CC BY
16ГТАХР 18.49.07
ЦАЗАЦ БИ1 - ЦАЗАЦ ХАЛЦЫНЬЩ САЛТ-ДЭСТУРЛЕР1 МЕН ЭДЕТ-Г¥РЫПТАРЫНЬЩ КЭРШ1С1
З.А. Кастеева1, С.Э. Бэтрова 2 1 КР Халык эртю, профессор 2енертану гылымдарыныц магиcтpi, ага окытушысы 12«Хореография жэне мэдени-тыныгу ж^мысы» кафедрасы 12 Казак мемлекеттiк цыздар педагогикалык унивеpcитетi Алматы к., Казахстан, email: samikosh_92@mail.ru
Макалада казак ^лттык би енерш мазм^ндык багыты, сипаты жэне орындалу мэнер1 бойынша топтастырылып, зерттелед1. Хореография енеpiнiн соныц 1ш1нде казак бшнщ тарихында бидiн барлыгы дерлж халык шыгармашылыгынан нэр алгандыгы карастырылган. Каз1рп уакытта казак би1н1н даму жолдарын белг1лейт1н хореографиялык дэсгурге бай ете к¥ВДы би м^расына айналып отыр.
Tyuih свздер: c^m-dacmYp, эдет-гурып, цазац би внерг, хореография, фольклор, рухани мэдениет
Казак халык бшнщ теориялык пайымыныц мэселеш, оныц халык cалт-дэcтYpлеpiмен органикалык Yндеcуi тарапынан каралады.
Зеpттеушiлеp халык билеpi деп накты бip ^лттыц биiн атайды. Аталган феноменнщ интерпретациясы «^лт» жэне «халык» тYciнiктеpiнiц мазм^нынын арасында тепе-тецщк белгюш койылмайды немесе соцгысы эpтYpлi тарихи кезендерде езгеpiп отырады деп санайды. Автордыц пiкipi бойынша этностыц ертедеп еркендеу кезендеpiнде калыптаскан жэне сол халыктыц биi дэcтYpiнде тYpлi н^скалык негiздеpдi к¥райтын халык биi этнопластикалык калыптарда негiзделген. Би мэдени кершю pетiнде езiндiк мэтiнге ие. Ол езшщ ерекше ыргакты тшнщ кемепмен сол этностыц накты бip мэдени-тарихи кезещнщ еpекшелiктеpi мен тYpлеpi ретшде кеpiнic беpедi.
Казак халкыныц би енеpi cалт-дэcтYpлеpмен, музыкалык фольклормен, етюзшген ойын-сайыстармен, отау к¥ру эдет-г^рыптарымен жэне т.б. тiкелей байланысты. А.К. Кулбекова: «Ертедеп билердщ кептеген канондык тYpлеpi бiзге жетпегенiмен, халыктыц есшде олардыц мазм^ндык такырыбы, кептеген ^рпактардыц дэcтYpлiк кызыгушылыгы, би ыргагыныц майталмандары калып койды, немесе енеpдiц осы тYpi казактарда козгалыстар мен кимылдардыц накты бip жYЙеciмен шектелмеген. Фольклорды, материалдык мэдениеттiц еcкеpткiштеpiн, жазба к^дылыктарымызды, казак тiлiнiц лексиконын оку мынадай негiздеуге алып келедi - шамандык, ойын-сайыстык билер казак когамыныц рухани мэдениетш байыта отырып, ежелгi уакыттан казipгi кYндеpге дейiнгi даму Ypдiciн бередЬ> - деп жазды [1; 45].
Халык дэcтYpлеpi туралы айтар болсак: кYpделi, занды элеуметтiк кершю болып табылатын дэcтYpлеpдiц емipшендiк мэселесш аныктау жэне олардыц когам емipiнiц барлык жагына эcеpi отандык жэне шетедщк танымал галымдардыц зеpттеулеpiнде кершю тапкан. Олардыц эркайсысы халык шыгармашылыгындагы дэcтYpлеpдiц пайдаланылу мэcелеciнiц теориясы мен практикасына ездеpiнiц Yлеciн косты.
