CC BY
1УДК 7.072.2
ЦАЗАЦ ЖАЗУ МЭДЕНИЕ Т1НДЕГ1 ЛАТЫН ПАЛЕОГРАФИЯСЫ
МАЛИШЕВА АМИНА БАУБЕЩЫЗЫ ДЖОЛБАРИСОВА УЛЖАЛГАС НУРЖАНЦЫЗЫ
"Дизайн, сервис жэне туризм " кафедрасыныц студенттерi, «Туран-Астана» университет^ Астана, ^азакстан
ОСПАНОВ ГАЗИЗ ХАМИЕВИЧ
"Дизайн, сервис жэне туризм " кафедрасыныц доцент^ «Туран-Астана» университетi, Астана, ^азакстан
Аннотация: Бул гылыми жоба цазац жазу мэдениеттщ тарихындагы латын графикасыныц рвл1н зерттеуге арналган. Латын палеографиясы цазац тшн жазу мен ресми цужаттарда цолданудыц эволюциясын, сол кезецдег1 жазба мэдениет1не эсерт жэне оныц элеуметтж-мэдени мацыздылыгын тYсiнуге мYмкiндiк бередг. Жоба барысында латын алфавиттщ цазац жазуына енг1зшу себептер1, оныц цолданыс кезецдер1 царастырылады. Сонымен цатар, цазгргг замангы латын элтбшне квшу урдшшц тарихымен байланысты мэселелер мен палеографиялыц ерекшелттер талданады. Бул зерттеу латын палеографиясыныц цазац жазуыныц дамуы мен оныц мэдени мурасына цосцан Yлесiн терещрек тYсiнуге багытталган.
Клт свздер: латын графикасы, латын палеографиясы, цазац жазуы, палеографиялыц ерекшелттер, цазац жазу мэдениетi, жазу эволюциясы.
Аннотация: Данный научный проект посвящен изучению роли латинской графики в истории казахской письменной культуры. Латинская палеография позволяет понять эволюцию использования казахского языка в письменных и официальных документах, его влияние на письменную культуру того периода и его социокультурное значение. В ходе проекта будут рассмотрены причины включения латинского алфавита в казахскую письменность, этапы его использования. Кроме того, анализируются проблемы и палеографические особенности, связанные с историей перехода на современный латинский алфавит. Это исследование направлено на более глубокое понимание развития казахской письменности Латинской палеографии и ее вклада в культурное наследие.
Ключевые слова: латинская графика, латинская палеография, казахская письменность, палеографические особенности, казахская культура письма, эволюция письма.
Abstract: This research project is devoted to the study of the role of Latin graphics in the history of Kazakh written culture. Latin paleography makes it possible to understand the evolution of the use of the Kazakh language in written and official documents, its influence on the written culture of that period and its socio-cultural significance. During the project, the reasons for the inclusion of the Latin alphabet in the Kazakh script, the stages of its use will be considered. In addition, the problems andpaleographic features associated with the history of the transition to the modern Latin alphabet are analyzed. This research is aimed at a deeper understanding of the development of the Kazakh script of Latin paleography and its contribution to cultural heritage.
Keywords: latin graphics, latin paleography, kazakh writing, paleographic features, kazakh writing culture, the evolution of writing.
Kipicne
^азак жазу мэдениет тYрлi тарихи кезецдерде бiрнеше алфавитпк жYЙелердi басынан еткерш, мэдени жэне саяси езгерютерге икемделш келдь Солардьщ шшде казак халкы Yшiн латын графикасына кешу мацызды бетбурыс болды. XX гасырдыц 20-30-жылдарында латын
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
алфавитшщ eHri3rnyi казак тшнщ дамуындагы жаца кезецге жол ашып, мэдени-агартушылык процестердi жеделдетуге багытталды. Латын графикасын колдану аркылы казак тшнщ фонетикалык ерекшелiктерi дэл бершп, халыкка оку-жазу Yйретy жэне улттык бiрегейлiктi сактау мэселелерi оцтайлы шешшдь
Латын графикасыныц колданылу кезещ казак когамында бiлiм беру, гылым мен мэдениет салаларыныц дамуымен тыгыз байланыста болды. Осы аркылы казак зиялылары мен галымдары халыкты бiлiмге, гылымга тарту, улттык сананы жацгыртуга атсалысты.
