CC BY
4DOI 10.24412/2709-1201-2024-269-274 УДК 663.2 (574.1)
БАТЫС ЦАЗАЦСТАН ОБЛЫСЫНДАГЫ СYРЛЕМ ДАЦЫЛДАРЫНЫЦ 0Н1МД1Л1Г1 МЕН 0НШ ^¥НДЫЛЫГЫН САЛЫСТЫРМАЛЫ ЗЕРТТЕУ
ЖАНАТАЛАПОВ НУРБОЛАТ ЖАСТАЛАПОВИЧ
Жэцпр хан атындагы Батыс ^азакстан аграрлык-техникалык университетi доцент м.а., PhD Орал, ^азакстан Республикасы
БЕККАЛИЕВ АСХАТ КАЖМУРАТОВИЧ
Жэцпр хан атындагы Батыс ^азакстан аграрлык-техникалык университет! доцент м.а.,
PhD Орал, ^азакстан Республикасы
СYЙЕУFАЛИ АЦ-БАЯН ЕРЖАЩЫЗЫ
Жэцпр хан атындагы Батыс ^азакстан аграрлык-техникалык университет студентi
Орал, ^азакстан Республикасы
Ацдатпа. Казацстан Республикасыныц aгроeндiрiсiнiц халыцты сапалы да таза етммен цамтамасыз етуде зор MYMrnHdrnmepi бар. Елiмiзде цaзiргi тацда ауыл шаруашылыгы басты орын алуда, сeбeбi халыцты таза жэне сапалы азыц тYлiкпeн цамтамассыз ету мацызды болып табылады. Елiмiз болашацта eттi 80%-ы экспортца шыгару жоспарда бар, сондыцтан малды азыцтандыруда аралас дацылдар етмдыт жогары болуы тшс, эрi цурамында ацуыз мeлшeрi жогары болганы жен. Жем-шеп мал шаруашылыгыныц, мемлекеттщ улттыц мYлiгi, экономиканыц орныцтылыгыныц неггзгг факторларыныц б1р1, aзыц-тYлiк цаутЫздтнщ кетлдш болып табылады. Батыс Казацстанныц кептеген аудандарында дэндi дацылдардыц штде барынша eнiмдi жэне арзан цунарлы мал азыгы болып табылады. Мацалада Батыс Казацстан облысы жагдайында сурлем Yшiн еЫршетт дацылдарды салыстырмалы зерттеу нэтижeлeрi кeлтiрiлгeн.
Ктт свздер. Сурлем дацылдары, еммдшк, емм сапасы, мал азыцтыц цундылыц, протеин, алмаспалы энергия.
К1р1спе. Мемлекеттщ азык-тулш'пк каушаздшн сипаттайтын кeрсеткiштердi калыптастыруда материалдык баланстар мацызды рел аткарады, олардьщ бiр тYрi ресурстар баланстары жэне ауыл шаруашылыгыныц непзгг ешмдерш пайдалану болып табылады.
Керсетшген баланстар ешмнщ eндiрiлген сэтшен бастап тYпкiлiктi тутынылуына дешнгг козгалысын кeрсетедi жэне сол аркылы халыктыц непзп азык-тYлiк ешмдерш тутыну келемш аныктауга, азык-тулш нарыгында калыптаскан жагдайды талдауга, азык-тYлiктi импорттау кажеттiлiгiн багалауга, мемлекеттiц азык-тYлiк ресурстары халыктыц тагамга кажеттiлiктерiн каншалыкты камтамасыз етiп отыргандыгын есептеуге мYмкiндiк береди
Халыктыц жан басына шаккандагы непзп азык-тулш eнiмдерiн тутыну баланстар деректерi бойынша есептеледi. Серпiндегi баланстар деректерi халыктыц тамактануы курылымындагы YPДiстердi аныктауга мYмкiндiк бередi. Азыктык ауыл шаруашылыгы дакылдарыныц мал азыгына шыгысыныц, осы дакылдардыц корларына катынасы, бастапкы азык^лштш ресурстардыц кай дэрежеде мал азыгын eндiру Yшiн колданылатынын кeрсетедi, бул мал жэне eсiмдiк шаруашылыгы салаларындагы саясатты болжауга мYмкiндiк бередi [1].
