ДӘСТҮРЛІ МУЗЫКАЛЫҚ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚТЫҢ ЭСТРАДА ӨНЕРІНДЕ ЖАҢҒЫРУЫ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

ДЭСТУРЛ1

МУЗЫКАЛЫК

ШЫГАРМА-

ШЫЛЫКТЫН,

ЭСТРАДА

6НЕР1НДЕ

ЖАНТЫРУЫ

ш

(СЛ

<

МРНТИ 18.41.85

ЗУЛЬФИЯ КАСИМОВА 1

1 Т. Ц. ЖYPгенов атындагы И,азаи, улттын, енер

академиясы (Алматы, Казахстан)

ДЭСТТРЛ! МУЗЫКАЛЫК ШЫРАРМАШЫЛЬЩТЬЩ ЭСТРАДА 6НЕР1НДЕ ЖАЦГЫРУЫ

Ацдатпа

Казак халкыныц гасырлар бойы калыптаскан музыкалык внершщ казiрп жацашаланган т^рлерш

карастыру - макаланыц негiзгi взеп болып отыр. Жаhандану кезецшде улттык сана-сезiмдi сактап,

кейiнгi урпакка жалгастыру - заман талабы, эрi бул взектi мэселе Казакстан музыка мэдениетшщ

негiзiнде ерекше кврiнiс тапканы аныкталды. Отандык музыкатану гылымында эстрадалык внер

бойынша зерттемелер жоктыц касы. Сол себепт бул багыттагы музыка внершщ тарихи жэне теориялык

аркауын жан-жакты зерделеу - жацашылдыгы мол гылыми такырып екенi айкындалды. Макала

барысында тарихи, теориялык талдау, сипаттама, салыстырмалы зерттеу эдiстерi негiзге алынды.

Нэтижесшде гасырлар бойы казак халыкыныц муцын, куанышын дэрiптеп, вмiр бойы касындагы

....... ... ^^

серiгi болган эншiлiк дэст^рлердщ, улы далада туындаган квркемдiлiгi мен эстетикалык магынасы ^

айтарлыктай жогары внердщ казiргi заманга лайыкталып, сакталуыныц кажеттiлiгi, эрi оныц сапасын £

элi де квтеру керектИ пайымдалды. £

Ирек сездер: эн, внер, эстрада, поп-музыка, дэстYрлi эн, синтез, жаhандану, вцдеу, интерпретация. ^

аЗ

К1р1спе байланысты техникалык прогресс 1

ЖаИандану дэу1р1 музыка внершщ вн1м1 болып табылатын аудиомэдениет «

болмысын, функциясын, мацызын, осы музыка внершщ таралуына ец |

мазмуны мен мэнш тугелдей взгер1ске б1р1нш1 себеп болды. Орындаушыныц |

ушыратты. ХХ гасырда пайда болган танымалдыгы аясы кецейген сайын, §

поп-музыка багыты кец танымалдыккка оган деген сураныс та, нэтижесшде £

ие болды. Индустрияландырумен оныц царжылык; жагдайы да ^

айтарльщтай есетш болды. Мундай жагдай бiртiндеп музыка енершщ кек буцарага багытталган жекш-желп тYрлерiн ерiстеттi. ЭншЫщ шеберлИ, эн магынасынык терекдИ, эстетикалыц жэне философиялыц мэнi артцы орында цалды. Ек алдыкгы цатарга цабылдауга окай, цулацца тез сНп, кекш кетеруге бетмделген, эрi батыс елдерi жастарынык сол заманда ескi кезцарасца протест ретшде пайда болган жекiл жYрiсi мен таяз цундылыцтарын насихаттайтын поп-музыканык кептеген стильдерi мен багыттары элемдi жайлады. Бул цубылыстар мэдени экспансиянык ролiн аса дамытты. Басым болып турган батыс елдерiнiк заманауи мэдениет езге мемлекеттерге модель болды. Yш аккордтан (тоника, субдоминанта, доминанта) туратын эн енерi бYкiл элемге цанатын жайды. Кептеген езiнiк улттыц дэст^ мен салт-санасы бар елдер де осы Yш аккордца ез шжу-маржандарын екдеп, улттыц интонациялыц цурылымы сацталган улттыц эстрадасын цалыптастырды.

Эдгстер

Расырлар бойы ел санасын сомдап келген цазац халцынык бай музыкалыц дэстYрлерi ХХ1 гасырда да ез емiршекдiгiн жогалтпай, заманауи талаптарга сай жалгасын табуы аныцталып, осы эволюциялыц багыт тарихи тургыдан царастырылды. бнердщ кене тYрлерi бYкiл улттыц мэдениетiмiзге негiз болганы женiнде сез болып, улттыц интонациялыц, цурылымдыц (композициялыц), ыргацтыц цоры айцындалып, теориялыц тургыдан ерекшелiктерi ашылды. Сондай-ац, халыцтык улттыц сана-сезiмiнiк, ДYниетанымынык терек угымдарын ез бойына сНрген музыка енерi елдi жаhандану кезекшщ керi эсерiнен сацтауга ыцпал ете бтетш цубылыс ретiнде царастырылып, осы багытта жакашыл заманауи тYрлерi

дэстYрлi аутенттi тYпнусцаларымен салыстырылып зерделендi.

