CC BY
5УДК 004.8
ЦАЗАЦСТАН ТАРИХЫ ЖЭНЕ ЖАСАНДЫ ИНТЕЛЛЕКТ: САНДЬЩ ДЭУ1РГЕ
ЦАДАМ
ШАКИРОВА ЖАЗИРА МУРАТОВНА
№22 жалпы орта бшм беретiн мектебшщ тарих пэншщ
Орал, Казахстан
МУРАТОВА ЖАНСАЯ МУРАТОВНА
М.Этемюов атындагы Б^У информатика мугал1мдер1 мен 1Т-мамандарын дайындау БББ
ага ок;ытушы, магистрi Орал, Казахстан
Аннотация: Бул мацала Казацстанныц тарихи дамуындагы технологиялыц жет1ст1ктерд1ц релт жэне жасанды интеллекттщ (ЖИ) елдщ элеуметтт-экономикалыц, мэдени жэне экономикалыц салаларына ыцпалын зерттеуге багытталган. Казацстан дэстYрлi енд1р1с технологияларынан индустриалды даму кезецдерiнен етт, цифрлыц экономикага кешу жолында айтарлыцтай езгерiстердi бастан кешiрдi. ЖИ-дщ дамуы мен оны эртYрлi салаларда цолдану инновациялыц серпшс экелт, мемлекеттт басцару, бшм беру, денсаулыц сацтау, енеркэст жэне царжы секторларында айтарлыцтай жет^тттерге жетуге мYмкiндiк бердi. Сонымен цатар, мацалада ЖИд енгiзу барысында кездесетт циындыцтар мен оларды шешу жолдары талцыланады. Казацстанныц сандыц дэуiрге цадам басудагы негiзгi жетiстiктерi мен болашацтагы даму болжамдары сарапталады. Жаhандыц технологиялыц трендтер аясында елдщ халыцаралыц интеграциясы мен цифрлыц трансформациядагы мYмкiндiктерiне ерекше назар аударылады.
ЮлттЫ свздер: Казацстан тарихы, жасанды интеллект, цифрландыру, технологиялыц даму, инновация, сандыц экономика.
^азакстанныц технологиялыц дамуы гасырлар бойы бiрнеше мацызды кезецдерден етп. Ежелп дэуiрден бастап кешпендi еркениеттен заманауи цифрлык когамга дешнп жол сан алуан технологиялы; жацалыктармен ерекшелендь ДэстYрлi мал шаруашылыгы мен коленерден басталган бул процесс, кешшрек металл ецдеу, суармалы егшшшк жэне сауда жолдарыныц дамуымен ^рделене тYCтi. Кецес дэуiрiнде ^азакстанда ауыр енеркэсiп, металлургия жэне гылыми-зерттеу салалары каркынды дамыды.
Тэуелсiздiк алганнан кейiн ел езшщ технологиялы; багытын кайта карастырып, акпараттык-коммуникациялык технологияларды, инновациялык ендiрiстердi жэне цифрлык экономиканы дамытуга ден койды. ХХ1 гасырда ^азакстан экономикалык есiмдi камтамасыз ету жэне халыкаралык аренада бэсекеге кабшетп болу Yшiн цифрлык технологияларды белсендi енгiзе бастады. Мемлекеттiк багдарламалар аясында «Цифрлык ^азакстан» стратегиясы кабылданып, жасанды интеллект (ЖИ) пен Yлкен деректердi (Big Data) пайдалану кец етек алды.
ЖИ бул Yдерiсте шешушi рел аткаруда, себебi ол ендiрiс, бiлiм беру, медицина, каржы, ауыл шаруашылыгы жэне баска да мацызды салаларда инновациялык шешiмдер усынады. ЖИ негiзiндегi жYЙелер автоматтандыру мен тшмдшкп арттырып кана коймай, жаца жумыс орындарын куруга, шешiм кабылдау YДерiсiн оцтайландыруга жэне халыктыц емiр CYPУ сапасын жаксартуга мYмкiндiк береди ^азакстан ЖИ-дi дамытуды халыкаралык тэжiрибемен уштастырып, заманауи технологиялык трендтерге бешмделуге умтылуда.