М.С. Магауов жYpгiзген зеpттеулеpдiц талдауы керсетш отырганындай, «^ctyp» тYciнiгi кепкырлы. Зерттеушшер философиялык эдебиеттегi дэcтYpлеpдiц болуын аныктау мэселесшщ Yш негiзгi жолын аныктады. Бipiншi жолдыц екiлдеpi (Э.А. Баллер, Э.С. Маркарян, В.Д. Плахов жэне т.б.) дэcтYPдi элеуметтiк зацдармен, топтык стереотиптермен, элеуметтiк-мэдени сабактастыкпен байланыстырады. Екiншi жолдыц екiлдеpi (С.А. Арутюнов, Ю.Б. Бромплей, И.В. Суханов жэне т.б.) «дэстур» тYciнiгiнiц келемiн когамдык санамен шектейдь Yшiншi жолдыц екiлдеpiнiц (Л.П. Буева, В.Б. Власова, В.А. Кочетов жэне т.б.) ойы бойынша дэстур элеуметтенудщ жэне кYнделiктi емipдiц тэжрибесшщ шыгармашылык факторыныц к¥ралы, заттык элемнщ адами катынастарыныц жэне ic-эpекетiнiц кершю болып табылады.
Н.С. Сарсенбаевтыц, В.Б. Власованыц, Ж.К. Хайрушинаныц ж^мыстары халык салт-дэcтYpлеpiн зерттеу мэcелеciне, олардыц заманауи мэдениеттеп орыны мен релше, м^ралык к¥ндылыктардыц езара эpекетi мен рухани инновацияларга, дэcтYpлеp мен жацашылдыктардыц, шыгармашылыктыц байланысына арналган.
Н.С. Сapсенбaев «^acryp» мен «эдет-Fypbm» туишпне сaлыстыpy жaсaйды. Faлымньщ ami^rayb! бойыншa эдет-гурыптар - «...коFaмдык nÍKÍp кyшiмен коpFaлып, ypпaктaн yprnKKa беpiлетiн aдaмдapдьщ коFaмдык мшез-кулкыныц, eмipi мен тypмысыньщ тapихи кaдыптaскaн aз немесе Ken тypaкты ноpмaдapы. Салт-дэстурлер - бул тapихи тypaкты кaдыптaскaн жэне KOFaмдык nÍKÍp кyшiмен коpFaдып, ypna^^ ypna^^a беpiлетiн aдaмдapдыц коFaмдык кapым-кaтынaсыньщ бapыншa кaмтылFaн ноpмaдapы мен yстaнымдapы» [2; 15].
Хaдыктык эдет-Fypыптap мен сaдт-дэстypлеp aдaмдapдыц eндipiстiк эpекетi ypдiсiндегi тyтынyшылыFынaн тyындaйды. Адaмдapдьщ коFaмдык мiнез-кyлкындaFы тypaкты ноpмaдap мен yстaнымдapды бекiте отыpып, олap улкен тaнымдык мaцызFa ие. Дэстypлеp мен эдет-Fypыптapдa сод хaдыктьщ улттык бейнеск тypмысы, хaлыктьщ мэдениетi, бaлaлapды жэне жaстapды тэpбиелеyдегi жaдпы тaнылFaн кaбылдayы, кypaды мен эдiсi кepiнiс тaбaды (Н.С. Сapсенбaев, CА.Yзaкбaевa, К.Ж. Kожaхметовa).
Осылaйшa, тaддayлap «дэстyp» тyсiнiгi, «эдет-Fypып» тyсiнiгне KapaFa^4a бapыншa ayкымды екенш кepсетедi. Faлымдap «дэстyp» тyсiнiгiн тypлi мaFынaдa кapaстыpaды: 1) тyлFaныц элеyметтенy кypaды; 2) элеyметтiк-педaroгикaдык оpтaньщ бeлiмi; 4) тyлFaньщ ^дыш^у фaктоpы; 4) кaлыптaскaн eзapa кapым-кaтынaстapды жузеге aœpy тэсiлдеpiн жaцa ypna^^a беpy фоpмaлapы.
