CC BY
2ЭОЖ 378.02:37.036.5
ЦАЗАЦТЬЩ ¥ЛТТЬЩ КИ1М 0НЕР1 АРЦЫЛЫ СТУДЕНТТЕРДЩ ШЫГАРМАШЫЛЬЩ 1ЗДЕН1С ЦАБ1ЛЕТШ ДАМЫТУ
МЕЙРБЕКОВА ФАТИМА ЛЯСБЕКОВНА МАФЕРХАНОВА АКЕРКЕ, САИП ДАНЭЛЯ, Т0РЕХАНОВА ГАЗИЗА,
ТYСЕНБЕКОВА АКЕРКЕ
М.Эуезов атындагы Ощуспк ^азакстан университет^ Шымкент, ^азакстан
Аннотация: Студент ic эрекеттщ басты саласы, тулга реттде дамуыныц субьективт1 rnsi3i - ецбек болып табылады. Студенттш кезецде адамныц eMip CYpyiHщ, iзденушiлiк белсендмтнщ жогары децгейде болуы ецбек тэрбиестщ аксиологиялыц багыттарын алдыцгы цатарга шыгарады. Осыган орай жогары Kdci6u бшм беру мтдеттертщ бiрiреттде студенттщ ецбекке деген жагымды царым-цатынасын дамыту, жалпы тацдаган саласы бойынша iзденушiлiк белсендмтн цалыптастыруды царастырамыз. Казацстан жогары оцу орындарындагы тэрбие беру тужырымдамаларыныц тпшмт тэрбиелт ic-эрекеттщ басты мацсаты ецбектi цундылыц багдар реттде царастырады. Алайда, кYнделiктi тэжiрибе жогары оцу орындарында ецбек тэрбиеЫне аз кецы бeлiнетiнiн, олардыц оцу жоспарына сэйкес тYрлi практикалармен гана шектелеттдтн ягни, педагогтар тарапынан болатын мацсатты ыцпал ету аксиологиялыц тургыда сыртта цалып цоятындыгын кeрcетедi.
Шыгармашылыц студенттщ рухани элеуетт белcендендiредi, оныц ic-эрекетт жогары сатыга кeтередi, цоршаган элемнщ цундылыцтарына жацындата тYcедi. Шыгармашылыцтыц арцасында цундылыц багдар адамныц цогам eмiрiне белcендi тYрде араласуын цамтамасыз етедi жэне кершнше, ic-эрекетке цызыгушылыц болмаса, адам eмiрi мэнЫз болып, eмiрде e3 орнын табуы циынга согады, eмiрлiк мацсаттар цоюга, eмiрдi тануга, оны eзгертуге деген цабiлетi тeмендейдi. Ягни, адамныц ецбекке, e3 icirn деген тулгалыц цатынасы болмай, ic эрекетiне цанагаттанбай рухани жэне дене кYшiн толыц ашып кeрcетуi мYмкiн емес. Ойткеш, цызыгушылыц цажеттшк арцылы, кез келген эрекеттщ цозгаушы кYшi десек, онда оны cубъективтi цубылыстардыц бастапцы т^i деп есептеуге болады. Шыгармашылыц ic- эрекет eте кYрделi Yдерic жэне ол адамга гана тэн. Шыгармашылыцic-эрекетi адамныц табигатында эуел баста салынган. Оцытушыныц мiндетi - студентке оныц бойында жасырынып жатцан мYмкiндiктi ашып трсету. Шыгармашылыц ic - эрекет 6yкм тiршiлiктiц m3i. Адам баласыныц ceйлей бастаган кезтен бастап, бYгiнгi кунге дейт жеткен жетicтiктерi шыгармашылыцтыц нэтижеЫ. Буган барлыц халыц жэне жеке адамныц шыгармашылыгы арцылы келдж. Эр жаца урпац e3im дейiнгi урпацтыц цол жеткен жетттжтерт мецгерт цана цоймай, e3 ic - эрекетiне сол жетicтiктердi жаца жагдайда бешмдеп, жетiлдiрiп отырып, барлыц салада тацгажайып табыстарга цол жеткiзедi.