Мал шаруашылыгын дамыту мэселесiн шешу мал азыгы корын ныгайту iсiмен тыгыз байланысты. Ауыл шаруашылыгы малдарыныц биологиялык eнiм мYмкiншiлiктерiн 8000-
10000 л CYTKe, орташа тэулштш 1000-1100 г еамге кол жеткiзу Yшiн ipi мYЙiздi караларды ceMipTKeH кезде оларды кунарлы да сапалы мал азыгымен Yздiксiз камту кажет.
3pi тураксыз, эрi нашар мал азыгы коры - облыска тэн кецшен таралган кубылыс. Шалгындык мал азыгы ендiрiсiнде табиги жэне eric алкаптарыньщ енiмдiлiгi тым темен. Барлык жерлердеп табиги шабындыктар мен жайылымдар тозган, 3-шi аймакта жерлердщ шелге айналуы байкалады. Танаптык мал азыгы ендiрiciндe eгic алацдары eдэуiр кыскарып, мал азыгы дакылдарыныц тYciмi азайып кетп. Дакылдар жиынтыгы дэндiк-жeм-шептiк дакылдармен (жем-шепке арналган бидай, арпа, сулы) шектелш барады. Егiндiктeр курамындагы 76%-ды бидайдыц бiр езi алып жатыр, арпаныц Yлeci 20,2%, тары мен ^здш кара бидайдыц Yлecтeрi тиiciншe 2,1 жэне 1,3%, калган дэндi дакылдар (соныц iшiндe мал азыктык) 0,4% [2].
Онсыз да нашар саналатын ту^мдшктщ одан сайын темeндeуi егшшшктщ мэдениетшщ темeндiгiнeн болды, соныц шшде агротехниканыц дeцгeйi тиicтi дэрежеде емес, тыцайткыштар, еciмдiктeрдi коргау жэне ауыспалы eгicтeр жYЙeci саналы ойластырылмаган.
БYгiнгi тацда мал азыгын озык технологиялар бойынша ендiру мYлдeм дeрлiк токтатылган. 1с жYзiндe мал азыгына непзшен калориясы темен дэн калдыктары мен кебектер, кейде тек бидай колданылады [3].
Мал азыгы ендiрiciн тыгырыктан алып шыгу Yшiн диверсификация жYргiзудiц мацызы зор, ягни eгic алацдарыныц курылымы езгeртiлiп (eгic курылымында акуызы мол мал азыгы дакылдарын кебейту), табиги-климат жагдайына бeйiмдeлгeн жэне инновациялык технологияларды колдану аркылы мал азыгы дакылдарыныц ешмдшгш арттыруды уйымдастыру [4, 5].
Осыган байланысты еciмдiктeрдiц биологиялык мYмкiншiлiктeрi, табиги-климаттык жэне материалдык-техникалык ресурстар саналы тYPдe ecкeрiлeтiн мал азыгы дакылдарыныц акуызы мол, куаттылыгы мен ешмдшп жогары агрофитоценоздарын куру женшдеп гылыми зерттеулер езeктi мэселе болып табылады.
Материалдар мен эдктер. Зерттеу жумыстары 2023 жылы Жэцгiр хан атындагы Б^АТУ-да, ал далалык зерттеулер Б^О Бэйтерек ауданы «Дэукара» шаруа кожалыгында кабылданган эдicтeр бойынша уйымдастырылды.
Зерттеу нысаны - CYрлeм дакылдарыныц епспктерь
Зерттеулер далалык тэжiрибeлeрдe жалпы ауданы 60м2, есептеу ауданы 50м2 болатын мелдектерде 3 кайталанымда уйымдастыру колданыстагы эдicтeмe бойынша жYргiзiлдi.
