiмiн бiлдiредi. Бiздiц зерттеуiмiздiц аясында олар "6сiмдiктер физиологиясы" пэнi бойынша лабораториялык сабакта бiлiм алушылардыц оку-зерттеушiлiк ю-эрекеттерш уйымдастыру кезiнде iшiнара-iздеу эдiсiмен YЙлесiмде колданылды.
Iшiнара-iздеу эдiсi бiлiм алушыларды эвристикалык эцгiмелер барысында койылган мэселелердi бiртiндеп ез бетiнше шешуге баулуга арналган. Мунда окытушы проблемалык сурактар жYЙесiн ойлап табады, олардыц жауаптары бiлiм алушылардыц бiлiм базасына CYЙенедi, бiрак дайын жауабы болмайды, ягни сурактар бiлiм алушылардыц зияткерлiк киындыктарын тугызып жэне максатты ойлау эрекетш оятуы тиiс. Бул кезде студенттер ез бетiнше ойлайды, тапсырмаларды орындайды, проблемалык жагдайларды талдайды, салыстырады, корытады, корытынды жасайды, нэтижесiнде олардыц эдебиетпен жумыс ютеу бiлiмi мен бiлiктерi калыптасады [17;410].
"Эсiмдiктер физиологиясы" пэш практикалык жэне теориялык бiлiмдердi киылыстыра отырып, зерттеушiлiк iс-эрекетiнiц тYрлi жактарыныц белгiлерiн бiрiктiретiндiгiне тэж1рибелш-эксперименталды жумыс барысынан мысал келтiремiз.
Лабораториялык сабак такырыбы: Клеткадагы осмос цубылысы. Плазмолиз жэне деплазмолиз.
Сабактыц максаты: еомдш клеткасындагы осмос кубылысымен танысу, осмосты аныктау тэсiлдерiн мецгеру, плазмолиз бен деплазмолиздi бакылау.
Материалдар: антоцианы бар пияз немесе кызыл кырыккабат, азот кышкылды калий тузыныц iмольды ертндю (KHO3), скальпель, микроскоп, CYЗгiш кагаз, заттык жэне жабын шынылар, препараттык инелер.
Сабак барысы:
1. Теориялык бeлiм
А) Топтык жумыс кезещ: (окытушы проблемалык сурактар усынады, студенттер сурактарды топта талкылайды, ез жауаптарын усынады)
1. Барлык биологиялык мембраналар жартылай еткiзгiш мембраналар болып табылатыны белгiлi, ейткенi олардыц курылымына байланысты олар бiр заттарды (суды, газды) еткiзсе, ал баскаларыын (iрi зарядталган молекулалар, мысалы, глюкоза) еткiзбейдi. Шын мэнiнде, эрине, мембранада жасушага глюкозаны тасымалдаушылар бар, бiрак олар катац реттеледi жэне оныц жасушага бакылаусыз етуге мYмкiндiк бермейдi; дэл осыны сонымен катар иондарга арналган каналдар туралы айтуга да болады. Муны немен тYсiндiруге болады...?
2. Эимдш жасушасы Yшiн заттар тасымалыныц тацдамалылыгыныц мэнi неде?
3. Эткiзгiш мембрана аркылы заттар тасымалыныц тандамалылыгы клеткада осмос кубылысыныц пайда болуына экеледг Осмос кубылысы дегенiмiз ерiген заттыц жартылай еткiзгiш мембрана аркылы етуi барысында туындайтын процесс. всiмдiк жасушасында кандай курылымдар жартылай еткiзгiш мембраналардыц релiн аткарады жэне олардыц мацызы неде?
4. Тiрi жасушадагы осмос кубылысы ертндшщ осмос кысымынан туындайды. Ерiтiндiнiц осмос кысымы оныц концентрациясына гана байланысты, оныц тэуелдiлiгi тура: ертндшщ концентрация жогары болган сайын, оныц осмос кысымы да жогары болады. Егер ертндшщ осмос кысымы суйыктыктыц кысымынан (мысалы, цитоплазма, жасуша шырыны) артык болса, ерiтiндiнi гипертониялык деп атайды; егер аз болса - гипотониялык, егер тец болса - изотониялык ерiтiндi деп аталады. Егер есiмдiк жасушасын гипертониялык, гипотониялык жэне изотониялык ертндшерге салсак не болады?