Ал, бYгiнгi кYрделi цогамныц жацарулар тусында шыгармашылыц цабметтер басты нысана болып, кершнше тулгада шыгармашылыц цабметтщ болмауы Yлкен мэселе саналып, ойландыруы тшс деп ойлаймыз. Себебi, адамдардыц eмiрдегi сан алуан циыншылыцтарды шешуi, тек шыгармашылыц ic-эрекеттщ нэтижестде болады. Тек, шыгармашылыц цана цандай турде, цандай децгейде болмасын адамга eмiрдiц мэнт тYciнуге, бацытын сезтуге мYмкiндiк бередi.
ЮлттЫ свздер: Техника, технология, патриот, интернационал.
Халкымыздыц улттык мэдениет мен рухани мураларын кшм енершщ багыты аркылы зерттеулер, гылыми басылымдар баршылы; болганымен казак улттык кшмдершщ тшш мен улттык элем бейнес ретшде кершетш оныц бейнелш накыштарыныц семантикасы жэне типологиясы мен ж1ктемеа толы; зерттелш, жасалмаганын айтуымыз керек. Сэндш-
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
колданбалы eнерiмiздщ рухани-материалдык бiрлiriн танытатын казак улттык кшмдершщ кундылыктык мэнш зерттеу казiргi мэдениет пен eнердегi Heri3ri кажеттiлiктен туындайтын мэселелердi жаца кырынан ашуга жэне улттык кшмдершщ жiктемесiн жасау казiрri улттык киiмдер жайлы жинакталган иллюстрациялык жэне теориялык материалдарга жаца тургыдан аныктап, пайымдама жасауга мол мYмкiндiк бередi.
Сонымен бiрге, бiздiц зерттеу объектiмiзге байланысты студенттердщ улттык кшм eнерi аркылы шыгармашылык iзденiс кабшетш дамыту танымдык кызыгушылык аркылы жYзеге асады. Осыган орай студенттерге улттык кшмдердщ мазмунын жан-жакты мецгерту олардыц танымдык тусшштершщ кецеюше, улттык кшмдерге жэне оны эзiрлеуге ынталарыныц артуына, улттык мэдени мурага, ецбекке оц карым-катынастарыныц калыптасуына ыкпал етедi. Эйткеш улттык киiм - халыктыц дYниетанымынан, эстетикалык талгамынан, эдет-гурып, салт-дэстуршен жан-жакты хабар ететiн тарихи-мэдени мура.
Непзшен, эйелдер киiмi ел салты бойынша когамдагы, eмiрдегi элеуметтiк релше байланысты терт топка арналып тшлген: кыздар киiмi, келiншектер киiмi, орта жастагы эйелдер мен карт бэйбшелер киiмi. Олар эшекейiне, кeркемдiгi тшлуше карай ажыратылады. ^ыздар киiмiнiц кеуделерi тар, кынамалы болып, омырауы мен жаFа-жецдерi кестеленедi. Кeйлектерi кос етекп келiп, бас киiмдерiне моншак таFылады. Аяк киiмдерi жецiл, биiк eкшелi болып келедi. Олардыц кай киiмi болса да алтынмен, кYмiспен, меруерт моншактармен эшекейленедi. ^ыздар кeбiнесе кундыз бeрiк, катипа такия киедi жэне Yнемi шолпы таFып жYретiн болFан. Олар тeсiн жасыру Yшiн ^трекшеМ катты тартып киетiн. Эткен Fасырларда казак келiншектерi кыз киiмдерiн бiр курсак кeтергенге дейiн киген. Олар бeрiк, такия кимеген, бас кшмдерше Yкi такпаFан жэне жалацбас жYрмеген. бурсак кeтерген келiншектер кец етекп киiм киген. Олар бастарына эшекейлерi сиректеу шаршы, шэлi тарткан. Орта жастаFы эйелдердiц кeйлектерiнде кос етек болмаFан. Бул жастаFы эйелдер шаршыны орап тарткан.