Бiздщ зеpттеyiмiздщ бaFытын со^ы arni^ray нaктылaй тyседi. Осы тypaды бiзге Faсыpлap K0йнayынaн жеткен дэстypлi кaзaк хaдык билеpi paстaйды. Олapдыц мaзмyнындa дaлa хaдкыньщ eмip сypy такышы кepiнiс тaпкaн.
Kaзaктapдыц дэстypлi хaдык билеpi мaзмyндык бaFыты, сипaты жэне оpындaлy мэнеpi бойыншa мынaдaй TOrnapFa бeлiнедi:
Салт жоралгы, ddem-гурыпты - «^ксы ойыны», «Айкосaк» ^ксы билеpi), «Жезтефтак» (жaдмayыздьщ биi), «Буын би», «Жap-жap», «Kоштaсy» (кзлывдыктыц кypбылapымен коштaсyы), «Айдa, былпым» (бойжеткен биi), «Келшшек» (бойжеткеннщ бозбaлaмен биi), «Шaлкымa» « бшк eкшемен билеу).
Жауъlнгeрлiк-ацшъlлъщ - «Camio> (жекпе-жек), «Ак&т» (ежелгi еpлеp ыpFaFыньщ мэтiнi бойыншa би), «Кылышпен би», «Меpген» (сaдaкпен би), «Kоян-бypкiт», «Кусбеп - дayылпaз» ( кус ayлay жэне дayылпaзбен билеу).
Турмыстыщ - eлiктeушiлiк - «вpмек би» (токымaшылap биi), Оpтеке (секipгiш-тayтеке бш) , «KapaжоpFa», «Тепец KeK» (жyйpiктщ шaбысы).
Топтыщ кепшмк - «Алкa-котaн» (бyйip мен бyйip), «Алтынaй», «Кеpбез-би» «blpFaK™», «Kaз-кaтap», «Бaлбыpayын», «Кeкпap», «Kосaлкa», «Шaшy» жэне т.б.
Kaзaк билеpiнiц бapыншa сипaтты еpекшелiгi олapдыц домбыpa, кобыз жэне дaцFыpa эyенiмен оpындaлyы болып тaбылaды. Дэстypлiлiк оpындay жылдaмдыFындa, бyындap KOЗFaлысындa, кимылдap шaлттыFындa бaйкaлaды. Еpлеp биiнде тyлFaныц жинaкылыFы, aл эйелдеp биiнде белдщ икемдiлiгi мен колдыц кимылы мiндеттi. Кез-келген жшт aт yстiндегi кэсiби ойынды жещл оpындaй aдмaйды. Осындaй шебеpлiк тек дapынды бишiге Faнa тэн. K^aK хaдык билеpi yшiн aдтыбaкaн теуш, жaлын aйнaдaсындa тyнгi топ болып эн сaлy дэстypлi.
KasaK мyзыкaлык фольклоpыныц apсенaдындa хaдык бшнщ дэстypлi билеp ыpFaFы -«кyйлеp бш» теpминологиясы бap.
Эткен yaкыттa хaлык би eнеpiн кeптеген сyыpып сaлмa aкындap мен эншiлеp мецгеpген. Олapдыц кaтapындa - «aFaш-aяк» aтaнFaн тaнымaл эншi Беpiкбол Кeпенов, Шaшyбaй Kошкapбaев, Жyнiсбек Жолдинов, Kapсaк Kопaбaев жэне тaFы бaскaдap бap. Сyыpып сaлмa aкындap-эншiлеp бapлык меpекелеpде, жэpмецкелеpде, сaхнaлык кepiнiстi билеpде, бишiлеpдiц икемдiлiгi мен кушш кepсететiн би-ойындapдa, пaнтомимо мен эзiлдеp койылымындa кypметке ие болFaн.
Эзбекэлi Жэнiбеков хaдык aкыны, пaвлодapлык Жyнiсбек Жолдинов тypaды aйткaндa, оныц козFaдыстapы мен кимылдapынa бaс иген. Ж.Жолдинов eзiнiц биiнде бypкiттiц шapыктaп ушуын, aRFa тyсyiн, оныц кыpaFы дa кahapлы кeзкapaсын, темipдей тыpнaктapын, кэ^тыи^ кaFысын, бaсыныц мaцFaз кейтн кеpметтей сypеттей бiлген. Ол сонымен кaтap, «Айкосaк», «Жезтыpнaк», Кылышпен би», «Бaлa бypкiт», «Kaзa-кaдмaк биi», «Кусбеп», «Алкa котaн» жэне т.б. eте шебеpлiкпен оpындaFaн.