Зерттеу нэтижелерь Дакылдар енiмдiлiгiн кYн сэулесшщ жалпы тYCкeн саны, фотоcинтeздiц тшмдшп жэне биомассаныц жогарлауы сиякты факторлар аныктайтындыктан, зeрттeулeрiмiздe мал азыктык дакылдардыц жапырак ауданын есептеу аркылы фотосинтетикалык керceткiштeрiн зeрттeдiк.
Бiздiц зeрттeулeрiмiздiц нэтижес бойынша 16-шы мамыр ^ш жапырак ауданын елшеу кeзiндe жYгeрiнiц жапырак eнi - 1,3 см, узындыгы- 8,4 см болды.
^нбагыстыц жапырак eнi-2,5 см, узындыгы-4,3 см болды. ^умайдыц жапырак ауданыныц еш-4,31 см, узындыгы-4,41 см-ге тец болды.
Жаздык рапстыц жапырак eнi 1,8 см, узындыгы-3,09 см-ге тец.
26^i мамырда жYгeрiнiц жапырак бeтiнiц ауданы 2,5 см узындыкты, 16,3 см eндi керceттi. КYнбаFыc жапырак бетшщ ауданы 8,7 см узындыкты, 4,41см eндi курады.
^умайдыц жапырак бетшщ ауданы: узынды^ы^^ см, eнi-7 см. Ал жаздык рапс жапырак бетшщ узынды^ы^^ см, еш- 5,85 см болды.
5 - маусымда жYгeрiнiц жапырак бeтiнiц аудан узындыFы-31,78 см, еш-4,75 см-ге ескен болса, кYнбаFыcта жапырак бeтiнiц узындыFы-10,83 см-ге, еш -9,26 см-ге тец болды.
^умай жапырак бeтiнiц узындыFы 23,39 см, еш - 2,27 см, ал жаздык рапс жапырак бетшщ узындыгы - 9,2 см, еш - 8,6 см - ге есп.
16 - маусымда аныктауда жYгерi жапырак бетшщ ауданы 42,9 см узындыкты, 5,4 см ендi керсетп. ^нбагыстыц жапырак бетшщ ауданы: узындык - 17,1 см, ен - 15,15 см.
^умайдыц жапырак узындыгы - 28,88 см, еш - 3,81 см жэне жаздык рапстыц жапырак узындыгы-45,25 см, енi-6,33 см-ге естi.
Сонымен ец жогаргы жапырак бетшщ ауданы ^нбагыс болса, ец аз максималды жапырак бетшщ ауданы кумайда болды.
^н сэулесшщ энергиясын толык пайдалану, жем-шеп дакылдардыц фотосинтетикалык мYмкiндiктерiн жэне ешм децгешн арттырудыц кепiлi болып табылады.
Бiздiц зерттеулерiмiзде жYгерi нускасындагы максималды жапырак ауданы 32,65 мыц.м2/га-ды курады.
1 гектар жердегi ^нбагыс максималды жапырак бетшщ ауданы 28,50 мыц.м2/га болды.
^умай максималды жапырак ауданы 22,65 мыц.м2/га-ды керсеттi.
СYрлемге есiрiлген жаздык рапстыц максималды жапырак ауданы 17,85 мыц.м2/га -га тец болды. Бiздiц зерттеулерiмiзде кYнбаFыстыц жапырак бетшщ ауданы жYгерiден 4,15 мыц.м2/га-га аз болды.
КYнбаFыстыц максималды жапырак бетшщ ауданы кумай нускасынан 5,85 мыц.м2/га^а жоFары болFаны аныкталды.
Бiр гектар жердегi жYгерiнiц жапырак ауданы арпаFа (бакылау нускасы) караFанда 5,31 мыц.м2/га^а жоFарлады.
ЖYгерiнiц максималды жапырак бетЫц ауданы жаздык рапспен салыстырFанда 14,8 мыц.м2/га-Fа кеп болды. ЖYгерiнiц фотосинтетикалык кабiлеттiлiгi 2,98 млн.м2.кYн./га децгешнде тiркелдi. Ал кYнбаFыста фотосинтетикалык кабшеттшк 2,05 млн.м2.кYн./га- ды керсеттi.