^азактыц эдет-Fурып салты бойынша, бала туFан эйелдер кыздардыц кeйлегiне караFанда етеп узын, желбiршек салынбаFан кeйлек, белiнiц алдыцFы жаFына металдан жасалFан капсырмасы кейде тYЙмесi бар камзол киген, Бастарына кимешек жэне оныц сулама, кYндiк, орама тYрлерiн тарткан. Олар сырт кeзден мацдай алды шаштарын жасырып туруFа есептелш тiгiлген. Эйткенi эйелдердiц Yйден шыкканда шаштарын екi бурымFа немесе одан да ^п бурымFа eрiп, ашык жерiн кeрсетпей шыFуы тиiс болFан. Кимешек жас ерекшелiгiне байланысты эшекейленген. Ец эдемi эшекейленген кимешектердi жас келшдер киген. Отыз жастан аскан эйелдердiц кYмiспен жэне моншакпен эшекейленген кимешектердi киюi орынсыз саналFан, ал, балалары есейген ересек эйелдер тек кана эр тYрлi жштерден сирек катарлы кестелер тYсiрiлген кимешектердi киген. Сол сиякты улттык киiмдер коFамдаFы элеуметтiк рeлiндегi ерекшелiктерiне байланысты хандардыц, батырлардыц, сал- серiлердiц, малшылар мен ацшылардыц т.б. киiмi болып бiркатар топтарFа бeлiнген.
¥лттык киiмдердiц дизайндык ерекшелiктерiне тeмендегi мысалдар дэлел бола алдады. ^азак Fурпында бас кшм кeрiктiлiк пен сэндiлiктi, баршылыкты бiлдiретiн касиеттi киiм саналFан. ^азактыц «дос басыца, душпан аяFыца карайды» дейтш макалы осы жайдан калыптаскан. Сол сиякты сыпайылык кeрсеткенде, бiреуден бiреу кешiрiм eтiнгенде, аякка жыFылFанда бас киiмдi шешiп немесе бeрiгiн аяк астына тастап аh уру да осы бас киiмдi кастерлеуден туFан. ^азiргi уакытта коFамдык орындарда, жиындарда (дiни мейрамдарды KOспаFанда) бас кшм шешу мэдениеттшк белгiсi ретiнде осы ертедеп этикалык дэстYрлерден келiп жеткен.
Белдштер мен кYмiс кiселердi сэндеу eнерi де ежелгi салт. ^азакта «Етiгi жаман тeрге шыFа алмас», «Белдiгi жаман мыкынын тiрей алмас» дейтiн мэтел бар. «Кiсi болмас кюш мYшесiнен танимын, кiсi болар кюш кiсесiнен танимын» (кiсе - аса бай эшекейленген белдш) делшген макалдар да жок емес. Бул сиякты аталы сeздер адамныц кедейлш мен жокшылыFын кемiтiп айтылFан деп жорамалдау эсте дурыс емес сиякты. Мунда эр адамныц eз бойын eзi тYзеп, eз орнын eзi таба бiлуi абзал деген эстетикалык каFида, елдiк дэстYP бар. ^к етiк -
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
кексауырдан оюлап тшкен жецш, Yшкiр тумсык eTiK, Оны кексауыр eTiK деп те атайды. Кек епктщ конышы, ойындысы, ^лшш оюланып, кeстeлeнiп жасалады. Кек eTÏKTÏ кебше сeрiлeр, батырлар, салдар киетш. ^азактыц «Кек eTÏKTÏ кез келмей, кен eTÏKTÏre бармай отырган кыз» дeйтiн мэтел сeзi осыдан калган.
Халыктыц сулулыкты ерекше багалауы олардыц сэндш-колданбалы енер буйымдарын жасауда эсемдш пен кeркeмдiктi бiрiншi орынга коюынан кeрiнeдi. Осы айтканымызга мына мэлiмeттeр мысал бола алады: Халы; арасында бeлгiлi бiр тондар YЙдe де, тYЗдe де, кYндeлiктi турмыста да удайы жаксы киiнiп жYргeн. Олар бойжеткендер, бозбалалар, салдар, эн-^й, ^рес енерпаздары eдi. Сол сиякты келшшектер де туцгышын тапканша ете сэндi киiнiп жYргeн. Кeстeлi, зeрлi, жалтырауык киiмдeрдi кадiрлi карттардыц да Yнeмi киiп жYPуi ел рэсiмiнe тэн сиымды салт деп саналган.
