CC BY
33Вестник «Oрлеу»-kst
Ц
профессиональной и личностной готовности педагогов к внедрению лучших международных ценностей и целей образования в педагогическую практику.
Опыт развития на основе сотрудничества убеждает: в современных условиях не столь важно, где произведено знание; важнее то, где оно нашло свое инновационное примене-
ние. Уделяя внимание интеграции в мировую систему образования можно совершенствовать свою деятельность и создавать лучшие условия для профессионального развития не только специалистам и педагогам системы повышения квалификации, но и всей педагогической общественности страны в целом.
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОЦУШЫЛАРЫНЫЦ ТАНЫМДЬЩ 1С-ЭРЕКЕТ1Н УЙЫМДАСТЫРУДЫЦ ЖОЛДАРЫ
ЕЩАНОВА Э.К, Ы. Алтынсарин атындагы Арцалыц мемлекетт1к педагогикалыц институты, Арцалыц ц.
Окушыларга элемдш децгейде бшм, тэр-бие беру - казiргi заман талабы. Бул зацды да, ейткеш бiздщ когам eмiрiнде адамгер-шiлiк бастамаларыныц рeлi барган сайын артып, моральдык факторлардыц ыкпал аясы кецейе тYсуде.
Бастауыш мектеп кезещнде негiзгi ю-эре-кет оку болгандьщтан, баланыц барлык пси-хикалык YДерiсiне eзгерiс енедi. 1с-эрекет белсендiлiгiн керсете отырып, акыл ой ецбе-гше зейiн аркылы жYзеге асырады.
Оку ю-эрекет балага eзiнщ есте сактау Yдерiсiн баскаруды талап етедi. Мектепте-гi оку YДерiсiнiц талаптары мен езше тэн мазмуны бул YДерiстi едэуiр дамытады, есте сактау мыктылыгы беки тYседi. Есте сактау децгей есте сакталынатын материалдыц мазмунына ю-эрекет сипатына, материалды есте сактау жэне кайта жацгырту тэсiлдерi мен эдютерш мецгеру децгешне байланысты болады.
Бастауыш мектеп кезещнде сездш материалды есте сактау мYмкiншiлiгi кYрт жога-рылайды, мецгершетш оку материалы Yнемi окушыдан елестету YДерiсiн талап етш оты-рады. Есте сактау мен елестету YДерiсiн талап етш отырады. Есте сактау мен елестету баланыц куш жiгердi керек ететш мотивтерге байланысты eзгерiп отырады. Бастауыш мектеп кезещнде алган бiлiмдерi бала eз ю-эре-кетiнде колдануга машыктанады. Баланыц акыл - ой эрекетшщ дамуы YДерiсiнде орын-
дау практикалык эрекетiнен iшкi аeыл - ой эрекетше кeшу кeрiнедi. Дегенмен, практикалык эрекет жогалмай, керiсiнше, окушы-ныц жаца, киын тапсырмаларды орындау не-гiзiнде байкалады. Ойлаудыц iшкi жоспарга кeшуi аркылы iзденiс, негiзгi сипаттагы практикалык эрекеттi орындауды Yйренедi.
Бастауыш мектеп жасындагы ^ркем жазу бала ойына едэуiр (кeркем жазу ойы) eзгешелiк енгiзедi. ^ркем жазу сабагы ана тiлiнiц грамматикалык табигатын ашады жэне ана тшн еркiн мецгеруге мYмкiндiк бе-ред1
Бастауыш мектеп жасындагы балалардыц жеке басыныц дамуы - окуы мен танымдык эрекеттiц калыптасуында. Оку ю-эрекетш-дегi белсендiлiгi мен адамгершiлiк касиет-терiнiц калыптастырудагы каркынды кезец. Оларды eзгелер мен карым - катынас жасау белсендiлiгiнiц кYштi кезецi деп аталады [1].
Бiлiм негiзi бастауыш сыныптан бастала-тыны белгiлi. Бастауыш сынып окушысы не нэрсе болса да бшуге кумар, колмен устап кeзбен кeргендi унатады. Зейiндерi тураксыз болгандыктан, бiр сарынды окудан тез жа-лыгады. Сондыктан оку мазмуны мен тэрбие эдiстерiн жацарту багытында окушыларга сапалы бiлiм мен саналы тэрбие беру Yшiн жан - жакты iздене отырып жYЙелi жумы-тар жасауга тура келедi. Ол Yшiн бiрiншiден, оку YPДiсiн интенсивтендiрудi колдану, екш-шiден, бiлiмдi децгейлеп беру технологиясы
и
Вестник «Oрлеу»-kst
аркылы окушыларга бшм мазмунын игеруге кол жеткiзу кажет [2].