^умайдыц фотосинтетикалык кабiлеттiлiгi 1,42 млн.м2.кYндi курады, ал жаздык рапстыц фотосинтетикалык кабшеттшп 0,65 млн.м2.кYн болды. ЖYгерiнiц фотосинтетикалык кабiлеттiлiгi кYнбаFыска караFанда 0,93 млн.м2.^н./га^а жоFары болды. ^умайдыц фотосинтетикалык кабшеттшп бакылау нускасымен салыстырFанда 0,63 млн.м2.^н./га аз болды. ^умайдыц фотосинтетикалык кабшеттшп жаздык рапска караFанда 0,77 млн.м2.^н./га^а жоFары болды.
Сонымен ец жоFарFы максималды жапырак бетiнiц ауданы жYгерiде тiркелдi. Ец аз максималды жапырак бетшщ ауданы жаздык рапс болды.
Фотосинтетикалык кабшеттшп ец жоFары жYгерiде аныкталды. Ал фотосинтетикалык кабшеттшп ец темен керсетюш жаздык рапста тсркелдь
Демек, Батыс ^азакстан облысында жYгерi, кYнбаFыс жэне кумай дакылдары жоFарFы жапырак ауданы жэне фотосинтетикалык кабшеттшпмен ерекшеленедi.
Мал азыктык дакылдарды есiрудiц басты максаты Батыс ^азакстан облысында жоFары акуызы мол ешм жинау болып табылады.
Бiздiц зерттеулерiмiзде жYгерi дакылыныц енiм мелшерi 152,4 ц/га болды. КYнбаFыстан алынFан дэн мелшерi 129,8 ц/га курады. КYнбаFыстыц енiмдiлiгi жYгерiге караFанда 22,6 ц/га темен болды.
^умайдыц енiмдiлiгi 99,8 ц/га болды. Жаздык рапстыц азык ешмдшп 48,6 ц/га-ге тец болды. Жасыл балауса ретiнде жоFары ешм керсеткен жYгерi. Оныц енiмдiлiгi кYнбаFыска караFанда 23,2 ц/га-Fа, кумаЙFа караFанда 52,6ц/га-Fа жоFары болды.
СYрлем дакылдарыныц курFак масса мелшерiне токтала кетсек жYгерi коректiк заттар 27,74 ц/га^а тец болды. КYнбаFыстыц курFак массасы 27,26 ц/га, ал кумайда 21,46 ц/га, жаздык рапста 6,07 ц/га тец болды. ЖYгерiнiц курFак масса мелшерi кумайдан 6,28 ц/га-Fа, жаздык рапстан 21,67 ц/га^а артык керсетюшт керсеттi. Ал кYнбаFыстан 0,48 ц/га^а артык керсеткiштi керсетiп отыр (1 кесте).
Кесте 1 - Сурлем дакылдарынын ен1мд1л1г1
Дакыл атауы Жасыл балауса, ц/га ^ургак масса, ц/га
ЖYгерi 152,4 27,74
^нбагыс 129,8 27,26
^умай 99,8 21,46
Жаздык рапс 48,6 6,07
Демек, Батыс ^азакстан облысында мал азыктык дакылдардан CYрлем Yшiн жYгерi мен кYнбаFысты eсiру тиiмдi.
Ауыл шаруашылъ^ында мал азыктак дакылдардыц ешм кундылъ^ыныц мацызы зор. Жем-шеп дакылдарынъщ eнiм к¥ндылыFына мал азыктык дакылдардыц азыктык бiрлiгi, шикi протеин, азык бiрлiктерiшц протеинмен камтылуы жатады.
Бiздщ зерттеулерiмiздщ нэтижесiнде бакылау нускасында азыктык бiрлiк салмаFы 23,30 ц/га керсетп. КYнбаFыста азыктык бiрлiк салмаFы 20,11 ц/га^а, кумайда 20,41 ц/га-Fа, жаздык рапста 6,69 ц/га-Fа тец болды.
Азыктык бiрлiгi ец жоFарFысы жYгерiде, ец тeменi жаздык рапста болды.