^ыздар мен жас эйелдердщ ец бiр сэндi киiмi кос етек кейлек. Мундай кейлек эдетте узын, кец, оныц жецшщ ушы мен жагасы, бeлi бYрмeлeнiп, катпарлы жeлбiр салынады. ^азiрri елшеммен алганда бiр кос етек кейлекке 6-7 метрдей мата жумсалады. Оныц Yd^e кос етек кейлек ак тYCтi кымбат жiбeктeн, асыл матадан тiгiлiп, таза жуннен токылады. Осыдан халыктыц сулулык, сэндшк Yшiн каражатын, малын, колында барын аянбагандыгын керуге болады. Салтанатты кшмдердщ белдшн жасау барысында тапсырыс иес кымбат материалдар Yшiн таршылык керсетпеген, шеберлер уакыты мен iсмeрлiгiн аянбаган. Сэукеле эйeлдiц бас киiмдeрiнiц шшдеп ец эшeкeйлiсi де, кYPдeлiсi. Сэукелеш узатылатын кыздар мен сол кызга eрiп жYрiп сыцсу айтатын некерлер киген. ^алыцдык кYЙeудiц eлiнe барганда да сэукeлeсiмeн барган. Кeлiншeк оны той еткенше киiп отырып, той еткен соц сэукелеш шп койып, оныц орнына бeргeктi желек киетш. Сэукеле тебесшщ биiктiгi eкi CYЙeм, кейде одан да биiк болады. Оныц ен бойын алтынмен, ^мюпен, меруертпен, маржанмен, асыл тастармен ернектеп, алтын жшпен эшeкeйлeйдi. Осылайша казактыц улттык киiмдeрiнiц eрeкшeлiктeрiнe жасаган талдау оныц тэлiм- тэрбиeлiк мYмкiндiктeрiнiц жогарылыгын дэлeлдeйдi. Мэселен, улттык киiмдeрдe халыктыц дYниeтанымыныц, 0Й-тYЙсiгiнiц, арман-тiлeгiнiц бeрiлуiн жэне оныц ерекше эстетикалык талгаммен жетюзшуш, сондай-ак каншама гасырлар eлeгiнeн етш улттык енер рeтiндe урпактан-урпакка мэдени мура болып калгандыгын жете тусшу - студент-жастардыц улттык киiмдeрдi сактауга, оны багалауга жэне дамытуга деген ынта-ыкыласын арттырады. ^азактыц улттык киiмдeрi жеке тулганыц патриоттык жэне интернационалдыц сeзiмдeрiн калыптастырудыц да мацызды факторы болып табылады. Эйткeнi ез халкыныц тарихын, мэдени мурасын жете тануы аркылы оган деген сыйластык катынасы артады жэне баска халыктыц рухани мураларына да курметпен карау дагдылары дамиды. Бiлiм алушы жастардыц улттык киiмi Yлгiсiн эзiрлeудe кол жетюзген жeтiстiктeрi олардыц eмiрдe ез ^штерше сeнiмдi болуын калыптастырады. Олардыц бiр эрекеттен жаца iс-эрeкeткe кешу кажет болган жагдайда батылдык, iскeрлiк, етюрлш таныта алады.
¥лттык киiм Yлгiлeрiн эзiрлeугe жастардыц катысуы, буйымдарды ез колдарымен орындауы нeгiзiндe олардыц ецбек ету кабiлeттeрi артып, шeбeрлiктeрi шыцдалатындыгы, ецбекке оц кезкарасыныц калыптасатындыгы ^мэн тудырмайды. Ецбек - жалпы тэрбиенщ нeгiзi. Ецбек ету процeсiндe адамныц эстетикалык, адамгершшк тургыдагы сапалары калыптасады, акыл-ойы eсeдi, бiлiмi тeрeцдeйдi, экономикалык, экологиялык, элeумeттiк мiндeттeрдiц мэнiн тYсiнeдi жэне олардыц жYзeгe асуына ыкпалын тигiзe алады. Тiптi, эстетикалык мэдениетп ецбекке ок катынас болганда гана калыптастыру мYмкiн.
