CC BY
1УДК 373.3
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОЦУШЫЛАРЫНЫЦ ЭДЕБИЕТТ1К ОЦУ САБАЦТАРЫНДА МЕДИАЦ¥ЗЫРЕТТ1Л1ГШ ДАМЫТУ
БЕИБ1Т ЭИГЕР1М БЕИБ1ТЦЫЗЫ
БОПЭ мамандыгы 2- курс магистранты Аркалык к., ^азакстан
Ацдатпа. Аталган мацалада бастауыш сынып оцушыларыныц эдебиеттж оцу сабацтарында медиацузыреттттн дамыту - цаз1рг1 замангы бшм берудщ мацызды багыттарыныц бгрг реттде царастырылады. Бул процесс оцушылардыц ацпараттыц технологияларды дурыс цолдана бглугне, медиамазмунды сын тургысынан талдай алуына, сонымен цатар шыгармашылыц жэне коммуникативтгк дагдыларын цалыптастыруга нег1зделед1.
Клт свздер: бастауыш сынып, эдебиеттт оцу, медиацузыреттшк, оцушы, медиабтм.
^азакстан Республикасы Бшм беру туралы Зацындагы мемлекетлк саясаттьщ Yдерiсiне сэйкес ^азакстан бшм беру жYЙесiнiц басты мiндеттерi атап керсетшген болатын [1]. Соныц бiрi - бiлiм беру жYЙесiн акпараттандыру, окытудыц жаца технологиясын енпзу, бYкiлэлемдiк коммуникация желiсiне шыгу. ^аз1рп тацда акпараттандыру YДерiсi адамзат еркениетшщ дамуыныц жаппай жэне кайталанбайтын кезещ ретiнде карастырылып отыр. Бiлiмдi акпараттандыру эаресе, оныц жогары оку орындарында енгiзу - когамда акпараттандырудыц непзп шарты.
«Медиа» терминi бiздiц елiмiзде колданыста жиi аталмаганымен, бiртiндеп емiрiмiздiц ец мацызды белiгiне айналып келе жатыр. Оны бiз езiмiзде байкамай калып жатырмыз. Бурын «технологияныц еркендеген дэуiрi» десек, бYгiнде ол «жаhандык акпарат гасыры» деп аталатын кезец когамымыздыц дамуына, соныц iшiнде тэрбие, бшм беруде тулганыц калыптасуына эсерш тигiзетiн кYштi кару болып отыр. Медиа тек тулга болып калыптасуга гана эсер етпейдi, оныц терю ыкпалы да белгiлi децгейде бала санасыныц дамуына ез эсерiн типзедь Буыны бекiмеген, угымдык санасы элi калыптаспаган балалар медианыц эсерiн ете тез кабылдайды. Сондыктан казiргi кездеп жылдамдыгына кез iлеспейтiн акпаратты ажырата бiлуге багдарлау, ондагы мэн-мазмунды пайымдап тYсiнуге багдарлап, тулганыц сыни ойлауын дамыту осы аталган медиабiлiм берудщ непзп мшдет болып табылады.
^аз1рп бастауыш сынып окушылары эр тYрлi кездерден алынган акпаратты тутынушылар болып табылады. А.В.Шарикованыц зерттеу деректерi бойынша, теледидар багдарламаларын керуге немесе компьютермен жумыс iстеуге кететiн уакыт казiрдiц езiнде баланыц мектепте еткiзетiн уакытына жакындап калды немесе асып тусп [2]. Бiрак бастауыш сынып окушылары компьютермен немесе планшетпен жумыс ютегенде жаца бiлiм iздемейдi, олардыц бiрiншi орында кецiл кетеруге деген умтылыстарын байкауга болады.
Уакыт талабына сай жаца Yлгiдегi заманауи технология игерш, бiлiмi мен бiлiгi уштаскан «интеллектуалдык улт» болуга бет бурган мемлекет екендiгiмiздi Yнемi назарда устайтын «Балапан» арнасыныц алга койган максаты да - осы келешек урпагымыздыц тамырына рухани нэр берiп, «интеллект иеш>, бiлiм мен гылымныц шыцына шыгар азамат болып ер жетуiне ыкпал жасау болып табылады. Отандык телеарнаныц iзденiсi нэтижесiнде «Балапан» телеарнасы аркылы балалардыц тел мэдениетiмiзге баулудыц ыкпалы артып, болашак урпакты ултжандылыкка тэрбиелеуде Yлкен рел аткарады. Олай болса, когам болашагы балалардыц калыптасып, дамуында Yлкен рел аткаратын букаралык акпарат куралдарыныц, ягни медианыц усынатын ешмше кашанда мэн беру, оларды тиiмдi пайдалана бiлуге Yйрету, жасеспiрiмдер мен мектепке дешнп жастагы балалардыц медиасауаттылыгын калыптастыру когамныц эр азаматыныц, ал устаздар кауымыныц кэсiби парызы екеш анык.