^азакстанныц технологиялык дамуы бiрнеше негiзгi кезецдерге белiнедi, олардыц
эркайсысы елдщ экономикасы мен элеуметпк курылымына айтарлыктай эсер етп. Тарихи тургыдан карастырганда, бул кезецдер когамныц кажеттiлiктерi мен элемдш технологиялык езгерютерге сай дамыды.
1. ДэстYрлi коленер жэне ауыл шаруашылыгы кезещ (ежелгi дэуiр - XIX гасырдыц соцы)
Бул кезец ^азакстан территориясында кешпендi жэне жартылай кешпендi еркениеттердщ
калыптасуымен сипатталады. Технологиялык даму непзшен коленер, мал шаруашылыгы жэне суармалы егiншiлiкпен байланысты болды.
Мал шаруашылыгы: Кешпендшер мал есiрудi жетiлдiрiп, жылкы, тYЙе жэне кой багудыц тиiмдi эдiстерiн колданды. Ер-токым, арба, кымыз ашыту технологиялары осы кезецдеп мацызды жетiстiктер болды.
^оленер: Металл ецдеу, кару-жарак жасау, киiз басу жэне зергерлш буйымдар ендiру кец тарады. Ерте дэуiрлерде сактар мен гундар темiрдi балкыту технологиясын мецгерш, согыс куралдарын жетiлдiрдi.
Сауда жэне келш: ¥лы Жiбек жолы аркылы ^азакстан аркылы ^ытай, Орта Азия жэне Еуропа арасындагы сауда катынасы дамыды. Бул кезецде арба, тYЙе керуендерi жэне тYрлi жYк тасымалдау технологиялары жетiлдiрiлдi.
Суармалы егiншiлiк: Ощуспк ^азакстанда (Отырар, ТYркiстан, Сыганак) егшшшк дамып, арыктар мен суару жYЙелерi пайдаланылды.
Бул кезецдеп технологиялык жетютштер халыктыц кYнделiктi емiрiн жаксартып, когамныц туракты дамуына ыкпал еттi.
2. Индустриализация жэне кецеспк кезец (XX гасырдыц басы - 1991 жыл)
XX гасырдыц басында ^азакстанда капиталиста ендiрiс элементтерi пайда бола бастады, бiрак технологиялык серпiлiс Кецес дэуiрiнде орын алды.
Индустриализация (1930-1950 жж.): Кецес Одагыныц экономикалык саясаты аясында ^азакстанда ауыр енеркэсiптiц iргесi каланды. ТYрлi зауыттар, шахталар жэне электр станциялары салынды. Бул кезецде кара жэне тYCтi металлургия, кемiр ендiру, мунай жэне газ салалары каркынды дамыды.
¥жымдастыру жэне механизация: Кецеспк жоспарлы экономика жагдайында ауыл шаруашылыгы кец келемде ужымдастырылып, механикаландырылган техника (тракторлар, комбайндар) енпзшдь
Еылым мен бiлiм: ^азакстанда гылыми-зерттеу институттары ашылып, инженерлiк жэне техникалык мамандыктар дамыды. Байкоцыр гарыш айлагыныц курылуы (1955 ж.) елдiц технологиялык дамуына Yлкен серпiн бердi.
Келш жэне байланыс: Темiржол жYЙесi дамып, калааралык жэне халыкаралык тасымалдардыц тшмдшп артты. Радио жэне телекоммуникация жYЙелерi енгiзiлдi.
Бул кезецде ^азакстанныц енеркэсштш куаты айтарлыктай артты, бiрак технологиялык прогресс кебше Кецес Одагыныц жоспарлы экономикасына тэуелдi болды.