Жобаныц езект1л1г1:
^азiрri уакытта ^азакстанныц латын элiпбиiне кэшу процесi казак жазу мэдениетшщ жаца кырларын ашады. Латын палеографиясын зерттеу казак тшнщ тарихи жазба мурасын жэне оныц жазу мэдениетiн дамытуда мацызды рэл аткарады. Латын элiпбиiне кэшу елiмiздi жаhанданy Yдерiсiне жакындатып, казак тшнщ халыкаралык децгейде танылуына ыкпал етедь
Гылыми жумыстыц максаты:
^азак жазу мэдениетшдеп латын алфавитшщ негiзгi сипаттамалары мен ерекшелiктерiн зерттеу, оныц баска жазу жYЙелерiнен айырмашылыктарын кэрсету. Латын графикасыныц жэне каллиграфиясыныц тарихи эволюциясын зерттеп, эртYрлi тарихи кезецдердегi казак жазуына эсер еткен эзгерiстердi талдау. Латын алфавит жэне олардыц кэркемдш, техникалык жэне функционалдык ерекшелiктерiне назар аудару.
Гылыми жумыстыц м1ндет1:
1. Латын графикасыныц тарихи эволюциясын зерттеу.
2. Латын графикасыныц казак жазуында даму кезецдерш зерттеу.
3. Латын графикасыныц казак жазу мэдениетшдеп рэль
Гылыми жумыстыц эдктемеск
Зерттеу Yшiн казак жазу мэдениетiндегi латын алфавитше катысты тарихи кужаттар мен манyскрипттердi жинап, олардыц графикалык жэне композициялык ерекшелiктерiн талдадык. Содан кейiн, салыстырмалы зерттеу эдiсiн пайдаланып, латын графикасыныц казак тшнде колданылу ерекшелiктерiн, оныц эстетикалык, техникалык жэне функционалдык аспектшерш талдадык.
Гылыми жумыстыц гипотезасы:
^азак жазу мэдениетшде латын графикасыныц колданылуы тарихи жэне мэдени факторлармен тыгыз байланысты. Латын алфавит казак тiлiнiц дыбыстык ерекшелiктерiн тиiмдi жеткiзiп, жазу стилше жаца кэркемдiк сипаттар экелдi. Бул жазу тYрi казак тiлiнiц халыкаралык децгейде танылуына мYмкiндiк бердi. Сонымен катар, саяси жэне элеyметтiк эзгерютер латын графикасына бейiмделy Yдерiсiне эсер етп.
The Oxford Handbook of Latin Palaeography ютабы латын палеографиясына кiрiспе ретiнде жаца студенттерге де, тэжiрибелi зерттеyшiлерге де пайдалы, ежелп колжазбаларды тYсiнyге кажеттi дагдыларды Yйретедi [1].
А.Д. Люблинская «Латинская палеография» атты оку куралы латын жазуыныц дамуы мен жазу стильдерiнiц эволюциясын зерттейдi [2].
Бернхард Бишофф «Paléographie de l'Antiquité romaine et du Moyen Âge occidental» ютабы латын палеографиясы бойынша негiз калаушы ецбек болып табылады, латын шрифттерi мен стильдершщ эволюциясын камтып, тарихи жэне мэдени факторлар эсершен жазба дэстурлершщ эзгерiстерiн жан-жакты талдайды [3].