Kaзaк хaдык билеpiнiц дэстypлiлiгiн сипaттaй отыpып, кaзaктapдыц этникaлык мэдениетшщ жэне erapirnR бiлгipi в.Жэшбеков eз естелiктеpiнде eзге мyсылмaн хaлыктapынa кapaFaндa кaзaк билеpiнiц aйыpмaшылыFын, яFни бозбaлa мен бойжеткеннщ косapлaнa билеуш
ерекше атап керсетп. Мысалы. «Келшшек», «Крян-бурют» жэне т.б., алайда сол заманда далада би мектептерi болмаганы бэрiмiзге аян. Жазба кездерi куэландыргандай, кейбiр рулардыц, тайпалардыц сарай сайкымазактары мен кYлдiрriлерi сынды ездершщ биш> шеберлерi (кулар) мен езбек «маскарапаздары» сиякты енерлi жiгiттерi болган.
Шымкент каласында еткен пiкiрсайыс кешiнде М^хтар Эуезовтьщ аузынан есiткен халык биi «Ортекеш» орындаушылардыц, ягни апанга тускен тагы таутекенi бейнелейтiн ортекешьбишшердщ енерi туралы эцпмес барыншы кызыкты. Б^л бидщ мазм^ндык сызыгы бiздщ заманымызга дешн жеткен бiркатар жартастагы суреттерде, ацыздарда кездеседi. Осылайша, фольклорды, замандастарымыздыц естелштерш, материалдык мэдениет ескерткiштерiн, жазба деректерш, казак тшнщ лексиконын окыганымызда, халык билерi: шамандык, ойын сайыс билерi жэне т.б ерте заманнан бугшп кYндерiмiзге дейiнгi казак когамыныц даму урд^нде бiрге ерiлiп, оныц рухани мэдениетш байытты жэне дэстYрлердi сактай отырып, заманауи би мэдениетiн дамытты.
Би казак халкы енершщ ажырамас белiгi болып табылады. Керкем ецбек эрекетiн бейнелейдi. Халык биi ез дамуыныц ^зак жолында осы халыкка гана тэн, ерекше Yйлесiмдiлiк тшмен берiлетiн когамдык емiрге узбей шесе жYрдi, осы емiрдi бейнеледi. Когамдык формация ез дамуыныц эрбiр жаца кезецiнде «жаца дYниетаным калыптарын, коршаган орта шындыгына жацаша катынас тудыра отырып, осы формация тYрiне тэн оныц ерекше, езгеше керкем жацаруларын тудырады» десе де, ^лттык Yйлесiмдiлiк езiнiц ерекше сипатын, ^лттык езгешелштерш сактап калды. Казак биi дамуыныц непзп багыттарын айкындауда баксылык Yлкен магынага ие болды. Казактардыц дши дэстYрлерiнде шаманизм Yлкен орын алды. Баксылардыц зiкiрi туралы естелiктерден олардыц мiндеттi тYрде езгеше билермен, айгаймен жэне езiндiк музыканыц CYЙмелдеулерiмен коса жYретiндiгi туралы мэлiметтер келтiрiледi. Мифтш ацыз жетегiндегi баксы биi былыктарды жойып, емiр YЙлесiмдiлiгiн калпына келпру максатын кездейдi. Сонымен бiрге ол баксыныц сикырлык рэсiмдерiнiц к¥рамдас белш болып табылады. Соган сэйкес оныц белгш бiр максаты шешiмi бар, белгш бiр эрекетке багындырылады. Б^л эрекеттер ру емiрiндегi жэне жекелей эр адам емiрiндегi эр тYрлi окигаларга катысты болды. Баксылардыц зiкiрi адамга накты кемек кажет болган жагдайларда жYзеге асты. Казак халкыныц би мэдениетi, оныц лексикасы тек кана халык эуендерi, ыргак аркылы калыптаскан жок, ауыз эдебиетi аркылы, колданбалы енерi, тiлi, салт-дэстYрi аркылы калыптасты. Халык мэдениетi тарихи-элеуметтiк жагдайларга байланысты калыптасып, дамыды.