ЖYгерiге караFанда кYнбаFыстыц азыктык бiрлiri 3,19 ц/га-Fа, кумайда 2,89 ц/га^а, жаздык рапста 16,61ц/га-Fа жоFары болды.
Шию протеин салмаFы жYгерi бакылауда 2,85 ц болды. КYнбаFыста шию протеин салмаFы 2,82 ц, кумайда 0,65 ц, жаздык рапста 1,15 ц-ге тец болды.
Ец жоFарFы шию протеин eнiмдiлiгiмен жYгерi, ал ец темен шию протеин децгешнен жаздык рапс ерекшеленедi.
ЖYгерiмен салыстырFанда кYнбаFыста шикi протеин мeлшерi 0,03 ц/га^а темен болды. ^умайдыц к¥PамындаFы шикi протеин салмаFы жYгерiмен салыстырFанда 0,81 ц/га-аз болды.
Ал жаздык рапс бакылау нускасынан шикi протеин мeлшерi 1,17 ц/га-Fа аз болды (2 кесте).
Кесте 2 - Сурлем дакылдарыныц ешм кундылыгы
Дакыл атауы Азыктык Шию Азык бiрлiктiц
бiрлiк, ц/га протеин, ц/га протеинмен камтылуы, г
ЖYгерi 23,30 2,85 130
^нбагыс 20,11 2,82 140
^умай 20,41 2,04 100
Жаздык рапс 6,69 1,15 171,9
Азык бiрлiктерiнiц протеинмен камтылуында бакылау нускасындагы жYгерiде 130 г-га, ^нбагыста 140 г-га тец болды.
^умайдыц азык бiрлiктiц протеинмен камтылуында 100 г-ды, ал жаздык рапс 171,9 г-ды кeрсеттi.
Азык бiрлiктерiнiц протеинмен камтылуында ец жогаргы керсетюш жаздык рапста, ец тeменгi кумайда болды.
Бакылау нускасымен салыстырганда ^нбагыстыц азыктык бiрлiгiнiц протеинмен камтылуы 10 г-жогары болды. ЖYгерiде азыктык бiрлiгiнiц протеинмен камтылуы кYнбаFыска караганда 10 г-га аз болды.
^умаймен салыстырFанда кYнбаFыстыц азыктык бiрлiгiнiц протеинмен камтылуы 40 г -Fа жоFары болды. Ал жаздык рапс дакылыныц азыктык бiрлiктерiнiц протеинмен камтылуын бакылау нускасымен салыстырFанда 41,9 г^а кеп болды.
СYрлем дакылдарыныц курамындаFы азыктык бiрлiгi мен шикi протеин мелшерi жоFары жYгерi болса, алмаспалы энергиясы жоFары дакыл кYнбаFыс болды.
Демек, Батыс ^азакстан облысында мал азыктык кундылы^ы женiнде CYрлемге жYгерi мен кYнбаFысты есiру пайдалы.
Агрофитоценоздарда фотосинтез бен энергия алмасу процессшде энергиядан баска антропогендiк эсерiмен болатын энергия формалары негiзгi роль аткарады. Олар ауыл шаруашылыFы техникалары мен машиналарына колданылатын жанар - жаFар май, электроэнергия, ендiрiстiк шыFындарFа минералды тыцайткыштарды экеледi.
Эдебиеттердегi талдаулар бойынша бiр дакылды эртYрлi аймактарда еаруде энергетикалык шыFынныц бiрдей болмайтынын керсетедь
БуFан коса Батыс ^азакстан облысы жаFдайында CYрлем дакылдарыныц катысуымен болатын агрофитоценоздарFа катысты зерттеулер аз жYргiзiлген. Бул бидай сорттарыныц агроэнергетикалык тиiмдi технологиясын дамытуда себеп болады.
Ауыл шаруашылык ендiрiсiнiц практикасында бул тапсырмаларды шешуге «ауыл шаруашылыFын энергетикалык талдау» колданылады.
Агроэнергетикалык тиiмдiлiк шараларын есептегенде дэндi буршакты дакылдарды есiруге кеткен жалпы энергия шы^ындары аныкталады.