Клаус Графтыц «Exercises in Latin Paleography» ютабы латын палеографиясы бойынша практикалык нускаулык болып табылады, ол латын рукопистерш зерттейтiндерге арналган, эртYрлi жазу тYрлерi мен шрифттердiц эволюциясын талдайды [4].
Роджер У. Смиттщ «Палеография бойынша толык нускаулык» кiтабында колжазбаларды оку, тYсiндiрy жэне талдау эдютер^ жазба стильдерiнiц дамуы мен пайдаланылатын куралдар карастырылып, окырмандарга практикалык жаттыгулар усынылады [5].
Байбек М. Латын элшбшн Yйренy орталыгы ашылды. Егемен ^азакстан. - 2017. атты макаласында 2017 жылы 10 карашада Алматыда латын элiпбиiн Yйренyге арналган арнайы орталык ашылганы туралы баяндалады [6].
Н.Назарбаевтыц «Болашакка багдар: рухани жацгыру» макаласында латын элшбшне кэшу, тек тiлдiц жаца графикасына ауысу гана емес, ол улттыц тарихи жады мен мэдени мурасын жацгыртуга багытталган терец магыналы кадам ретiнде карастырылады [7].
Асылы Османныц «Латын карпi алты алаштыц тшн алты курлыкка жеткiзедi» атты макаласы латын элiпбиiне кэшyдiц улттык жэне мэдени мацызын талкылайды. Автор латын графикасына кэшyдi казак тiлiнiц халыкаралык мэртебесш арттырып, рухани жацгыруга непз болады деп тYсiндiредi [8].
Энуарбек Э. ^азак елiнiц эркениеттi тацдауы. Латын карпiне кэшyдiц жайы талкыланган жиын ТYркiстан. - 2017. атты эзшщ макаласында латын элiпбиiне кэшу казак елшщ эркениетке кадам баскан, тэyелсiз болашакка умтылган мацызды тацдау екенш ерекше атап этедi [9].
Омаров Е. ^азакша жазу жайы «Ецбекшi казак», 1924, № 159, 161, 162. Бул макалаларда Е. Омаров казак тшнщ жазу жYЙесiн жетiлдiрy, казак жазуыныц мэселелерi мен кажеттiлiктерi туралы айткан [10].
Нег1зг1 бел1м
Латын палеографиясы казак жазу мэдениетшде мацызды тарихи жэне мэдени кубылыс болып табылады. Латиница алгаш рет 1929 жылы ^азакстанда енпзшд^ бул мэдени реформаныц бiр бэлш ретiнде казак жазуын жацгырту максатында жYзеге асты. Бул шешiм сол кездеп саяси эзгерiстермен байланысты болды жэне казак мэдениетiн элемдiк стандарттарга жакындастыру максатында кабылданды. Латын элшбшнщ енгiзiлyi сол кезецде казак тшнщ жазба мэдениетш жецiлдетyге, халык арасында окылымды арттыруга ыкпал еткен. Алайда бул кезец узакка созылмады, 1940 жылы ^азакстан кириллицага кэштi, ол Кецес Одагыныц саясатыныц ыкпалымен жYзеге асты. Осылайша, латын элiпбиi ^азакстанда тарихка айналды, ал кириллица бiрнеше онжылдыктар бойы негiзгi элiпби ретшде колданылды.