Халыктыц рухани емiрiнде баксыныц релi зор болды. бнердщ эр тYрiн камтитын баксы ойыныныц барлык тэсiлдерi ^лттык психология мен мэдениеттщ сипаттарын бейнеледi. Ол когамдагы барлык процестерге эсер етп. Баксы барлык когамдык кагидалардыц елшем^ когамныц барлык мYшелерiнiц елiктейтiн т^лгасы болды. Осылайша ол казактардыц барлык мшез-к¥лык жэне ойлау жYЙесiне эсер етш отырады. Оныц тагы бiр теракты кызметi - енердiц кептеген тYрлерiнiц дамуына эсер еттi.
Баксы енердщ барлык тYрлерiн тамаша мецгерген. Баксы енершщ нег^рлым мацызды керкем жетютштершщ бiрi - баксы фольклоры болып табылады. Халыктыц рухани емiрiнiц бейнесi ретiнде кызмет ететiн фольклор халык мэдениетшде мацызды орын алады. Ол халыкты баскарудыц идеологиялык Yлгiсi халык, когам тугастыгын сактаудыц кепш болды. Эзiнiц магынасы бойынша, фольклор халыктыц пэлсапасы, тарихы, элеуметтiк гылымдары да болды. Бiз халыктыц ^жымдык шыгармашылыгы ретiнде кабылдап YЙренген фольклор бiршама дэрежеде баксылардыц шыгармашылык эрекеттершщ корытындысы деп есептейдi галымдар. Калай болганда да, бай, эдемi баксылык фольклор жалпы фольклор мен халыктыц рухани к^ндылыгыныц бiр белiгi болып табылады.
Зерттеушi хореограф О.В. Всеволодская-Голушкевич: «...казактыц ежелгi би тYрiнiц бiрi баксылыкпен байланысты болды», деп керсеткен [3; 78]. Расында да, Х1Х-ХХ гасырларда казактыц баксылык енерi салттык культке айналып, б^рынгы калпын жогалтып, анык м^сылмандык сипат алды. Баксыныц музыкалык аспаптары, ыргак, би кимылдары импровизациялык негiзде болды. Кепшiлiк шаттык билерi баксылыктан ертерек болгандыгы белгш жэне ежелгi дэстYрдi сактаушы ретшде бiзге жеткен баксы ойынына непз бола алган. Биологиялык-эмоциялык процестiц езiндiк шегi ыргак жэне эр тYрлi ыргактык формаларга негiз болды, сонымен катар ^рпактан-^рпакка жалгаса отырып жиналган пластикалык ыргакты би суреттемелерi болган.
Би хaдыктыц pyхaни мэдениетшмен бipге дaмыды. Aдaмзaт еpтеден eз ойын, сезiмiн, кeцiл кyйiн, тiлегiн ым, кимыл apкылы бiлдipген. Этностыц дэстypлi eœpi оныц тapихынсыз кaбылдaнбaйтыны белгiлi. Kaзaк би синкpеттiк eнеp тypi pетiнде eзiнiц дaмyындa кypделi де yзaк жолдaн erri. Тaстa кaшaлFaн ^pam^rn кимылдaн бaстaп, кypделi билеpге дешнл кезецiнде эp тYpлi пiкipлеp тyFызды. ОFaн себеп болFaн бipден-бip жaFдaй осы би eнеpiнiц yaкытылы зеpттелмей кaдyы.
Kaзaк хaдкыныц би eœpi еpте зaмaндa болFaны жeнiнде кeптеген тapихшылap, этногpaфтap, aвтоpлap жaзып кaлдыpFaн. Бул мэселеге Х1Х FaсыpдaFы оpыс жиhaнгеpлеpi, Kaзaкстaн зеpттеyшiлеpi Л.П. Сapыновa, Д.Т. Эбipов, в.Ж. Жэнiбеков, О.В. Всеволодскaя-Голушкевич, A.A. Жолтaевa, Т.О. Ым, А.К. Кyльбековa, А.Б. Шaнкибaевa т.б. ецбектеpiн apнaды.