Эрине, интернет желiсi аркылы мектепте окитын пэндер бойынша кызыкты, жаца, танымдык акпаратты табуга болады. Тэж1рибе керсеткендей, бастауыш сынып окушылары букаралык акпарат куралдарын эдетте, Yйде пайдаланады. Бiрак сабакка дайындалу кезiнде немесе окыту куралы ретiнде акпарат куралдарын жиi колданбайды. Сонымен катар, желiде сейлесу кезшде кептеген кателер жiбередi, ic жYзiнде олар казак тшнщ ережелерiн, сейлеу этикетш сактауды умытып кетедi.
Эркениет дамуы тудырган медиаешмдердщ тутынушысы кебейген сайын алдан шыгатын келецаздштер аз болмайтыны белгiлi. Сондыктан когамга ненщ кажет, ненщ керекciз, зиянды екенш тYciндiру Yшiн эркашан гылымныц кемекке келетш белгiлi. Бул тургыдан алганда медиабiлiм - БАК-тыц бiлiм, тэрбиеге эсерш зерггеп-зерделейтiн гылым саласы.
Медиабiлiм - педагогика гылымындагы букаралык коммуникация к¥ралдарын мецгеруге Yйрететiн жаца багыт. ^аз1р медианыц адам емiрiнщ эр тYрлi салаларына эсер теу келемi ^ннен-^нге артып келедi. Бул бiлiм беру жYЙеci алдына жаца мiндегтердi кояды, адамнан тек жацашыл техникалык куралдарды бiлуiн жэне олармен жумыс ютей алуын талап етiп кана коймай, белгiлi бiр дэрежедегi сын тургысынан ойлауды, сонымен катар акпараттык материалды iздеумен, ецдеумен жэне усынумен байланысты ез бетiмен шыгармашыльщ жумыспен айналысу дагдыларын кажет етедi.
Медиабiлiм саласындагы гылыми эдебиеггердi талдау, эдюнаманыц к^реттшк тугырына ерекше назар аудартады. Еуропа Кецесшщ (Council of Europe) кужаттарында «медиабшм (media education) медиакузыреттшкт дамытатын, медиага деген сыни кезкарасты калыптастыратын, алынган акпарат негiзiнде езiндiк тужырым жасауга мYмкiндiк беретiн окыту ретшде айкындалады. Еуропа Кецесшщ тужырымы бойынша, медиабiлiмдi адамзаттыц емiрiнде жYзеге асатын окыту тужырымдамасыныц бiр белiгi ретшде карастыру кажет [3].
Медиакузыреггiлiк угымы кепкырлы болып келедi, cебебi, онда бшм, ic-эрекет тэciлдерi, тулгальщ каcиеггерi усынылады, бiр гана емес бiрнеше бiрлеcкен гылым салаларымен кызмет жасайды жэне пэнаралык сипатта болады.
Кесте 1 - «Медиакузыреттшк» угымыныц аныктамасы
Авторлар Аныктамасы
Н.И.Гендина заманауи технологияларды мецгеру, олардыц шарттарын тYciну, колдану, олардыц артыкшылыктары мен кемшiлiктерiн сыни тургыдан БАК арналары аркылы таратылатын акпарат пен жарнамага кабiлеггiлiк [4].
Т.М.Гончарова акпаратпен жумыс ^здеу, жинау, тYciну, багалау, сыни талдау, ецдеу, медиа тiлдi тYciндiру жэне т. б.) дагдылардан туратын маман тулгасыныц интегративтi сапасы, мультимедиялык куралдар кемегiмен медиа хабарламаларды кабылдау, жасау жэне жiберу кабiлетi [5].