Нэтижелер

К^рп музыка жаhанданудык бiр ажырамас белiгi екенiн де айта кету цажет. Заманауи мэдениет синтездИмен, кепцырлыгымен ерекшеленедi. Стильдердiк, багыттардык, жанрлардык гана емес, жалпы енер тYрлерiнiк сит^ гасырга сай техникалыц прогресстiк эсерi болып табылады. Кулацца ерекше боп есттетш эртYрлi музыкалыц тембрлер, интонация, ыргац, ладтыц цурамдары араласып, тYрлi эксперименттiк YДерiстер кептеген жакашылдыцтар тугызды.

Казацстан эстрадасы негiзiнен улттыц цасиеп^мен ерекшеленедi. Бул да улттыц музыканык жэне батыс елдерiнен келген поп-музыканык непзп элементтерiнiк синтезiнен туындаган цубылыс. Онык тYп-тамыры Казацстанда еуропа Yлгiсiндегi академиялыц музыкасынык цалыптасуы кезекiмен байланысты. ХХ гасырдык 2-жартысында бой кетерген буцаралыц эн, романс, вальс - осы еуропалыц жанрлардык улттыц сарынмен Yйлесуiнiк бiр керiнiсi. М. Телебаев, Н. Ттендиев, Ш. Калдаяцов сынды композиторлар цазац эуенiн жака формага салып, отандыц эстрада енерiнiк алгашцы цадамы болды. Элбетте, бул жанрлар езшщ эстетикалыц керкемдiгiмен, эуездiлiгiмен, ой терекдИмен елдiк iлтипатын жаулап алды.

Жалпы, дэстYрлi эн танымал музыкада алуан тYPде керiнiс табуда:

1) «Той-бизнес» жэне фольклорлыц-гурыптыц жанрлардык болмысы;

2) ДэстYPлi эндердiк эстрадалыц екделуi;

3) ДэстYPлi музыканык жанрлыц жэне стильдiк элементтерiнiк цазiргi поп-музыкага таралуы;

4) Заманауи аранжировка эдютерЫщ улттыц аспаптарды цолдану немесе

олардык тембрлерш имитациялау арцылы улттыц рек 6epyi.

Пшрталас

Фольклорлыц шыгармашылыцтык архаикалыц тYрлерi эрцашан халыцтык eMipÎMeH, онык ДYниетанымымен жэне философиялыц кезцарастарымен тыгыз байланысты. Жаhанданy жагдайында халыцтык eMip CYpy ерекшелiктерiн бейнелейтiн отбасылыц гурыптыц жанрлар (бесiк жыры, Yйленy тойы, жерлеу) жака болмысца ие болды. Буган отбасылыц мерекелердi музыкалыц жэне би номерлерi сияцты кeкiл кетеру ic-шараларымен эрленген жака форматта eткiзiлyiмен цатар, олардык заманауи композицияларга негiз болгандыгы дэлел. Жалпы, фольклорлыц Yлгiлер дэcтYрлi ауызша жэне цазiргi замангы жазбаша шыгармашылыцта шоцтыгы бтк нагыз жаyhарлар туындауына себеп болганын атап еткен жен.

Елiмiздiк Тэуелазд^ке цол жеткiзyi жаhанданy дэyiрiнiк еркендеу кезше сэйкес келдi. Казацстан осы жагдайда элемдiк Yдерicтерге белcендi цатысып, халыцаралыц декгейге шыгуга атсалысты. Отандастарымыз тYрлi спорттыц жэне мэдени шараларда биiк дэреже кeрcетiп, елiмiздiк цазiргi заман талаптарына сай дамуын айцындады. Казацстан элемдiк Yрдicтердiк бiр белИ екенiне eзiндiк ерекшелiгi бар поп-индустрия дэлел бола алады. Улттыц непзге цурылган поп-музыка элемде белгiлi кептеген стильдер мен багыттарды да цамтиды. Батыс мемлекеттерiнен енген кейбiр жанрлар мен стильдердщ бiздiк улттыц жанрлармен уцсастыгы белгiленедi. Бул тургыдан терме, толгау жанрларынык америкалыц рэп, хип-хоп, R&B cтильдерiмен жацындыгын атап кету керек.

Казац даласында цанатын кек жайган эн eнерi цазiргi кезде ерекше орын алады, эрi жогары суранысца ие.

Эншiнiк вокалдыц дарынын керсетуге цолайлы кек тынысты лирикалыц композициялармен цатар, заманауи стильдердеп билеуге лайыцталып, ыргацтыц «биттi» негiз ететiн эндер де кепш^кке тараган. Сондай-ац, цазац халцынык кенеден келе жатцан салт-дэс^ шогырланган отбаслыц гурыптармен тыгыз байланыста орындалатын фольклорлыц жанрлардык да жакашаланган тYрлерi ерекше назар аудартады. Мысалы, Yйленy тойында орындалатын жар-жар, беташар, сыксу, цоштасу эндерi, cэбидiк (урпацтык) дYниеге келyiне арналган «Элди-элди», тусау кесер жырларын айта кету керек. Бул эндер белг^ бiр отбасылыц мерекенщ мiндеттi бiр бeлiгi болып, эрi фольклорлыц шыгармашылыцтык цазiргi замандагы кeрiнici деп батып айтуга болады. Казiргi заманнык кезцарасы, дYниетанымы, цундылыцтары негiзiнде цурылган жака фольклор эйтсе да улттыц салттардык элi де ^i екенiн, олардык осы ^нде де цадiрленiп, цаcтерленетiнiн айцындайды. Осылайша елiмiздiк элемдiк жаhанданy YPДiciндегi орны белгiлендi: Казацстан - цазiргi кезге дейш сацталган терек тYп-тамыры мен салт-санасы бар мемлекет. Демек, Елбасы Н. Э. Назарбаевтык багдарламалыц мацаласында белгiленген жака Yлгiдегi жакгырудык бiрiншi шарты болып табылатын езшд^ мэдениет, басыбайлы улттыц кодтык сацталауы елiмiздiк мэдениетiнде кeрнектi орын алады [1].