Таным теориясы оку эрекетше тiкелей ка-тысты. Бiлiм игеру эркашан таныммен бай-ланысты келедь Окудыц мiндетi - табигат, когам жэне окушыныц психикалык процес-тершщ даму зацдылыктарын окушы санасы-на ендiру. Таным мен оку арасында жалпы ортактастык кеп. Окушы коршаган дYниенi тану аркылы дамиды, кемелденедь Оку жу-мысын таным ютершщ езiнше бiр формасы ретiнде карастыруга болады.
Танымдык ю-эрекеттщ езге эрекет тYр-лерiнен ец басты ерекшелш - окушыныц Yнемi «жаца дYниеге енумен», эрбiр жаца эрекеттердi окушыныц оныц бiрiнен екш-шiсiне ауысып отырумен байланысты. Сон-дыктан, оку YPДiсiнде окушыныц бiлiм алуга, ез безмен эрекет етуге деген кулшынысын оятуга, акыл - ойыныц дамып, жетiлуiне тYрткi болатын танымдык ю-эрекетп уй-ымдастырудыц тиiмдi эдiс - тэсшдерш iздес-тiру езектi сипат бередь
Окушыныц танымдык iс-эрекет курылы-мы: танымдык кызыгушылыктан, танымдык белсендшк, танымдык iзденiмпаздык жэне шыгармашылык iс-эрекеттен турады. Окушы когам емiрiнде мацызды iс-эрекетке дайындалып жаткандыктан, оныц оку - та-нымдык эрекетi болашак кэсiби эрекетiнiц дидактикалык бейнесi болуы керек. Сон-дыктан окушыныц ю-эрекет багытталган, ал оныц элеуметтiк жэне танымдык бел-сендiлiгi оныц емiрлiк жолын аныктаудагы умтылысы болып табылады. Окушылардыц танымдык белсендiлiгi оку YPДiсiнде калып-тасады. Белсендi оку-танымдык ю-эрекетшщ кездейтiн мYДдесi, бiлiмнiц когамдык мэнш угыну, когамга кызмет ету каркынын YДету кажеттiлiгi негiзiнде дамиды. Белсендшк-тiц ец жогары керiнiсi окушылардыц алган бiлiмдерiн емiрде пайдалана бшу болып табылады. Демек, окушылардыц оку-танымдык белсендшгш калыптастыру - оку Yрдiсiн жетiлдiрудiц негiзгi шарты ретшде карастыру кажеттiлiгi туындайды. Тэуелсiз ^азакстан мемлекетiнiц казiргi кезецiндегi
когамныц тYрлi сфераларыныц курылуы мен тулганыц белсендшгшщ жогарылауы арасында байланыс айкындала тYсуде. Осыган байланысты балалардыц танымдык эрекетш белсендiлендiру, оны тиiмдi баскару жэне да-мыту, эдiстемелiк, уйымдастырушылык жэне моральдiк - психологиялык тургыдан камта-масыз ету кYPделi педагогикалык мэселе гана емес, мацызды элеуметпк мэселе болып табылады [3].
Таным - адам санасын дамытудыц непзь Оку эрекетi аркылы баланыц таным YPДiсi дамиды. Философтар - Д. К^беков, ¥. Сы-дыков бойынша: «Таным дегенiмiз - сырткы заттар мен кубылыстардыц, олардыц катына-старыныц адам санасында идеалды образдар жYЙесi ретiнде бейнелеуiнiц кайшылыкка толы кYPделi процесЬ». Таным ториясы - ай-наладыгы коршаган дYниенiц адам санасын-да бейнелеуiн, танымныц жалпы шарттары мен мYмкiндiгiн, бiлiмнiц шындыкка каты-насын, когамдык тэжiрибе негiзiнде юке аса-тын таным YPДiсiнiц зацдылыктарын, оныц непзп тYрлерiн, эдiстерiн, теорияларды куру жэне дамытудыц жолдарын зерттейтш психология гылымыныц саласы.
Танымдык психикалык YPДiстiц дамуымен бiрге баланыц психикалык касиеттерi ка-лыптаса бастайды. Осыган байланысты ой-лаудыц кабылдагыштык, бакылагыштык эрi багыттаушылык релiмен, ынтымактастык байланыс бiрлескен кызметiнде iске асыры-лады.
Окушылардыц танымдык эрекеттерiн арт-тыру казiргi заман педагогикалык теориясы мен практикасыныц даму кезецiнде езектi мэселелердщ бiрi болып отыр. Окушы бел-гiсiзден белгiлiге, бiлiмсiздiктен бшмдшк-ке, таным жYЙесiне талпынады. Сол Yшiн эрбiр устаз алдындагы балауса шэюрттершщ дYниетанымын бакылап, оган дурыс багыт -багдар берiп, айналадагы емiр болмысына сай жан - жакты бYлдiршiндердiц мектепке алгаш келген ^ннен бастап, бiлiммен катар танымдылык касиеттерш де дамытуды колга алу кажет. Себеб^ езiн коршаган дYниенi жете таныган окушы сабакты да терец мец-
Вестник «Орлеу^-kst
ü
гередi. Ендеше ^нбе - kyh ecin, есейiп келе жаткан шэкiрттердi окытуда - басты eзектi мэселе олардыц танымдык касиет - кабшетш дамыту болып табылады [4].