И.А.Цатурова дэcтYрлi жобалауга мYмкiндiк беретiн кеп кырлы угым, жаца байланыс куралдарына арналган баспа мэтiндерiн тYciну, тYciндiру жэне ендiру кабiлетi туралы тYciнiк [6].
Медиакузыреггiлiк кеп функциялы, cебебi, кэаби, элеумеггiк жэне кYнделiктi емiрде алуан гYрлi мiндеггердi шешуге cептiгiн тиггзед^ медиабiлiм саласында пайда болган тYciнiктерге CYЙенедi: медиасауаттылык (media literacy), медиамэдениет (media culture). Мунымен кейде медиакузыреттшк медиасауатылык терминiне синоним ретiнде тYciндiрiледi, мэселен, медиакузыреггiлiк /медиасауаттылык (media competence /media literacy) - «алуан тYрлi акпараттарды колдану, талдау, багалау жэне беру кабшеттшгт». Медиакузыреггiлiктi
зерттеушi шетел галымдардыц ецбектершде бул термин ю-эрекет аспектiлерiне сэйкес келедi. Мэселен, медиакузыреттшк «медиага катысты бiлiктi, ез бетшдшк, шыгармашылык жэне элеуметтiк-жауапкершiлiк эрекеттерге» кабшеттшк.
Акпараттык-коммуникациялык технологиялардыц жедел дамуы казiрri бiлiм беру жYЙесiне жаца талаптар койып отыр. БYгiнгi тавда бастауыш сынып окушыларыныц медиакузыреттшгш дамыту - тек оку Yдерiсiнде гана емес, сонымен катар олардыц жеке тулга ретiнде калыптасуына ыкпал ететiн мацызды багыттардыц бiрi. Эдебиеттiк оку сабактары аркылы окушыларды акпараттык кещстште тиiмдi эрекет етуге, сыни ойлауга жэне шыгармашылык кабiлеттерiн дамытуга Yйрету - бул пэннщ элеуетш барынша колдануга мYмкiндiк бередi.
Эдебиеттт оцу сабацтарыныц ерекшелт
Бастауыш сынып окушыларына арналган эдебиеттiк оку сабагы балалардыц окуга деген кызыгушылыгын арттырып, шыгармашылык жэне логикалык ойлау кабiлетiн дамытуга багытталган.
А
Мэтшмен жумыс жасау: акпаратты д^рыс тусшу, матшшц Hernri идеясын аныктау
Сыни ойлау: алынган акдараттыц дурыстыгын тексеру, онын шынайылыЕын
багалау
Шыгармашылык эрекет: керкем шыгармаларды интерпретациялау, езшдж квзкарас калыптастыру
1-сурет. Медиакузыреттшкп дамыту аркылы окушыларда калыптаскан кабшеттер
Медиац¥зыреттш1кт1 дамыту жолдары
Окушылардыц медиакузыреттшгш дамыту Yшiн эдебиеттiк оку сабактарын уйымдастырудыц бiрнеше тиiмдi тэсiлдерiн колдануга болады:
1. Мультимедиялык куралдарды колдану
Мультимедиялык технологиялар сабактыц кызыкты жэне мазмунды етуiне мYмкiндiк бередi. Мысалы:
• Эдеби шыгармаларды аудио жэне бейне форматында тыцдау.
• Электронды кiтаптар мен анимациялык фильмдер аркылы окылган мэтшнщ мазмунын кецейту.
• Окушыларга AR жэне VR технологияларын пайдаланып, шыгармалар элемiне ену мYмкiндiгiн беру.
2. Сыни ойлау дагдыларын дамыту
Окушыларга акпаратты талдап, оны сыни тургыда багалауга мYмкiндiк беру керек. Бул
Yшiн:
• Эр тYрлi дереккездерден алынган акпараттарды салыстыру.
• Окушыларга "Бул акпарат каншалыкты сенiмдi?" деген сурак коя отырып, оларды талкылауга тарту.
3. Шыгармашылык жобалар
Эдебиетпк оку сабагы барысында балаларды шыгармашылык тапсырмалар аркылы медиакузыреттшкке баулуга болады:
• Окылган мэтш негiзiнде мультфильм немесе бейнеролик жасау.
• Эцпменщ мазмунына сэйкес иллюстрациялар салу немесе комикс куру.
• "Автор орындыгы" эдiсi аркылы окушыларды белгiлi 6ip кешпкердщ рeлiнде шыгарманы кайта баяндауга тарту.