Казацстан ТэуелаздИ елiмiздiк тарихынык, мэдениетiнiк жакгыруындагы макызды кезекi болды. Жака саяси цурылымнык идеялыц негiздерi халыцтык улттыц cана-cезiмiн оятып, кенедеп менталитет, салт-сананы жандандыруга багытталды. Шыгармашылыц зиялы цауым бар ^шш дэcтYPлi мэдениеттiк жакгыруына жолдады. ХХ гасырдан элемдегi жетекшi музыкалыц багыт боп цалыптасцан

танымал музыка да осы тургыда вз улес1н косты. ХХ1 гасырда бай тарихи жолдан вткен казак халкы вз салтын жаИандану удер1с1не косты. Соныц б1р квр1н1с1 - бурын кастерл1 мэн1 болып, енд1 квркемд1к жэне эстетикалык магынага ие болган танымал гурыптык эндер.

Элемде шоу-бизнес (Showbusiness) деп аталатын квц1л квтеру индустриясыныц Казакстанда баскаша б1л бвл1г1 калыптасты. Ел арасында «той-бизнес» деп кеткен улттык мэдениетт1ц ерекшел1г1мен байланысты бул багыт сахналык шоу-бизнеспен катар журедк Оныц бейнес1 рет1нде кабылданатын ес1мдер де пайда болды. Эс1ресе, Акылбек Жеменей «Кызыл вр1к» эн1мен, Заттыбек Квпбосынулы - «Акмаржан», Асхат Таргын - «Мария Магдалена», Абай Бегей - «Аспанга караймын», Сер1кбол Сайлаубек «Ой, жецге» т. б. эндер1мен улкен танымалдыкка ие болды. Бул орындаушылардыц шыгармашылыгы ец алдымен осындай той-томалакка багытталган, квц1л квтеретш, кулакка тез с1ц1мд1 жец1л-желп1 эуендерд1 нег1з етед1.

Жаца дуниеге келген бала вм1ршщ мацызды кезецдер1не арналган гурыптар аясында Кайрат Нуртастыц «Тэй-тэй», Жазира Байырбекованыц «Тусау кесер», «Элди-элди», «Бес1к жыры»

эндер1н атап втуге болады. Каз1рг1 кезде «Тусау кесер» тойында жи1 орындалатын Ж.Байырбекованыц энш айта кету керек.

Жалпы, тусау кесер гурпы сэбид1ц аягына тусаулап байланган ж1пт1 кесумен баланыц вм1р1н1ц журе бастау, элемд1 тану сиякты жаца б1р кезец1н айкындайды. Ертеде бул жоралгыны 1стемесе бала сур1нг1ш, взше сен1мс1з, епс1з болып всед1 деген сен1м болган. «Тусау кесер» эндерш эйел адам орындаган, ол анасыныц баласына деген 1лтипатын бейнелейт1н нэз1к, к1ш1г1р1м диапазондагы карапайым эуенге курылады. Балалар фольклоры эндер1 эдетте ыкшамды, жец1л болып келед1.

Ж. Байырбекова орындайтын «Тусау кесер» эн1 де дэстурге жакын.

Эн мэт1н1нде гурыптыц барысы бейнеленген («тусауыцды кесей1н, ала ж1пт1 шешей1н») жэне осы салтка катысы бар «тэй-тэй», «каз-каз» свздер1, ежелг1 улт санасына тэн «айналайын», «балапаным», «ботаканым» сиякты еркелету свздер1 де кец1нен колданылган, жаца кадам баскан нэрестеге бата-т1лектер1 айтылады.

Сэбил1к кезд1ц балгындыгы, улкендерд1ц оган деген махаббаты мен шапагаты 1 октава квлемшдеп орташа екп1нде, б1ркалыпты ыргакта кейб1р

Тусау кесер

Ор. Ж. Байырбек, Н. т. З. Касимова

дыбыстардыц эрлен^ арцылы нэрестенщ ойнацы, ацгал кейпiн бейнелейтiн царапайым, ашыц, мeлдiр туныц эуенi арцылы суреттелген.