Окушылардыц танымдык процестерiн дамытуда жYргiзiлетiн жумыстары аркылы зешннщ касиеттершде, ес пен кабылдауды, сейлеу ойлауда жэне т.б. процестерде Yлкен орын алуы тиiс. Окытушыларга бастауыш сынып окушыларыныц бшмнщ тиiмдiлiгiн, олардыц даму децгеш мен зейiннiц жогары дамыганына, эсiресе, ырыкты зейiннiц жогары болуы мацызды орын алады. Балалардыц санасын бакылау Yшiн, оку эрекетшдеп зеш-hïh аныктау объектiсiне туралау, есте сактау, ойлау мен сейлеуде алдарына максат койы-лады. Зешннщ - барлык психикалык та-ным процестерiмен байланысты жэне соныц кемепмен аныкталады [5].
Танымдык эрекет - шэюрттщ бiлiмге де-ген ете белсендi акыл - ой эрекеть Танымдык кажеттiлiк, максат, таным кисындары жэне эрекеттiц негiзiнде окушылардыц танымдык белсендiлiктерi артып iзденiмпаздыFы ка-лыптасады. Окыту эдiстемесiнде окушыныц танымдык iзденiмпаздыFын дамытуFа басты назарды алFашкылардыц бiрi болып Я.А. Ко-менский аударады. Ол: «Таным бастамасы -сезiмнен туады, бала сезiне бiлмесе, оныц ой
- eрiсiнде ешкандай езгерю болмайды. Окы-туды зат туралы сезбен емес, сол затты бакылау аркылы шэкцрттщ ойын дамыту керек.»,
- деп жазды.
Окушылардыц танымдык кызы^ушылы-
Fыныц калыптасуыныц психологиялык -педагогикалык негiздерi Г.И. Щукинаныц ецбегiнде карастырылFан. Онда ол «Танымдык мYДденiц мэш окушыныц танып бiлуге деген ынтасында, таным саласына терецiрек бойлауFа, Yнемi eзi кызыFатын пэнмен ай-налысуFа умтылуында болып табылады» деп керсетедь Танымдык мYДде окыту кура-лы болуы, мотивация ретiнде кeрiнiс табуы мYмкiн жэне неFурлым жоFарырак децгейде туетаныц eзiндiк касиетiне айналады, яFни эмоционалдык - танымдык баFытталуFа ке-шедi. Сонымен окыту барысында жумыс-ты белсендiлiкпен орындау Yшiн мотива-цияны арттыру жэне окушылардыц жаца кызь^ушыльщтарын калыптастыру макса-тымен танымдык кызы^ушылыкты ескеру кажеттiгi шыFады.
Танымдык кызы^шылыктыц жYзеге асуын Yш децгейде карастырады:
1. ЖоFары децгей - бшуге деген кы-зыFушылык, ю-эрекетп баFалай бiлу;
2. Орта децгей - танымдык ю - эрекетп eздiгiнен орындау;
3. Тeменгi децгей - тапсырманы кайта-лау, окытушы кeмегiне жYгiну;
Танымдык эрекет кажеттшк аркылы жYзе-ге асады. Окушыныц кызы^ымен кундылык баFдары тыFыз байланысты. Окушыныц eзi Yшiн кунды, эрi кажеттi нэрсе мэселен, оку пэнше кызыFады. Кейiннен бул нэрсе окушы iс - кабiлеттерi танымдык эрекет аркылы пайда болады [6].
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР:
1. Бапаева М.К. Даму психологиясы. - Алматы: КР ЖоFары оку орындарыныц кауымда-стыFы, 2014. - 166 б.
2. Баренова Г. 1с - эрекет мотивациясы жэне оны жYзеге асыру // Казакстан мектебi. -2014. - №1.
3. Жарыкбаев К. Жантану негiздерi. - Алматы. - 2002. - 250 б
4. Курмашева Г. Оку эрекетшде калыптаскан танымдык кызы^шылык уFымдарыныц мэнi мен мацызы // Жантану мэселелерi. - 2014. - №1.
5. Теребаева К.Ж. Есешулова М.Н. Психологиялык - Педагогикалык диагностика. - Алматы: КР ЖоFары оку орындарыныц кауымдасты^ы, 2012. -207 б.
6. Якупова З. Танымдык кызы^шылыкты арттыру // ХХ1 Fасыр мектебi. - 2014. - №1.