3. Тэуелаздш жылдарындагы цифрландыру жэне инновациялар (1991 жылдан казiргi уакытка дейiн)
1991 жылы ^азакстан тэуелсiздiк алганнан кешн елдiц технологиялык дамуы жаца кезецге аяк басты. Бул кезецде нарыктык экономикага кешу, жеке сектордыц дамуы жэне жаhандык инновацияларга бейiмделу непзп багыттарга айналды.
Акпараттык-коммуникациялык технологиялар (АКТ): 2000 жылдардан бастап интернеттiц дамуы, мобильдi байланыс жYЙелерiнiц кецеюi жэне электрондык Yкiметтiц курылуы ^азакстанда цифрландыру процесш жеделдеттi.
«Цифрлык ^азакстан» багдарламасы: 2017 жылы кабылданган бул мемлекетпк багдарлама цифрлык инфракурылымды дамытып, жасанды интеллект (ЖИ), Big Data, blockchain жэне
Industry 4.0 технологияларын енгiзудi кездейдь
Жасанды интеллект жэне автоматтандыру: ^азакстандагы банкпк жуйе, денсаулык сактау, бiлiм беру жэне мемлекетпк баскару салалары ЖИ технологияларын енпзе бастады. Мысалы, мемлекеттiк кызмет керсету саласында Egov.kz порталы iске косылды.
Инновациялык экожуйе: Назарбаев Университетi, Astana Hub жэне тYрлi IT-стартап алацдары елдщ технологиялык дамуына жаца сертн бердi.
Жасыл технологиялар: ^азакстан жацартылатын энергия кездерiн (кYн, жел энергетикасы) дамытуга ерекше кещл белуде.
^аз1рп тацда ^азакстан тертiншi енеркэсiптiк революция талаптарына сэйкес экономиканы цифрландыруды басты максат етiп койып, жасанды интеллект, роботтандыру жэне «акылды» жYЙелердi енпзуге багыт алды.
Жасанды интеллекттщ казiргi жагдайы мен колдану салалары
Жасанды интеллект (ЖИ) - Yлкен келемдеп мэлiметтердi талдау, ез бетiнше шешiм кабылдау жэне тапсырмаларды автоматтандыруга кабшетп технологиялар жиынтыгы. Элемдiк трендке сай ^азакстан да ЖИ технологияларын дамытуды мацызды багыт ретiнде карастырады.
^азакстанда ЖИ-дi дамыту «Цифрлык ^азакстан» мемлекетпк багдарламасы аясында жYзеге асырылуда. Елде стартаптар мен инновациялык жобаларды колдау Yшiн Astana Hub, Назарбаев Университетшщ ЖИ зертханасы, Alatau Creative Hub сиякты технологиялык алацдар жумыс ютейдь Сонымен катар, отандык IT-компаниялар мен банктер ЖИ^ ез кызметтерiне белсендi енгiзуде.
^азакстан ЖИ-дi колдану бойынша элемдiк трендтерден калып коймау Yшiн стратегиялык жоспарлар куруда. 2023 жылы ^азакстан ЖИ-дi дамыту тужырымдамасын кабылдап, оны мемлекеттiк баскару, денсаулык сактау, каржы, бiлiм беру жэне ендiрiс салаларына енгiзудi кездедi. Сонымен катар, елдеп цифрлык инфракурылым дамып, мэлiметтердi ецдеу орталыктары салынуда.
^азiрri тацда ЖИ ^азакстанда бес негiзгi салада кещнен колданылуда: мемлекеттiк баскару, денсаулык сактау, каржы, бшм беру жэне ендiрiс.
Мемлекеттiк баскаруда ЖИ-дi колдану - бюрократиялык процестердi жецiлдетуге, азаматтарга кызмет керсетудi автоматтандыруга жэне тиiмдiлiктi арттыруга мYмкiндiк бередi.
Egov.kz - мемлекетпк кызметтердi онлайн усынатын платформа. Бул жYЙеде ЖИ негiзiндегi чат-боттар мен виртуалды ассистенттер халыкка кецес беруге кемектеседь
Face ID аркылы мемлекетпк кызметтер алу - кейбiр калаларда азаматтар ЖИ кемегiмен биометриялык сэйкестендiру аркылы кызметтер ала алады.