Yйлену гурпы эндершщ кенеден келе жатцан негiзгi тYрлерi - жар-жар, беташар жэне сыцсу. 0з болмысын жогалтцан сыцсу эндерi эдетте цызды узату кезiнде айтылган. Ертеде ол узац мерзiм кeлемiнде орындалса (бiрнеше тэул^ немесе бiрнеше ай, келiн узатылып кеткен кYнге дейiн), ендiгi кезде ол узату тойын eткiзiп бтп, шыгарып салу кезiнде цыздыц соцгы сапарын сYйемелдейдi. Бул тургыдан Гаухар Элiмбекова, Роза Элцожа, Эйгерiм Калаубаева, Динара Элжан, Жазира Байырбекованыц орындауындагы эндер кеп суранысца ие.

Г. Эл1мбаеванын «Ац келiн» энi ерекше танымал. Бул жас келшнщ жаца

eмiрге алгаш цадамында айтылатын есиет эн. Кенедеп аушадияр жанрына жацындыгы байцалады. Эннщ бYкiл цазац музыкасына тэн философиялыц мэнi бар. Бул жерде жаца тYскен келшнщ ^йеу жИттщ ата-анасымен, туыстарымен царым-цатынасы, эке Yйiндегi элпештеп ескен жастыц шагы, парасатты, ортасына сыйлы болуы жайында есиет айтылады. «Ац келiн» сезшщ eзi жаца турмыс цурып жатцан жас цыздыц пэктiгiн, жастыгын бiлдiредi. Сондыцтан да энде бYгiнгi той балалыц, еренсiз жастыц шацпен цоштасу кYнi екенi айтылады.

Вибратты мазмунына сай эннщ эуенi баянды болып келедi. Эрбiр музыкалыц фраза жеке бiр ойдыц кeрiнiсi ретiнде айцын кeрсетiлген: узац дыбысца Yзiлiспен тоцталып, тeменгi дыбыстарга цайтып бару ^ресе бiрiншi, бiресе екiншi басцышца):

Ац келш

Ор. Г. Эл'тбаева, Н. т. З. Касимова

* ■■ 70

фЬ+ЛЛШл 11 ^^ > I Л ,) I

ГрШ к"ь'- пи - тип кос и- ма-ны СЬц-^ ¡Ш-тып цич кмцн-лч

| ^ ^ мм-и^ Ш Ш р щ д.

6(1 ■ ы - тл - пн

гк—,-к-ц-л

Ш-Н-П- (Я ^

яси-чш ип'кик кч * Кнк'п

-

\к ке-лм Вол л-- тл - .1 ы к. Лк нв-лш (кш ат - и-днн би - и - нш

к—ч— V > ^ N 1 , | | К \ в _|г 1

• * * * - в • - ш ■ ш ^ * . ■

АI! - лик' г^Д'ДРЙ ) - [Ш-Й ни-ни Ни - 4п;и тл - Ш - реИ - ИЧ У"4''""511 ЯЙ

Г*

V-. —К—^— — ч ^

<тр ' * —* * ,

ра

ЛЫП (Це^И ЬЬ' М 1йй-г!Д|1 С» - 4 ■ )-и О^-ЙЯ - Л

1 1 л к к К * К л- > -—н

I" J ■ * - 'Л.!. и у * и л ф

£у-гЫ-Н тон кпш ■ Чч), Еу-|Нк>г1 оа-ла ■ лмк ■ глп.

Каз1рп кездеп кел1нн1ц коштасу эндер1 бурынгыдан айырылысады. Ежелде бул кызды узату тойыныц м1ндетт1 б1р бвл1г1 болган, эр1 кыз ел1мен, жер1мен кош айтысып, вз1 шыгарып айткан, ал дэл сапарага аттанар алдында эке-шешес1мен, бауырларымен квр1с1п коштаскан. Бул эндердщ гурыптык кызмет1 болган. Каз1рг1 дуниетаным аспект1нде бул жора, баска да гурыптык жоралгылар сиякты, квркемд1к магынага ие болган [2, 33]. Соныц эсер1нен бул эндерд1ц орындаушылык улпс1, мазмуны мен м1ндет1 взгерген. Жацашыл турдег1 кел1нн1ц коштасу эндер1 туцтт жылауды талап етпейд1, оны айтуга арнайы энш1н1 шакыртады немесе осы багыттагы эндерд1ц таспасын косып, кайын-журтына шыгарып салады

Квркемд1г1 жагынан кунды шоктыгы би1к дэстурл1 халык эндер1 мен ауызек1-кэс1би композиторлардыц шыгармашылыгын насихаттаудыц б1р жолы - оларды эстрадага вцдеп орындау. Бул орайда ел арасында квптеген энш1л1к интерпретациялар белплк Халык эндер1 «Назкоцыр», «Б1р бала», «Желк1лдек», «Эдем1 кыз», «Япурай», «Долана», «Дайдидау» т.б. катар, Абайдыц «Квз1мн1ц карасы», «Желс1з тунде жарык ай», Акан сер1н1ц «Балкадиша», «Мацмацгер», Эсетт1ц «Кисмет», Yкiлi Ыбырайдыц «Гэкку», Кененн1ц «Ой, жайлау», Мухиттыц «Квк айдай», Естайдыц «Кусни - Корлан» эндерiнiц эстрадалык трактовкалары ел квцтшен шыгып, взiндiк орын алып жур.