Бiлiм алушыларды улттык кшм Yлгiсiн жасауга катыстыруга баса назар аудару барысында оныц жеке тулганыц жан-жакты дамуыныц, оларды бiрлeстiрудiц, олардыц бойында уйымдастырушылык пен тэртштшк сапаларын калыптастырудыц куралы eкeндiгiн естен шыгармаган жен. Сэндiк- колданбалы енер туындыларын жасау барысындагы ецбек адамдардыц кeцiлiнe карауга, зерек болуга, eзiн~eзi устай бiлугe, ужымшылдыкка YЙрeтeдi. Мунда берш тeзiм, iскeрлiк пен тапкырлык, зeргeрлiк пен зeрдeлiлiк керек. Эрбiр керкемдш-шыгармашылык жумыс бeлгiлi бiр педагогикалык мэнге ие, адамды белгш бiр бiлiммeн каруландырады жэне оныц ецбек дагдыларын калыптастырып, дамытады. ^азак улттык киiм
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Yлгiсiн эзiрлеу процес - практикалык, eндiрiстiк ic-эрекеттер, ягни ецбек ету аркылы жYзеге асады. Ал ецбектiц жеке тулганыц физикалык тургыдан дамуына тiкелей эсер ететшдш мэлiм. Эаресе улттык киiм Yлгiсiн жасаудыц тутас процесiнiц немесе оларды дайындаудагы бiркатар жумыс тYрлерiнiц колдан жасалуына байланысты олардыц дене тэрбиесше ыкпалы зор. Ондагы эрбiр жумыс тYрi - дене шыныктыру жаттыгулары десек те болады. Мэселен, тсгу, сыру, кестелеу, жапсырмалау, каптау жэне т.б. - кол жумыстары, Булар кол саусактарыныц, булшык еттерiнiц шыныгуына септiгiн тигiзедi.
БYгiнде улттык кшмдерде де, жэне кYнделiктi немесе салтанатты киiм Yлгiлерiндегi кыз-келiншектер эшекейлершде eсiмдiк тектес жэне космогониялык ою-ернектер кездеседi. Бул адамдардыц табигатпен Yйлесiмдiлiгiн кeрсетедi жэне оларга сыйластык карым-катынастарын танытады.
Материалдарды ысырап етпеу Yнемдiлiкке гана тэрбиелеп коймайды, жеке тулганыц акыл-ойыныц терецдеуiне, ойыныц, шыгармашылыгыныц шыцдалуына да септшн тигiзедi. Мэселен, алтындап, ^мютеп тiгу сэн- салтанат буйымдарына тэн. Бул Yшiн кeбiнесе баркыт, пYлiш, атлас, кырмызы сиякты багалы материалдар пайдаланылады. Мундай тiгiстерге, эсiресе, езше арналып жасалган алтын, кYмiс тYCтес жiцiшке жиек зер колданылды, Багалы затты ысырапсыз пайдалану Yшiн оныц ернеп мен тiгiс жiптерiн санап бшу керек. Ал жiптердi санау мен есептеудщ, eрнектердi дурыс шыгарудыц ойлылыкты кажет ететiндiгi кYмэн тудырмайды.
Сонымен бiрге, жастар Yнемдеп пайдалануда бiркатар жаца жумыс тэсiлдерiмен де танысады. Бул олардыц iсмерлiгiн арттырады. Мысалы, колмен току eнерiнiц YЙ шаруашылыгына тиiмдi тагы бiр тYрi бар. Ол бурыннан токылып тiгiлген заттардыц ескiлерiн таркалтып пайдалану. Эдетте кшм етегшен жагасына карай, аяк кшм конышынан басына карай токылады. Сондыктан оларды таркатканда жагасынан етегiне, басынан конышына карай жэне олардыц эрбiр бeлшектерiн жеке-жеке таркатады. Таркатып отырган жiптi аса катты тартпай, домалакка тeгедi. Кейiн оны домалактап жай шумакка тeгiп алады да жуады. Кенептелген жiптi жылы сумен сабындап жуып шайкап болган соц, бурамай соргытып кептiредi. Соргыту Yшiн шген кезде жиырылмайтындай етiп, оныц тeменгi жагына бiраз салмагы бар не темiр, не тас байлап кояды. Кепкен соц, оны кайтадан домалакка тeгiп кайтадан токуга кiрiседi. Осы айтылгандар балалар мен жастарды колда бар материалды эрi тиiмдi, эрi Yнемдi пайдалануга Yйретедi.