Смарт кала («Smart City») жобалары - ЖИ когамдык келiк козгалысын оцтайландыру, кауiпсiздiктi кYшейту жэне экологиялык мониторинг жYргiзуге мYмкiндiк бередi. «Сергек» камералары - ЖИ кемегiмен жол козгалысын бакылап, кукык бузушылыктарды аныктайтын жYЙе.
Медицина саласында ЖИ диагноз кою, ауруларды ерте кезецде аныктау жэне емдеу эдютерш жетiлдiру Yшiн колданылады.
Диагностика: ЖИ алгоритмдерi КТ, МРТ жэне рентген ту^ршмдерш талдау аркылы катерлi iсiктер мен баска да ауруларды ерте кезецде аныктай алады.
Дэр^ерлерге кемек: «Digital Doctor» сиякты медициналык жYЙелер дэрiгерлерге емдеу эдютерш тацдауга кемек керсетедi.
Телемедицина: ^ашыктан медициналык кецес беру платформалары ЖИ^ пайдалана отырып, наукастарга онлайн режимде кызмет керсетедь
^азакстандагы банктер мен каржы уйымдары ЖИ-дi алаяктыкпен ^рес, несие рейтингiн есептеу жэне клиенттерге кызмет керсету Yшiн колданады.
Алаяктыктыц алдын алу: ЖИ алгоритмдерi кYдiктi каржылык операцияларды аныктап, банктерге хабар береди
Несие рейтингiн багалау: Банктер клиенттщ толем кабшеттшгш багалау Yшiн ЖИ^ пайдаланады.
Чат-боттар мен виртуалды комекшiлер: Kaspi, Halyk Bank сиякты банктер ЖИ-мен жумыс iстейтiн ассистенттердi енгiзiп, клиенттерге 24/7 кызмет корсетудi жещлдетп.
Бшм беру жYЙесiнде ЖИ окыту процестерш жеке тулгага багыттап, окушылардыц Yлгерiмiн бакылауга комектеседi.
Адаптивтi окыту жYЙелерi: ЖИ студенттердщ бiлiм децгешн талдап, жеке оку жоспарын усына алады.
Автоматтандырылган багалау: Электронды жYЙелер тест жэне жазбаша жумыстарды багалау Yшiн колданылады.
Виртуалды ассистенттер: ^азакстандык жогары оку орындарында ЖИ-ге негiзделген окыту платформалары енгiзiлуде.
^азакстанда ЖИ онеркэсштш процестердi автоматтандыру, ондiрiс тиiмдiлiгiн арттыру жэне шыгындарды азайту Yшiн белсендi енгiзiлуде.
Кен ондiру жэне мунай-газ саласы: ^аушаздшт арттыру жэне ондiрiс процестерiн оцтайландыру Yшiн ЖИ колданылады.
Роботтандырылган ондiрiс: Машиналык окыту жYЙелерi зауыттардагы ондiрiс желiлерiн баскару Yшiн пайдаланылады.
Логистика жэне койма жYЙелерi: ЖИ жYк тасымалдау маршруттарын оцтайландырып, коймадагы тауар айналымын бакылауга комектеседь
^азакстан ЖИ-дi дамытудыц алгашкы кезещнде тур, бiрак бул технология елдщ тYрлi салаларында тиiмдi колданылып келедь Алдагы жылдары:
• ЖИ-дi дамыту бойынша улттык стратегия жетiлдiрiледi.
• Деректердi оцдеу жэне сактау инфракурылымы кецейтшедь
• 1^азакстандык IT-компаниялар мен стартаптарга колдау кYшейтiледi.
• ЖИ^ кукыктык реттеу мэселелерi жетiлдiрiледi.
Жасанды интеллект ^азакстанныц технологиялык серпiлiс жасауына жэне экономиканыц барлык салаларын жацгыртуга ыкпал ететiн негiзгi факторлардыц бiрi болмак.