Эрине, поп-музыка бiр жагынан дэстYрлi эндердi дэрiптесе, екiншi жагынан олардыц магынасы мен мэнiн бурмалап, терецшен жеткiзе бiлмейдi. ДэстYрлi эндер идеялык-эстетикалык, квркемдiк кундылыгы жогары, философиялык ой, акыл-парасатты негiз етедi. Квцiл квтеруге жэне жецт

кабылдауга багытталган поп-музыка аутентикалык музыканыц бар байлыгын тYсiндiре алмайды. Дегенмен, ол казак музыкасыныц эуендiк-интонациялык кодын сактап, улттык сана-сезiмiнiц оянуына мYмкiндiк тудырады.

Казактыц дэстYрлi эн мэдениетi гасырлар бойы калыптасып келе жаткан бай рухани мурамыз. Квне архаикалык фольклорды негiз еткен бул дэстур халыктык жэне композиторлык кэсiби сала болып бвлiнедi. Халык эндершщ взiн халык арасында кара влец деп аталатын карапайым эуенге курылган шагын туындылар («Дедiм-ай-ау», «ГYлдерайым», «Еркем-ай», «БYлдiрген», «Yкiлi-ай кыз», «Угай-ай» т. с. с.) жэне квркемдИ жагынан да, курылымы жагынан да кYPделi болып келетiн, авторлык шыгармашылыкка жакын эндер («Назкоцыр», «Ттеукабак», «Япурай», «Эдемi кыз», «Гаухартас», «Кызыл бидай» т. б.) деп карастыруга болады. Тарихи жолы квптеген киындыктарга толы казак халкыныц музыкалык дарыны жвнiнде квптеген естелiктер сакталган. Осы киын-кыстау кездерде вмiр сYPген квптеген энш^ композиторлардыц шыгармалары умыт болып, кейбiреулерiнiц авторлары ел жадынан шыгып, халык шыгармасы деп тарап кеткен. КYPделi курылымды халык эндерiнiц артында биiк децгейлi акын, эншi турганы анык, дегенмен ол жайттардыц мэнш ашу казiргi кезде киындыкка согады.

Осындай жагдайларда бiршама мураларынан айырылган казак халкы Yшiн калган казынасын сактаудыц, болашак урпакка жеткiзудiц тYPлi жолдары казiргi кезде мацызды. Бул тургыдан улт жауИарларыныц эстрадалык вцдеулерi осы мэцгi эуендердiц эрi карай жалгасып, жаца шыгармашылыкка негiз болатынына

сеым тудырады. Мамандар эдетте халык эндерш бурмалап, эстрадага косканды жвн кврмей жатады. Эсiресе, ыргактык жагына келетш болсак, еркiн влшемде жYретiн казак эн поп-музыкада калыптаскан квадраттыкка бейiмделдi. ДэстYPлi орындаудагыдай жiгермен, толганыспен айтатын эндер жецiл «эуенше» ретшде кабылданатын болды. Шетелдiц кYPделi, шебер орындаушылыкты кажет ететiн, бiрак квркемд^ жагынан орташа поп стилiндегi эндердщ касында халыктык шыгармашылык жупыны квршетш болды. Себебi эннiц мацызды элементтершщ бiрi (эйтпесе одан да артыгы) вз болмысын взгертiп, туындыныц мэнш взгертiп жiберiп отыр. Муныц взi казак эншiлерi квбiнесе музыкалык жагынан карапайымдау, орындауга ыцгайлырак, немесе квркемдИ тек эуенiнде емес, музыкалык ттшщ баска да курамдары мацызды шыгармаларды тацдайды. Ал ол баска мацызды бвлшектерi сыртта калган кезде жалгыз монодиялык эуеннiц куны болмай калады. Мысалы, Бiржанныц, Мэдидiц эуенi гана емес, ыргагы жагынан, влшемi жагынан, дауыстыц тембрiн ойнату жагынан кYPделi шыгармаларын сол кYйiнде эстрадага вцдей бтсе, сол «Гэкку», «Назкоцыр», «Япурай» т. б. эндердi толыкканды барлык элементтерiн ескере отырып кэсiби вцдеулер ютелсе, дэстYPлi эн внерiнiц вз мэнш аз да болса сактай отырып эрi карай жалгасуына мYмкiндiк болар едi. Дегенмен, вкiнiшке орай, квп музыканттар жецiл табысты квздеп, халык шыгармашылыгыныц тарихы мен теориясына YЦiлiп, зерделеуден бас тартады, бул багытты арзан дYниеге баламалайды.

Белгiлi энш^ квптеген байкаулардыц жYлдегерi Гаухар Каспакованыц

орындауындагы Эсет Найманбаевтык «Кысмет» энш орындауына тоцтала кетейiк. Жалпы, «Кысмет» - Эсеттщ энш^ композитор ретшде цолтакбасы эбден шьщдалган кезде шыгарган туындысы. Музыкалыц тiлi жагынан 63Î туып-ескен Арца д9стYрiне жацын, жогары регистрде тыкдаушылардык кекшш езше аудартатын, профессор С.Елеманованык терминiмен айтцанда, «ацындыц 9уендiк формуламен» (АМФ - акынская мелодическая формула) [3, 52] басталып, кек ауцыммен орындалады. Бул кYPделi эн тYPлi 9ншiлiк иiрiмдерге бай, eрi Yлкен орындаушылыц шеберл^т цажет етедi [4]. Сол себептен эр эншшщ тiсi бата бермейтш шоцтыгы биiк туындалырдык бiрi.