^азактыц улттык киiмдерiнiц мазмунына, тYрiне, ерекшелiктерiне, аткаратын кызметiне жасаган талдау улттык кшмдердщ жеке тулганыц тэрбиесiндегi, соныц шшдеп ецбек тэрбиесiндегi элеуетiнiц жогары екендЫн, осы айтылгандарды негiзге ала отырып казак улттык киiмдерiнiц Yлгiсiн эзiрлеу процесiнiц тулганыц ецбекке кызыгушылыгын калыптастыруга тiкелей ыкпал ететiндiгiн негiздеуге мYмкiндiк бердi. Алдында атап кeрсетiлгендей eзiндiк жiктемесi бар, аткаратын кызметтерi мен ерекшелштерше ие, тэлiм-тэрбиелiк мYмкiндiктерi жогары казак улттык киiмдерiнiц eзiне тэн шыгу жэне даму тарихы бар.
Халкымыздыц киiмi баска улттардан eзгеше eзiндiк касиетке толы. Муныц басты себебi: казак халкыныц табигат тeсiнде eсiп, еркiн гумыр кешуiмен байланысты. ^азактыц улттык киiмдерi непзшен ертедегi кeшпендiлер киiмдерiн еске ту^редь ^азiр eзiмiз кYнделiктi киiп жYрген бiркатар киiм Yлгiлерi сак дэуiрiнен бастау алады. ^азактардыц киiмдi солга каусыратыны сак киiмдерiнде, орта гасырларда тYрiктерде кездеседi. Студенттер улттык кшмдердеп кесте тYрлерi мен эшекейлерi жайлы маглуматтар алып, кестелеу eнерiнiц нагыз казак ултына тэн бiз кестеш Yйренгендерi ерекше ецбекке кызыгушылыктарын оятар едь Бiрак улттык киiмдердегi кестенщ тYрлерi туралы жумыстарда, жазба рефераттарда кeрiнiс бермедi. Тапсырма бойынша, улттык кшмдердеп ою^рнектер кестелеу туралы акпараттар берiлген, практикалык сабакта жалгасын таппаган. Осы пэндi окытуда студенттiц ецбек процесше окытушы тарапынан жетекшiлiк жасаудыц кажеттшп аса мацызды. Эйткенi, кестелеу eнерi, оны алгаш Yйрену кезеш, кeп ецбектi талап етедi.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Назарбаев Н.А. ««Казахстан жолы-2050: Бiр максат, 6ip мYДде, 6ip болашак» // Казакстан халкына Жолдауы, Астана, 2014 жылгы 17 кацтар
2. мБiлiм туралы" Казакстан Республикасыныц Зацы. 1999, маусым-7, № 389.
3. Рубинштейн С.Л.Основы обшiей психологии. В 2-х.т. - М.: Педагогика, 1989. - Т.1 - 485 с.; Т.2. -322 с.
4. Ананьев Б.Г. Познавательные потребности и интересы /Ученые заниски. ЛГУ, 1980. - Вьш. 16. - 225 с.
5. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. - М.: Изд. Моск.унив.,1981. -584 с.
6. Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. -М., 1968. 464 с.
7. Щукина Г.И. Педагогические проблемы формирования познавательных инетересов учащихся. - М.: Педагогика, 1988. - 203 с.
8. Сейтешев А.П. Актуальные проблемы образования и педагогической науки в начале XXI века в условиях Казахстана и пути их решения // Научный отчет Казахской академий образования имени И.Алтьшсарина. - Алматьг: Гылым, 2002. ~ С. 72-76.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