Кесте 1 - ^a3aKcra^aFbi ЖИ дамуынын Heri3ri баFыттары
Сала ЖИ колдану мысалдары
Бшм беру Акылды окыту жYЙелерi, онлайн курстар
Денсаулык сактау Диагностика, деректердi талдау
^аржы Банкпк кауiпсiздiк, акылды ассистенттер
Жасанды интеллект (ЖИ) - заманауи технологиялардыц ец каркынды дамып келе жаткан багыттарыныц бiрi. ^азакстанда бул технология ондiрiс, каржы, логистика, мемлекеттiк баскару жэне мэдениет салаларында белсендi тYPде енгiзiлуде. ЖИ экономиканы цифрландыруга жэне мэдени YДерiстердi жацгыртуга айтарлыктай эсер етш, ецбек онiмдiлiгiн арттыру, инновацияларды енгiзу жэне шыгармашылык элеуеттi кецейту мYмкiндiктерiн усынады.
ЖИ-дiц экономикалык секторга тигiзетiн эсерi бiрнеше негiзгi багыттар бойынша карастырылады:
Энеркэсiптiк секторда ЖИ технологиялары ондiрiстiк процестердi автоматтандыруга, шыгындарды азайтуга жэне ецбек онiмдiлiгiн арттыруга комектеседь
Роботтандырылган ондiрiс: Эндiрiс орындарында ЖИ непзшде жумыс iстейтiн роботтар
кайталанатын жэне каушт жумыстарды орындайды, бул адам ецбегшщ кауiпсiздiгiн арттырады.
Эндiрiстiк процестердi оцтайландыру: Машиналык окыту жэне Yлкен деректердi талдау технологиялары ендiрiстiк жабдыктардыц акауларын алдын ала болжауга жэне жоспарлы техникалык кызмет керсету уакытын кыскартуга мYмкiндiк бередi.
Энергетика саласында: Мунай-газ секторында ЖИ уцгымаларды бургылау, геологиялык зерттеу жэне кен орындарын оцтайлы пайдалану Yшiн колданылады. Мысалы, ^азакстанда мунай-газ енеркэсiбiнде ЖИ-дi пайдалану «^азМунайГаз» компаниясыныц ендiрiстiк тиiмдiлiгiн арттырып, шыгындарды азайтуга кемектесуде.
^аржы саласында ЖИ шешiм кабылдауды жылдамдатып, алаяктыкпен кYрес жYргiзуге кемектеседi.
Несие беру: ЖИ клиенттердщ телем кабiлеттiлiгiн багалап, несие беру шешiмдерiн автоматты тYрде кабылдай алады.
Алаяктыкты аныктау: Акылды алгоритмдер каржылык операцияларды талдап, ^д^т транзакцияларды аныктайды.
Клиенттерге кызмет керсету: Банктерде ЖИ непзшдеп чат-боттар пайдаланушылардыц сурактарына жауап берш, кызмет керсету сапасын жаксартады. Мысалы, Kaspi.kz жэне Halyk Bank сиякты банктер ЖИ технологияларын енпзш, клиенттерге жеке усыныстар усыну жэне каржылык операцияларды оцтайландыру жYЙелерiн дамытты.
Келiк жэне логистика саласында ЖИ жYктердi тиiмдi тасымалдау, жол козгалысын баскару жэне келш куралдарыныц жумысын оцтайландыру Yшiн колданылады.
«Акылды келш жYЙелерi» (ITS - Intelligent Transport Systems): ЖИ келш кептелiстерiн азайту жэне жол каушаздЫн арттыру Yшiн колданылады.
Логистикалык процестердi автоматтандыру: ЖИ алгоритмдерi жеткiзу маршруттарын оцтайландырып, коймадагы жYк айналымын жаксартуга мYмкiндiк береди
^огамдык келiк жYЙелерiн оцтайландыру: ЖИ непзшдеп жYЙелер когамдык келiктiц козгалысын реттеп, жолаушылар агынын талдай алады. Мысалы, «Сергек» интеллектуалды бакылау жYЙесi ^азакстан калаларында келiк козгалысын реттеу мен жол кауiпсiздiгiн камтамасыз етуде.