5. Плазмолиз дегенiмiз белiмшесi жасуша протопластыныц гипертониялык ерiтiндi эсершен жасуша кабыкшасынан ажырауы. Плазмолиз непзшен жасуша кабыргага катты болып келетш
еимдш жасушаларына гана тэн. Жануар клеткаларын гипертониялыд ерiтiндiге салган кезде суынан айырылып, бYрiседi жэне мелшерi кiшiрейедi. Эимдак клеткасыныц плазмолизi осы процесске ¥дсас, бiрад протопласттыц бYрiсуi жасуша дабыргасыныц iшiнде жYредi. Калыпты жагдайда еимдш клеткасыныц плазмалеммасы жасуша дабыргасына шшен тыгыз жабысып тирады. Жасушаны концентрациясы жасуша шырыны концентрациясынан жогары ертцщге салганда, онда жасуша шырыннан шыгатын судыц диффузия жылдамдыгы доршаган ертндщен жасушага енетiн судыц диффузия жылдамдыгынан жогары болады. Клеткадан судыц шыгуы салдарынан жасуша шырыныныц келемi кiшiрейедi, ол цитоплазманыц клетка дабыгынан ажырауымен бiрге жYредi. Б^л д^былыс плазмолиз деп аталады. Плазмолиз есiмдiк жасушасыныц тiршiлiк эрекетiне далай эсер етод?
6. Плазмолиздi зерттеу есiмдiк жасушасы мембраналарыныц эртYрлi заттарга арналган еттазпштш туралы дорытынды жасауга мYмкiндiк береди Цитоплазманыц тутдырлыгына, клетканыц жэне сыртды ерiтiндiнiц осмостыд дысымы арасындагы айырмашылыдда байланысты, ягни цитоплазманыц судыц жогалту жылдамдыгы мен дэрежесiне байланысты ойыс, децес, тырыспалы жэне далпадшалы плазмолиз болып белiнедi. Децес жэне ойыс плазмолиздер арасындагы айырмашылыд неде? Децес жэне далпадшалы плазмолиздщ ^дсастыгы неде? В) лабораториялыд ж^мыстыц мадсатын аныдтау Г) лабораториялыд ж^мысты орындау реттшпн аныдтау
2. Практикалык; бвлiм
Тапсырма:
A) пияз дабыгынан жасалган препараттагы плазмолиз формаларын зерттеу жэне салыстыру
Б) деплазмолиз процесiн бадылау
B) натрий жэне кальций иондарыныц плазмолиз тYрiне эсерiн зерттеу
Г) еимдш жасушасы мембраналарыныц сахароза мен несепнэр Yшiн еткiзгiштiгiн зерттеу
Д) байдалатын д^былыстарды суреттеу.
3. Рефлексия кезещ: студенттер бYгiнгi сабад туралы ез пшрлерш бiлдiредi.
Kазiргi танда кепшшк жогары оду орындарында биологиялыд пэндер бойынша лабораториялыд сабадтарды еткiзуде элi де дайын эдiстемелiк н^сдаулыд бойынша сабад еттазудщ дэстYрлi эдiстемесi басым болып отыр. Б^л жагдайда студент бершген датац Yлгi бойынша лабораториялыд ж^мысты орындап шыдданымен, жYргiзiлген зерттеу ю-эрекетшщ мэнiн толыд тYсiнбегендiктен, оныц зерттеушiлiк д^зыреттшп далыптаспайды. Бiз осы мэселеш шешу Yшiн биологиядан лабораториялыд практикумдарда студенттердщ зерттеушшк д^зыреттшшн далыптастыруда адаптивтi - инновациялыд технологияларды одытудыц дэстYрлi эдiстерiмен Yйлесiмдiлiкте долдану эдютемесш жасадыд. Бiз пайдаланган модификациялыд-комбинациялыд адаптациялыд-инновациялар студенттердiц дажеттi адпаратты iздеу кезшдеп де, лабораториялыд ж^мысты орындау барысындагы да белсендiлiгiн дамтамасыз етедi деп ойлаймыз.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Поликанова Е.Г.(2018) Исторический аспект развития компетентностного подхода в образовании / Е.Г. Поливанова // Вестник ЧитГУ. № 4 (49), С. 48 - 52.
2. Аманбаева М.Б., Чилдибаев Д.Б. (2015) Развитие исследовательской деятельности при подготовке студентов-биологов в педагогическом вузе // Актуальные проблемы и результаты исследований в области биологического и экологического образования: мат. межд. науч.-практ.конф. Санкт-Петербург: Свое издательство. С. 223-226.
3. Hanauer D.I., Nicholes J., Liao F., Beasley A., HenterH. (2018). Short-Term Research Experience (SRE) in the Traditional Lab: Qualitative and Quantitative Data on Outcomes. CBELifeSciеncesEducation. Vol. 17, №4:https://www.lifestied.org/doi/full/10.1187/cbe.18-03-0046
4. Debburman S.K. (2002). Learning how scientists work: Experiential research projects to promote cell biology learning and scientific process skills. Cell Biology Education 1(4): 154-172. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12669101
5. Kolber B.J. (2011) Extended Problem-Based Learning Improves Scientific Communicationin Senior Biology Students. Journal of College Science Teaching. Vol. 41, No. 1: 32-39
6. Жексембинова А.К. (2017) Университетпк бшм беру жуйеанде болашак элеуметпк педагогтардьщ зерттеушшк кузыреттшпн калыптастыру: филос. докт. (PhD) дэрежесш алу ушш дайынд.диса А. - 171б.