Технологиялык карта негiзiнде жалпы энергия шы^ындары жасалFан технологиялык операциялардыц периоды мен ци^ бойынша жYргiзiледi, ондаFы 70% энергия шы^ыны -топырак ецдеуге, себуге, жинауFа жэне енiмдi тасымалдауFа кетсе, ал 20 %-ы жинаудан кешнп тукымды ецдеуге жэне тукым материалын дайындауFа кеткенiн керсетедi.
СYрлем дакылдарыныц алмасу энергия керсеткiштерiндегi жYгерiнiц шыFымы 27,7 ГДж, кYнбаFыстыц алмасу энергия шы^ымы 17,45 ГДж, кумайдыц алмасу энергия шыFымы 18,09 ГДж, жаздык рапстыц алмасу энергия шы^ымы 6,25 ГДж болды.
Алмасу энергиясыныц шы^ымында жоFарFы керсеткiшi жYгерiде, ал ец теменп керсеткiшi жаздык рапс болды.
ЖYгерi нускасымен салыстырFанда кYнбаFыс энергия алмасу шыFымы 10,25 ГДж, кумайда 9,61 ГДж, жаздык рапста 21,45 ГДж кем болды.
Ауыл шаруашылык дакылдарыныц энергия шы^ындарын есептеуде мацызы зор. Энергия шы^ыны жYгерi нускасында 10,75 ГДж, кYнбаFыста 9,48 ГДж, кумай 8,78 ГДж жэне жаздык рапс нускасында 5,40 ГДж болды.
Энергия шы^ыны ец азы жаздык рапста, ал ец кеп энергия шы^ыны жYгерiде болFанын керсетп. ЖYгерiнiц энергия шыFымы кYнбаFыспен салыстырFанда 1,27 ГДж-ге, кумайда 1,97 ГДж-ге, жаздык рапста 5,35 ГДж-ге темендеген.
Мал азыктык дакылдардан энергетикалык тшмдшк коэффициент жYгерiде 2,6 пайыз, кYнбаFыс 1,8 пайыз, кумайда 2,0 пайыз, жаздык рапста 1,1 пайыз керсетп.
Энергетикалык тшмдшк коэффициента жYгерi нускасымен салыстырFанда жаздык рапс ец темен нэтиже керсетп. Энергетикалык тиiмдiлiк коэффициент жYгерiмен салыстырFанда кYнбаFыста 0,8 пайы^а, кумайда 0,6 пайызFа, жаздык рапста 1,5 пайы^а темен болды.
Демек, Батыс ^азакстан облысында мал азыктык дакылдардан CYрлемге есiрiлген жYгерi, кYнбаFыс жэне кумай еару биоэнергетикалык тиiмдi шара.
^орытынды. Зерттеулер Б^О-да CYрлем Yшiн жYгерi мен кYнбаFысты есiру тиiмдi екенш аныктады. ЖYгерiнiц енiмдiлiгi 152,4 ц/га^а кураса, кYнбаFыстыц енiмдiлiгi 129,8 ц/га^а тец болды.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Rakhimzhanova G.M. The role of investments in the current state of the food market in the Republic of Kazakhstan. News of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan. Series of agrarian sciences. - 2019. - Volume 1, №49. - P.29-39. https://doi.org/10.32014/2019.2224-526XA ISSN 2224-526Х (Print)
2. Nasiyev B.N., Yancheva H.G., Zhanatalapov N.Zh. Pasture mode for use of Sudan grass // Вестник НАН РК. - 2020. - №2. - С.76-83. https://doi.org/10.32014/2020.2518-1467.44
3. Володарский Н.И. Агробиологические основы возделывания кукурузы на Кубани // Кукуруза. - Краснодар, 2018. - С. 3-19.
4. Пенчуков В.М. Интенсивная технология на Кубани / В.М. Пенчу- ков, Д.С. Васильев, В.И. Марин // Маслич. культуры. - 2017. -№3. - С.4-6.
5. Алейникова, Л.Д. Основы кормопроизводства. - М.: Агропромиздат, 2018. - 190с.