Г. Каспацованык бул эндi такдауы онык талгамыньщ, энштИнщ биiк дэрежеде екенш керсететiнi аныц. Жастайынан дэстYPлi энш^кл мекгерген, бул дэстурдщ бYге-шYгесiн угына бiлген эншi Yшiн осындай циын шыгарманы эстрадага екдеп айту циындыцца соцпаган. Эншшщ айтуынша, бул эндi екдеу ете кYPделi, екбек кеп жумсалатын YДерiс болды. Себебi эндi барынша керкемдiк, эстетикалыц цундылыгын сацтай отырып, тYпнусцасына барынша жацындата орыдауды цалаган Гаухардык екдеуш^е деген талабы жогары болды. Нэтижесiнде екдеудiк бiршама кемiшiлiктерi болганымен, жогарыда айтылган елшемдН ыргацтыц еркiндiкке бет бурып, квдраттыцтан арасында бас тартып отырады. Бул тургыдан поп-музыка стилiнде цалыптасцан квадраттыцтан мYлде бас тарту циындыцца согатынын да ескеру керек.

Эншiнiк орындаушылыгына келетiн болсац, бул энде дэстYPлi эншiлiк пен эстрадалыц эншiлiктiк тогысуын байцауга болады. Екi дэстYPДi де

игерген Г. Каспакова Эсеттщ «Кысметш» накышына, иiрiмдерiне келтiре орындай бiлдi. Диапазоныныц кецдiгi, эндi эмоциялык тургыдан сезше бiлуi, оныц ыргактык жэне эуенд^ иiрiмдерiн келтiруi соншалыкты киын дYниенi жогары децгейде алып шыгып, беделдi дэстYPлi эншiлердiц оц багасын алуына мYмкiндiк тугызды.

Твмендегi ноталык мэтш осы «Кысмет»

энiнiц жеткiзушiсi Дэнеш Ракышевтщ интерпретациясында берiлiп отыр. Ол «¥лы даланыц квне сарындары» атты квптомдык антологиядан алынды. Г. Каспакова жэне Д. Ракышевтщ орындаушылыгын салыстыра караганда жакындыгы ацгарылады. Элбетте, жас эншi квп эншiлер устаз тутатын эн шеберiнiц орындаушылыгын кулагына талай сНргеы айкын.

Кысмет

Д. Ракышевтщ ор., Н. т. Е. Жаманбалинов

л1 | ц1. п « - '

I I I Ш I цГ г Ггг щ

Хоу1! лр ■ 1ыл чум. а - шч ¿1 • сег.

п - рин - .Ц - Г.Т11Г, Л > рЫН - ЛЯП ЛИ - СП » Лй - иа.

АЬаЦ-С е : | а

о - о - в - о - о - а>, ла - ры - ча - гаи. Ас-1ын-ннк л - *-«ын-.и

сгр ы и п етГгшр Ггр щ

¿VII пил - кмт - кип. Ьу.г ■ йул»ммм лау * £мч инс " ТС л;1 - мыл ■ да » гаи.

Ко ■ ыс ■ ксй кик ки ■ Счи ■ ими лн ■ йен ши-СДн, Ти-н-лш. уерг мир • жим

УпГ^ТГ? * Ир I 11 Я

«О - - Л1 - 1111, 3 - рк - ИИ. » - рн - т»- ри - Т» - рн -

^^УУи1 11

в - рн - га - ре - га - рн - X»}- - .ц - - лу.1

Рн V ; а $ а' * * ; - 3

Хау • лгу » л у ■ ту т лу - лйу. Ли ■ лй ■ ла ■■ лил лау.

Хлу-лпй, тл-плл-лл - гиг-ли' лпу, Ха- ли - -л - ли - лл- пи >лду, ч) - ли - лл • ли ■ ла* ла1>лиН„

^Урирр 1р -"И и'р ЫрУУцЦ

О - ,41 -ла - ли - д» - ЛИ-ДО1- в-дщ-»-ля -ЯР -ЯИЭЙ| О - лн - „и- ли -- лн - ¿911.

Ендi бiр назарга iлiнетiн эн - Димаш Кудайбергеннщ орындауындагы «Дайдидау» энк Димаш - цазiргi такда бYкiл элемдi ез eнерiмен такцалдырып отырган жака бiр цубылыс екенiн айта кеткен жен. Эстетикалыц мэнi мен керкемдш цызметi жогалган музыка енерше цайта eмiр сыйлап, биiк сапа усынып отырган жас талант энш^к енерге техникалыц тургыдан мол жакашылдыц енгiзуде. Казацтык гана емес, улттыц емес, жалпыдYниелiк игiлiк деп атауга келетiн Димаштык шыгармашылыгы, бiрегей дарыны, онык дауысы жeнiнде мамандар мен эуесцойлардык арасында кептеген дауласуда. Бiрац бэрiне мэлiм бiр нэрсе: Димаш - феномен, онык ДYние жYзiне асцацтап отырган вокалдыц мYмкiндiктерi адам бойына сыймайтын, улыц цасиеттер. Алты регистрде эн шырцайтын Димаш Yш дауысты еркiн мекгерген: баритон, тенор, колоратуралыц сопрано. Бiреулер оны контратенор десе, екiншiсi лирикалыц тенор, ендi бiреуi драмалыц тенор деп пМр таластыруда [5, 7].