7. Сыздыкбаева А.Д., Хан Н.Н. (2015) Исследовательская компетентность будущего учителя начальных классов // «Вестник» ЕНУ имени Л.Н. Гумилева. №3(106). С.335 - 340.
8. Skurikhina J.A., Valeeva R.A., Khodakova H.P., Maystrovich E.V. (2018). Forming Research Competence and Engineering Thinking of School Students by Means of Educational Robotics. EURASIA Journal of Mathematics, Science and Technology Education, 14(12), em1639.https://doi.org/10.29333/ejmste/97827
9. Унгарбаева Г.Р. (2017) Исследовательская компетентность в контексте подготовки биологов в бакалавриате// Биологическое и экологическое образование в школе и вузе: теория, методика, практика» / Сб. статей межд. научно-практ. конф. Санкт-Петербург: Свое издательство, С.254-257
10. Казарова О.А. (2015) Адаптивно-инновационные технологии в экологическом образовании: монография. Великий Новгород: НовГУ им. Ярослава Мудрого. - 156с.
11. Сотник В.Г. (2006) Формирование исследовательской компетентности студентов в процессе организации самостоятельной проектно-исследовательской деятельности: автореф. дисс...к.п.н. СПб. - 23с.
12. Хунг Б. (2015) Педагогические условия формирования исследовательской компетенции у студентов-химиков: дисс.... канд. пед. наук. Курск,180с.
13. Афанасенкова И.В. (2012) Формирование исследовательских умений студентов-химиков. Монография.Усть-Каменогорск: издательство ВКГУ им. С.Аманжолова. - 167с.
14. Берикханова А.Е. (2017) Создание коллаборативной учебной среды как средствоформирования успешности личности будущего учителя// Вестник КазНПУ им Абая. Серия «Педагогические науки». №2 (54). С.110-114.
15. Климченко И.В. (2014) Организация групповой работы студентов вуза как средство реализации технологии личностно-ориентированного обучения// Педагогика и психология: тенденции и перспективы развития. Сб. научных трудов по итогам межд. научно-практической конференции. Волгоград. С.30-32.
16. Seifert K., Fenster A., Dilts J.A., Temple L.(2009) An Investigative, Cooperative Learning Approach to the General Microbiology Laboratory. CBE Life Sciences Education. 8(2): 147-153. doi: 10.1187/cbe.09-02-0011
17. Курманалина Ш.Х, Муканова Б.Ж., Fалымова Р.К. (2007) Педагогика: Окулык. Астана: Фолиант. -656 б.
Технологии формирования исследовательской компетентности обучающихся в лабораторных
практикумах по биологии
Г.Р. Унгарбаева
Кызылординский государственный университет имени Коркыт Ата, Кызылорда, Казахстан
В последнее время зарубежными и отечественными учеными поднимается вопрос о необходимости владения будущими учителями исследовательской компетентностью, как одной из базовых компетентностей. Статья посвящена проблеме формирования исследовательской компетентности студентов-бакалавров по специальности "Биология". В статье раскрывается значение учебно-исследовательской, научно-исследовательской деятельности обучающихся во время лабораторных практикумов. Дается основание выбора применения адаптивно-инновационных технологий для формирования исследовательской компетентности, рассматривается краткое описание технологий, приводятся примеры применения адаптивно-инновационных технологии по дисциплинам "Физиология растений", "Биологический практикум" и "Цитология с основми гистологии".
Ключевые слова: исследовательская компетентность, исследовательские умение, исследовательская деятельность, учебно-исследовательская деятельность, научно-исследовательская деятельность, адаптивно-инновационные технологии, преподавание биологии, практикум.
Technologies for the formation of research competencies of students in laboratory workshops in
biology
G.R. Ungarbayeva
Korkyt ATA Kyzylorda state University, Kyzylorda, Kazakhstan gulshat_ungarbaeva@mail. ru
In recent years, foreign and domestic scientists have raised the question of the need for future teachers to possess research competence, as one of the basic competencies. This article is devoted to the problem of the formation of the research competence of bachelor students in the specialty "Biology". The importance of the implementation of educational research, research activities of students during laboratory workshops is revealed in the article. The basis of the choice of application for the formation of the research competence of adaptive-innovative technologies is given, a brief description of these technologies is considered and examples of the application of adaptive-innovative technologies in the disciplines of Plant Physiology, Biological Practical, and Cytology with the Basics of Histology are provided.
Keywords: research competence, research skills, research activities, educational and research activities, research activities, adaptive and innovative technologies, teaching biology, workshop.
Pegas^uara 20.04.2020 tyctL