Алайда соцгы жылдары ^азакстан кайтадан латын элiпбиiне кэшу туралы шешiм кабылдады, бул мэдени жэне саяси стратегияныц бiр бэлiгi ретiнде карастырылады. 2017 жылы латын элшбшне кэшу жэншдеп бастама жарияланды, бул мемлекетпк максат ретiнде белгiлендi. Латын элшбшне кэшу ^азакстанныц улттык бiрегейлiгiн калыптастырудагы кадамы, сондай-ак кецестiк мурадан арылу жэне элемдiк кауымдастыкка интеграциялану максаттарын кэздейдi. Латын элiпбиiне кэшу тек саяси жэне элеуметпк эзгерiстермен гана емес, сондай-ак казiргi технологиялык жагдайга бейiмделy жэне жаhанданy Yдерiстерiне сэйкес келедь
Макалада 1929 жылы казак жазуын латын элшбшне кэшiрy кезшде жасалган емле эзгерiстерi мен казак тшнщ фонетикалык жэне грамматикалык ерекшелштерше сай келетiн ережелердiц кабылдануы талкыланады. А. Байтурсынулы мен Х. Досмухамедов сынды казак зиялыларыныц шет тшдершен алынган сэздердi казак тiлiнiц зацдарына сэйкестендiрiп жазуга катысты пiкiрлерi мен эдiс-тэсiлдерi карастырылган. Бул реформалар казiргi тацда казак тiлiн жацгыртуда мацызды рэл Макалада 1929 жылы казак жазуын латын элшбшне кэшiрy кезшде жасалган емле эзгерiстерi мен казак тшнщ фонетикалык жэне грамматикалык ерекшелштерше сай келетш ережелердщ кабылдануы талкыланады. А. Байтурсынулы мен Х. Досмухамедов сынды казак зиялыларыныц шет тшдершен алынган сэздердi казак тшнщ зацдарына сэйкестендiрiп жазуга катысты пiкiрлерi мен эдiс-тэсiлдерi карастырылган. Бул реформалар казiргi тацда казак тшн жацгыртуда мацызды рэл аткарып отыр.
1929-1940 жылдар аралыгында казак тiлiндегi латын элшбш колданылып, бiрнеше басылымдар жарык кэрген. Бул кезецде латын жазуымен кэптеген газеттер мен кiтаптар басылды, олардыц арасында гылыми жэне эдеби шыгармалар, сонымен катар когамдык-саяси басылымдар болды. Мысалы, 1930 жылдары «Жас казак» газет мен «Лениншш жас» атты
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
жастар газет латын карпшде шыгып, казак когамында аппарат таратуга Yлес коскан. Сонымен катар, осы кезецде казак эдебиетшш классиктерi мен когамдык кайраткерлерi де ез ецбектерш латын карпiнде жариялаган. Мэселен, Эбу Сэрсенбаевтыц «Ант» елецдер жинагы, Аскар Токмагамбетовтыц «Сталиндш маршрут» жинагы латын элшбшнде шыккан.
Латын элшбшшц сол уакыттагы колданылуы казактыц мэдениетшш дамуына эсер етiп, халыктыц акпарат алмасуын жецшдеткен. Сонымен бiрге, бул кезецде кептеген к¥нды муралар латын элшбшнде жазылгандыктан, бYгiнгi кYнi оларды зерттеу аркылы казактыц рухани байлыгын кайта ашуга мYмкiндiк бар.
Латын элшбшне кешу казак халкыныц рухани бiрлiriн ныгайтуга ыкпал етедi. ТYркi тiлдес елдердiц жазуын бiр жYЙеге келтiрiп, мэдени байланыстарды арттырады. Сонымен катар, латын элшбшне кешу казак мураларын зерттеу мYмкiндiгiн кецейтедi, ейткеш тарихи кужаттардыц кепшiлiгi осы элшбиде жазылган. ^азiрri акпараттык дэуiрде латын графикасы галамтор мен элемдiк коммуникацияларда Yстемдiк етуде, бул бiздiц акпараттык кешстштеп орнымызды кYшейтедi.
Осылайша, латын элшбш мен оныц палеографиясы казак жазу мэдениетiнiц эволюциясында мацызды рел аткарып, тек мэдени стратегияныц белш гана емес, ^азакстанныц саяси жэне элеуметтш дамуына да эсер ететш фактор болып табылады.
«Til-Qazyna» газет - казак тiлiнде латын графикасымен шыгарылган алгашкы басылым, ол ^азакстан Республикасы Президентiнiц казак тiлiн латын элшбшне кешiру бойынша койган мшдеттерш iске асыру максатында жарык керген.