4. Ойын технологияларын пайдалану
Gamification тэсiлдерi окушылардыц медиакузыреттшгш калыптастыруда Yлкен мацызга ие. Ойын аркылы бiлiм беру куралдарына:
• Kahoot, Quizizz сиякты платформаларда викториналар уйымдастыру.
• Топтык ойындар мен интеллектуалдык жарыстар eткiзу.
5. Интернет-ресурстармен жумыс
Окушыларга сенiмдi интернет-ресурстарды дурыс тацдау жэне колдану дагдыларын Yйрету:
• Акпаратты iздеу барысында Google Scholar, Balapan TV сиякты сенiмдi платформаларды колдану.
• Акпараттык кауiпсiздiк ережелерiмен таныстыру, ягни интернеттегi жалган акпаратты ажырату жолдарын Yйрету.
6. Пшрсайыстар мен талкылаулар уйымдастыру
Эдеби шыгармаларды талкылау окушылардыц логикалык жэне сыни ойлау кабiлеттерiн дамытады. Мысалы:
• "Кешпкердщ бул iс-эрекетi дурыс па?" деген сурактар тeцiрегiнде пiкiрталас уйымдастыру.
• "Ертеп кейiпкерлерi бYгiнгi заманда eмiр сYрсе, не iстер едi?" деген такырыпта окушылардыц ойын тыцдау.
Сабац Ymici: Практикалыц цолдану
Мысалы, Ы.Алтынсариннщ «Эзен» eлецi негiзiнде сабакта медиакyзыреттiлiктi дамытуга арналган тапсырмалар:
1. Элецнщ аудио нускасын тыцдау жэне мэтшмен салыстыру.
2. Эзен туралы деректi фильмнен Yзiндi кeрсету жэне оныц эдеби шыгармамен байланысын талкылау.
3. Окушыларга "Эзеннщ адам eмiрiндегi мацызы" такырыбында шагын презентация дайындау.
4. Kahoot платформасында викторина eткiзу аркылы eлецнiц мазмунын пысыктау.
MeduaKly3bipemmwmmi дамыту нэтижелерi
Осы эдiстердi колдану аркылы окушылардыц келес дагдылары дамиды:
• Акпаратты iздеу, талдау жэне колдану кабшеп.
• Мэтiннiц мазмунын сыни тургыда багалау.
• Мультимедиалык куралдарды пайдалану аркылы шыгармашылык кабшеттерш дамыту.
• Топтык жумыс кезшде коммуникативтi жэне элеуметтiк дагдыларды жетiлдiру.
• Интернеттегi акпараттык кауiпсiздiк ережелерш сактау.
Бастауыш сынып окушыларыныц эдебиетлк оку сабактарында медиакyзыреттiлiгiн дамыту - окушылардыц окуга деген кызыгушылыгын арттырып кана коймай, олардыц акпараттык сауаттылыгы мен eмiрге бейiмдiлiгiн камтамасыз ететш тиiмдi курал. Бул багыттагы жумыс оку багдарламасын жетiлдiрудi, заманауи эдютер мен технологияларды колдануды талап етедь Осылайша, медиакyзыреттiлiгi жогары окушылар болашакта акпараттык когамныц белсендi жэне саналы мYшелерi болатыны сeзсiз.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. ^азакстан Республикасы Бшм беру туралы Зацы. https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z070000319_
2. Валединский В.Д. Информатика. Словарь компьютерных терминов (для средней школы). М.: Аквариум, 1997.
3. Qiriazi V. Stepping up efforts to strengthen the implementation of digital citizenship education: the European Year of Digital Citizenship Education 2025. https://media-and-learning.eu/news/
4. Гендина Н.И. Лингвистические средства автоматизации документального поиска/ Н.И.Гендина. - СПб., 1992. - 188 с.
5. Соколова Е.В., Гончарова Т.М., Суханова В.Ф., Паркайкина Г.А., Жуков Л.А. Активные и интерактивные технологии обучения в высшей школе: доклад, тезисы доклада. Педагогика и психология: проблемы развития мышления. Развитие личности в изменяющихся условиях. 2019 г.
6. Цатурова И.А., Компьютерные технологии в обучении иностранным языкам / И.А. Цатурова, А.А. Петухова. - М.: Высшая школа, 2004. - с.7