ЖИ ауыл шаруашылыгында енiмдiлiктi арттыру, шыгындарды азайту жэне климаттык езгерiстерге бейiмделуге кемектеседь
Дрондар мен сенсорлар: ЖИ кемепмен баскарылатын дрондар егiстiк жагдайын бакылап, тыцайткыштарды дэл колдануга мYмкiндiк береди
Автоматтандырылган техника: ЖИ негiзiнде жумыс iстейтiн тракторлар мен комбайндар ауыл шаруашылык жумыстарын тиiмдiрек орындайды.
Метеодеректердi талдау: ЖИ ауа райы болжамдарын талдап, фермерлерге егiстiк жумыстарын жоспарлауга кемектеседi.
^азакстанда «AgroTech» технологиялары енпзшп, ауыл шаруашылыгында цифрлык трансформация жYрiп жатыр.
ЖИ мэдениет саласына да Yлкен езгерiстер экелуде. Ол шыгармашылык процестердi автоматтандыруга, тарихи мураны сактау мен калпына келт1руге жэне мэдени контент жасауды жетiлдiруге мYмкiндiк береди
ЖИ шыгармашылык Yдерiстердi жетiлдiруде мацызды рел аткарады.
Музыка композициясы: ЖИ алгоритмдерi музыкалык тректердi жасай алады. Мысалы, AIVA (Artificial Intelligence Virtual Artist) алгоритм классикалык музыка жаза алады.
Сурет жэне графика: ЖИ суреттер мен бейнелердi ецдеу, реставрациялау жэне анимация жасау Yшiн колданылады.
Фильмдер мен мультфильмдер: Голливуд студиялары ЖИ^ визуалды эффектiлер жасау
жэне дыбысты оцдеу Yшiн пайдаланады.
^азакстандык суретшшер мен музыканттар ЖИ-дi шыгармашылык YДерiстерге енгiзiп, жаца онер туындыларын жасауда.
ЖИ тарихи жэне мэдени мураларды сактау, цифрландыру жэне калпына келтiру саласында мацызды рол аткарады.
Цифрлык муражайлар: ^азакстанда ЖИ негiзiнде тарихи экспонаттарды 3D форматында цифрландыру жумыстары жYргiзiлуде.
Архивтердi калпына келтiру: Ескi кужаттар мен суреттердi ЖИ комегiмен калпына келтсру жумыстары жYргiзiлуде.
Тарихи деректердi талдау: ЖИ ^азакстанныц тарихи кужаттарын талдап, тарихи зерттеулерге комектесуде.
^азакстанныц ¥лттык муражайында тарихи экспонаттарды цифрландыру жобалары жYзеге асырылуда.
^азакстан жасанды интеллекттi енгiзу аркылы сандык дэуiрге сенiмдi кадам басуда. Бул технологияныц ел экономикасы, бiлiм беру жэне денсаулык сактау салаларына ыкпалы зор. Болашакта ^азакстан инновациялык даму жолын жалгастырып, ЖИ-дiц тиiмдiлiгiн арттыру Yшiн халыкаралык тэжiрибенi белсендi тYPде колданатыны кYтiлуде.
1. Сейiтов Н. ^азак халкыныц улттык кундылыктары мен тарихы. Алматы: Жогары оку орындарыныц баспасы. 2016 ж.
2. ^уралбеков Б. Жасанды интеллект: Элемдiк трендтер мен ^азакстандагы даму багыттары. Алматы: Мектеп. 2021 ж.
3. СYлейменов Т. Цифрлык дэуiр жэне жасанды интеллект. Астана: ^айнар. 2019ж.
4. Сершбаев Т. Интернет, цифрлык медиа жэне жасанды интеллекттщ когамдагы эсерь Алматы: Козкарас. 2022ж.
ПАИДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