Егемен ^азакстан Тете жазудан Латын графикасына етш жаткан кез. мЕцбекшi казак" газетшщ 1930 жылгы 3 кыр^йектеп 195^i немiрi. Бiрiншi бет латынша-арабша аралас шыкса, 2-3 беттер тете жазумен, ал 4-шi соцгы бет тек латынша басылды.
^ОРЫТЫНДЫ. «Казак жазу мэдениетшдеп латын палеографиясы» такырыбы аясындагы зерттеу жумысы латын элшбшнщ казак жазу мэдениетшде алатын орнын, тарихи кезецдердеп eзгерiстерiн жэне казiргi кездеп мацыздылыгын жан-жакты карастырады. Зерттеу барысында казак тшнщ жазба мэдениетi мен оньщ даму тарихына ерекше назар аударылып, латын элшбшнщ казак жазуында колданылуыныц мэнi мен мацызы аныкталды. Бул такырыптыц кeкейкестiгi елiмiздщ тш саясатын жацгырту аясында латын элшбшне кешу туралы кабылданган шешiмдермен тшелей байланысты.
Зерттеу эдiстерi ретiнде тарихи-аналитикалык талдау, салыстырмалы эдiс жэне латын палеографиясы бойынша галымдардыц ецбектерше шолу жасау колданылды. Латын элшбшнщ казак тшнде кабылдануыныц тарихи, элеуметтiк жэне саяси аспектiлерi кецшен зерделендi, бул казак когамыныц жаhандану Yдерiстерiне жэне улттык бiрегейлiктi сактау жолындагы кадамдарын кeрсетедi.
Зерттеу барысында латын элшбшнщ казак жазуында колданылу тэжiрибелерi, кириллицага кешу жэне казiргi уакытта латын элшбшне кайта оралу Yдерiстершщ езара байланысы сарапталды. Нэтижесiнде, латын палеографиясы казак жазу мэдениетшщ ажырамас белш ретiнде, тарихи кезецдер мен мэдени езгерютердщ мацызды кeрсеткiшi болып табылады.
Жобаныц корытындысы бойынша, латын элiпбиiне кешу тек жазу мэдениетш езгерту гана емес, сонымен катар казак мэдениетшщ жацгыруы мен халыкаралык байланыстарды ныгайтуга багытталган кадам болып табылады. Бул процестщ тиiмдi жYзеге асуы Yшiн тш бшмшщ барлык салалары бойынша гылыми зерттеулердi жалгастыру жэне практикалык шараларды колга алу кажет. Латын палеографиясы казак жазу мэдениетшщ болашагын аныктайтын мацызды факторлардыц бiрi ретiнде карастырылуы тиiс.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Coulson F., Babcock R. The Oxford Handbook of Latin Palaeography // Oxford University Press. - 2020.
2. Люблинская А.Д. Латинская палеография. -М.: «Наука», 2005.
3. Бернхард Б. Paléographie de l'Antiquité romaine et du Moyen Âge occidental «Éditions du Cerf», 2000.
4. Клаус Г. Exercises in Latin Paleography, «Cambridge University Press.», 2014.
5. Smith R.W. Палеография бойынша толык нускаулык, «The British Library.», 1993.
6. Байбек М. Латын элшбшн Yйрену орталыгы ашылды, «Егемен ^азакстан.», 2017.
7. Назарбаев Н.Э. Болашакка багдар: рухани жацгыру. Айкын. - 2017.
8. Осман А. Латын карт алты алаштыц тшш алты курлыкка жеткiзедi, «Алматы ак шамы.», 2017.
9. Энуарбек Э. Т.: ^азак елшщ eркениеттi тавдауы: Латын карпiне кешудщ жайы талкыланган жиын, 2017.
10. Омаров Е. ^азакша жазу жайы, Ецбекшi казак. №159, 161, 162., 1924.