3p тypлi тapихи кезендеpдi бaсынaн eткеpген кaзaк хaлкыныц мэдени кaлыптaсyындa би eœpi олapдыц eмip сypген оpтaсынa, тypмысынa (мaд бaFy, жеp eндеy, aцшылык) бaйлaнысты дaмыды. Кeшпендiлеp кунге, жеpге, откa, сyFa тaбынып, бapлыFыныц иес «Тэцipi» деп бiлдi. Мiне ось^н оpaй ежелгi билеpдiц кимыл эpекетi кyндi дэpiптедi. Бyгiнгi кyнi Шолaктayыныц мaцынaн, ТaмFaлы жэне Сaймaды-Тaс шaткaлдapындa тaбылFaн тaскa кaшaдFaн сypеттеp осыныц дэлелi.
Kaзaк биiнiц ыpFaктык непзш ецбек кypaды. Биде эмоциялык жaFдaйдaн бaскa ыpFaк пен кимыл apкылы оpбaз жaсayдa кepкемдiк негiз бap. Kaзaк биiнде эмоциялык жaFдaйы aдaмныц психологиялык кeцiл кyйiн кyшейтiп, кepкем обpaздap жaсayFa мyмкiндiк тyFызды.
Белгш Faдым Л.С. Выготский: «Энеp тек Rara сезiм бap жеpде Farn тyмaйды, сезiмдi беpy yшiн шыFapмaшылык ой кaжет, оны iске a^ipy кaжет сондa Faнa eнеp тyындaйды» - деп жaзды
[1; 13].
Ж.Ж.Новеpp: «Aдaмныц киялы шыFapмaны кaлыптaстыpFaндa eзiнiц eмip сaдтымен, бyгiнгi кун шындьгеымен бaйлaныстыpa отыpып, «эсемдiк» зaндылыFынa сyйенеpi белгiлi. Дегенмен, кypделi шыFapмaшылык (психофизикaдык пpоцесте) apкылы би обpaзын жaсayдa киял негiзгi куш болып кaлды» - деп тyжыpымдaйды [4; 31].
Би eœprn eмipiне œprn еткен жaндapдыц ойыншa, би aдaмныц поэтикaлык тyp aдFaн эмоциялык жaFдaйын кepсетyi. Мiне, осы жaFдaй ежелп зaмaннaн бaстay aдa отыpып, дэстypлi жэне кэсiби би eнеpiн, поэзияны, aспaптык мyзыкaны тyFызды.
Бейнелеу eœpi aдaмныц коFaмдaFы кapым-кaтынaсын бiлдipетiн фоpмaлapдыц 6ípí болды. Aдaм eз шыFapмaшылыFы apкылы тек eзiн Faнa кepсетiп коЙFaн жок, eзiнiц эмоционaдды-плaстикaдык мумкшшшп apкылы eзiн коpшaFaн оpтaдa болып жaткaн дyниелеpдi поэтикaлык обpaздap apкылы кepсете aдды.
Синкpеттiк эсеpлi-дpaмaдык би ^збен кapым-кaтынaс жaсay фоpмaсыныц 6ípí pетiнде дэлipек aйтсaк ( тек Rara ыpFaкпен Faнa емес eлецнiц сeзiмен де yйлесiмдiлiкте болaды) eмip сypеттеpiн кepсетyде ым, эсеpлi бейнелеу козFaлыстapыныц дa кapым-кaтынaс жaсayдa a^apan^ негiз бap.
О.В. Всеволодскaя-Голyшкевич кaзaк биiнiц кaдыптaсып, дaмy пpоцесiн Fылыми тypFыдa кapaстыpды. Ол «Би eœpi apкылы aдaм бaлaсыныц eмipiндегi бapлык эсемдiктi, aскaктыкты, тpaгедиялык кeцiл кушн, кyлкiлi жaFдaйын кepсете aлaды. Бул жaFдaйлap кaзaк биiнiц тapихи кaлыптaсып дaмy кезендеpiнiц кeпкыpлылыFын тyсiнyде aйыpыкшa мaцызды. Тapихи мэдени кyндылыктapды игеpy yшiн бiздiц зaмaндaстapымыздыц pyхaни кaжеттiлiгiн оятyдa жэне кэсiби боpышын оpындayдa» - деген болaтын [3; 78].