Осындай тылсым дарыннык иесiнiк репертуарын цурайтын «Дайдидау», «Самалтау» т. б. сияцты бiрнеше халыц эндерi бар. «Дайдидау» энш ерекше атап еткен жен, себебi элем бойынша эр тYрлi улттагы эншiнiк жанкYйерлерi дэл осы эндi шырцап, цазац тiлiн Yйренуге талпынып жYр. Эншi жастайынан сYйсiне айтатын махаббат тацырыбындагы лирикалыц туынды таза эстрадалыц мэнерде орындалады. Карапайым м.7 кeлемiнде баяндалатын эуендi орындаушы тембр, динамика царама-царсылыгымен эрлеген. Сондай-ац, еуропа музыкасында кездесетiн эннiк аягына жацындаганда жогары регистрде кульминация - шарыцтау шегiн цосып, артынан бэсекдетедк Аранжировкасына

келетiн болсац, эстрадалыц екдеуге халыц аспаптарын цосып, тембрлер синтезш пайдаланады. Карапайым халыц энiн осылай тYрлендiре орындаган эн бYгiнгi такда талгампаз тыкдарманнык кeкiлiнен шыгып жYр.

Жогарыда аталган дэстYрлi музыканык эстрадада кер^сшщ ендi бiр тYрi - дэстYрлi музыканык жанрлыц жэне стильдш элементтерiнiк цазiргi поп-музыкага таралуы жэне заманауи аранжировка эдютершщ улттыц аспаптарды цолдану немесе олардык тембрлерiн имитациялау арцылы улттыц рек беруi деп белпледш. Бiр мацала кeлемiнде барлыц тустарын ашып царастыруга мYмкiндiк болмагандыцтан, тек цана осы багытта екбек етiп жYрген орындаушыларды айтып етпектз. ДэстYрлi эншiлiк жанрлар мен стильдер элементтершщ поп-музыкамен байланысын кебшесе рэп, хип-хоп стилiнiк негiзiнде керуге болады. Мысалы, Ерболат КУДайбергеновтiк шыгармашылыгы осы цазацтык термесi мен батыстык хип-хоп стильдерiнiк тогысуынык дэлелi. Онык «Мен цазацпын мык eлiп, мык тiрiлген», «Бiздiк жiгiттер» т. б. сияцты эндерi осы ойды айцындайды. «Ринго» тобы «Толгау» энiнде ездершщ биiк орындаушылыц декгейiн кeрсетiп, дэстYрлi eнердi эстрадага байланыстыра бiлдi.

Ал улттыц аспаптарды пайдаланып, олардык тембрше имитация жасау отандыц эстрадада ете жи кездесетiн цубылыс. Эсiресе, осы аспаптарды шыгармашылыгынык незiгi еткен «Муз-арт», «Кокыр» топтарын, 0мiрцул Айниязов, дэстYPлi орындаушылар АйгYЛ Косанова т. б. атап ету керек.

Корытынды

Осылайша, Казацстаннык поп-музыкасы кептеген стильдер мен

багыттарды цамтитыны белгiлендi. Олардыц барлыгы улттыц музыкага негiзделген, нацтырац айтцанда, батыс елдерiнде цалыптасцан поп-музыка мен цазац енершщ Heri3ri элементтерi синтезделген. Жаhандану заманыныц eHiMi болып табылатын поп-музыка ез жецтдИмен, тиiмдiлiгiмен ел назарын жаулап алды. Академиялыц Yлгiдегi енер артцы цатарга кетiп, кeпшiлiк буцара поп-музыканы цабылдайтын болды. Дегенмен, сол буцаралыц енер тYрiн де дурыс цундылыцтарды цалыптастыруга багыттап, салауатты урпац тэрбиелеуге

пайдалану цажет. Бул орайда гасырлар цойнауынан келе жатцан дэстYрлi музыкалыц eнерiмiздщ жаца кeрiнiсi мацызды, eрi осы багыттагы музыка енершщ децгейш кетеру Yшiн бiлiмдi де, дарынды енерпаздарды дайындау кeкейкестi мэселелердщ бiрi. Эйтсе де, цазiргi заман энштершщ арасында осы жолда тэжiрибелер iстеп, бул багытта ецбек етт, 9ртYрлi нусцалар усынып жYр. Рухани, мэдени бай, сауатты мамандар тапшылыгы алда шешiлетiн мэселе деп сенемiз.

Эдебиеттер:

1. Назарбаев Н. Н. Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания. - URL: http://www.akorda.kz/ru/events/akorda_news/press_ conferences/statya-glavy-gosudarstva-vzglyad-v-budushchee-modernizaciya-obshchestvennogo-soznaniya

2. Касимова З. М. Интеграционные процессы в музыкальной культуре тюркоязычных народов (на материале свдебных песен). - Алматы: «Элем эдебиетК 2014. - 282 с.

3. Елеманова С. А. Казахское традиционное песенное искусство: генезис и семантика. - Алматы: Дайк-Пресс, 2000. - 187 с.

4. ¥лы даланыц кене сарындары: Антология. Ym томдыц. - Т. 1: Музыкалыц фольклор. Дэстурл1 эн енер1. - Алматы: «Brand Book», 2019. - 752 б.

5. Касимова З. М. Дауысыныц шеп жоц майталман энш1 // Эбдiхалыццызы А. Димаш: эссе. - Алматы: Palitra-Press. 2019. - С. 6 - 10.

References

1. Nazarbayev N. Vzglyad v buduschee: modernizatzya obschestvennogo soznania [Prospection: modernization of public consciousness] [http:// www.akorda.kz/ru/events/akorda_news/press_conferences/statya-glavy-gosudarstva-vzglyad-v-budushchee-modernizaciya-obshchestvennogo-soznaniya accessed at 12.04.2017]

2. Kassimova Z. Integratsionnye processy v muzykalnoi culture culture turkoyazychnyh narodov (na materiale svadebnyh pesen) [Integration processes in the musical culture of the Turkic-speaking peoples (on materials of wedding songs)]. Almaty: Alem adebieti Publ., 2014. 282 pp. (In Russian)

3. Elemanova S. Kazakhskoe traditsionnoe pesennoe iskusstvo: genesis I semantica [Kazakh traditional song art: Genesis and semantics]. Almaty: Dayk-Press Publ., 2000. 187 pp. (In Russian)

4. Uly dalanyn kone saryndary: Antologya. 3 Vols, V.1 - Muzykalyk folklor. Dasturli an oneri [Ancient motifs of the great steppe: Anthology. V.1 - Musical folklore. Traditional song art]. Almaty: Brand Book Publ., 2019. 752 pp. (In Kazakh, Russian, English)

5. Kassimova Z. Dausynyn shegi zhokh maitalman anshi [A singer with unlimited possibilities]. In: Abdikhalykkyzy A. Dimash: essay. Almaty: Palitra-Press Publ, 2019. P. 6-10 [In Kazakh].

Зульфия Касимова

Казахская национальная академия искусств им. Т. К. Жургенова (Алматы, Казахстан)

МОДЕРНИЗАЦИЯ ТРАДИЦИОННОГО МУЗЫКАЛЬНОГО ТВОРЧЕСТВА В ИСКУССТВЕ ЭСТРАДЫ

Изучение современных модернизированных форм музыкального искусства казахского народа, которое складывалось на протяжении веков, является идейной основой данной статьи. Сохранение национального самосознания и передача главных духовно-культурных ценностей следующему поколению - это требование эпохи глобализации, так, эта актуальная проблематика разрабатывается на основе музыкальной культуры Казахстана. В отечественном музыкознании исследований в области эстрадной музыки очень мало. Так, выявляется, что историко-теоретические аспекты музыкального искусства в этом направлении на сегодняшний день - новая научная тема. В процессе написания статьи использованы исторический аспект, теоретический анализ, обзор и сравнительно-сопоставительные методы исследования. В результате раскрывается необходимость сохранения необычайно богатого в художественно-эстетическом плане песенного наследия казахского народа -верного спутника его жизни, в котором изливались печали и радости, а также важность их достойного представления и продолжения на современном этапе.

Ключевые слова: песня, искусство, эстрада, поп-музыка, традиционная песня, синтез, глобализация, интерпретация, обработка.

Zulfiya Kasimova

T. K. Zhurgenov Kazakh National Academy of Arts (Almaty, Kazakhstan)

MODERNIZATION OF TRADITIONAL MUSICAL CREATIVITY IN VARIETY ART

Abstract

o

The study of modern modernized forms of musical art of the Kazakh people, which has been developing g

over the centuries, is the ideological basis of this article. Preservation of national identity and transfer of the main spiritual and cultural values to the next generation is a requirement of the era of globalization, so, this K

C/)

topical problem is developed on the basis of the musical culture of Kazakhstan. There is very little research m

in the field of pop music in the national music industry. Thus, it is revealed that the historical and theoretical ^

aspects of musical art in this direction today represent a new scientific theme. The article relies on historical I

ts>

aspect, theoretical analysis, review and comparative methods of research. The article reveals the need to 5

preserve the unusually rich artistic and aesthetic vocal heritage of the Kazakh people - a faithful companion -a

of their life, in which they poured out sorrows and joys, as well as the importance of its worthy representation §

and continuation at the present stage. .§

Keywords: song, art, variety, pop music, traditional song, synthesis, globalization, interpretation, processing. -g

Authors' bio:

Zulfiya Malikkyzy Kasimova — candidate of Art Studies at the Department

"Variete Art" of T. K. Zhurgenov KazNAA

(Almaty, Kazakhstan)

ORCID ID: 0000-0002-4943-1835

e-mail: kzm07@mail.ru

Авторлар туралы мэл1мет:

Зульфия Маликкызы Касимова — енертану кандидаты, Т. К. Ждагенов

атындагы Каз¥0А «Эстрадалык вокал» кафедрасыньщ окытушысы

(Алматы, Казакстан)

ORCID ID: 0000-0002-4943-1835

e-mail: kzm07@mail.ru

Сведения об авторах:

Зульфия Маликовна Касимова — кандидат искусствоведения,

преподаватель кафедры Эстрадный вокал КазНАИ

им. Т. К. Жургенова

(Алматы, Казахстан)

ORCID ID: 0000-0002-4943-1835.

e-mail: kzm07@mail.ru