Би шыFapмaшылыFыньщ кaдыптaсy феномены тapихи кезецнiц aдaм бaлaсыныц ойы apкылы обpaзFa aйнaдyы болды. Aдaмныц шю дуние тaнымы eзiнiц eмip a-pm жaткaн KоpшaFaн оpтaсын обpaзды т-^де кaбылдaды. Бул коFaмныц еpте кезецде кaлыптaсyындa би шыFapмaшылыFынa улкен эмоциялык куш беpдi.
Кeптеген кaFидa т-дандеп ежелгi билеp кeп тapихи себептеpдiц эсеpiнен кaзipгi кунге жетпеген.
Бipaк еpтедегi билеpдiц сюжеттiк тaкыpыптapы мен мaзмyндapы сaктaдып, ypпaктaн ypпaккa беpiлiп отыpFaн дэстypлi кимылдapы хaдык жaдындa кaлып коЙFaн. Kaзaк хaдкы би уйлеамдшгшщ идеaдapы мен дэстypлеpiн eз pyхaни кyндылыктapыныц кaтapынa косып, Faсыpлap бойымен aдып eттi.
«Kaзaк хaдкыныц би eœpi кeп Faсыp бойы «екiншi кезекте» дaмыды. Бул кeшпендi тypмыскa бaйлaнысты болды, ондa коFaм eмipiнде толык эpi сaн сaлaлы дaмyFa хaдык ayыз эдебиетi де ие болды. Эн мен сeз кeшпендiлеpдiц бyкiл eмipiн кaмтиды, кейiн коFaм сaнaсынa
сщш кететш, жеке толгакты мэселелердщ бэрш ез бойына жинактады. Осы функциясымен музыка казак когамыныц рухани дамуыньщ езегi болды. Бундай арасалмакта, эрине, би тек ерекше, куанышты окигалармен байланысты жагдайларда гана керiнiс тапты» [5,18].
Кеп адам катысатын би актшервде де оны аздаган адамдар гана тамашалай алатын, ал музыка мен сез кепшшктен колдау тауып, бYкiл далага тарап жататын. «Казакстанныц эр тYрлi аймактарында когамдык жэрмецкелер, ал кейiн театрлык керiнiстер койылатын орындар уйымдастырылганда, би енершщ кепшшкке танылу беталысы когам емршц баска сапалык децгейге ауысуымен шугыл езгере бастады. Эздершщ би шеберлiгiн калыц журт алдында керсету эр тYрлi шеберлердщ би Yйлесiмдiлiгiнiц дамуымен езара баюына эсерiн тигiздi. Сонымен катар, Казакстанныц эр аймагынан келген орындаушылардыц би шеберлiктерi, кейде бiр-бiрiнiц шыгармашылыктарымен таныс болмаса да, бiрдей бейнелшкпен сарынга багындырылатын. Бул жерде халык би енерiнде езiндiк iз калдырган казактардыц акындык-музыкалык енерiн атап айту керек» [6,18]. «Крштасу», «Жар-жар» т.б турмыс-салттык билермен катар казак кыздарыныц ибалылыгын, сулулыгын, бейнелейтiн «Шолпы» биi.
Бiлектей аркасында ерген бурым,
Шолпысы сылдыр кагып, жYрсе акырын.
Кэмшат берiк, ак тамак, кара касты,
Сулу кыздыц керiп пе ец мундай тYрiн?-
деп улы акын Абай жырларына аркау болса, би енершде де З.Райбаевтыц шыгармашылыгымен казак кыздарыныц Yлкен бiр тэрбие мектебi бурым мен шолпы эсем кимылдармен «Шолпы» биiнде де суреттеледь Эр нэрсеге мэн бере караган ойлы халкымыз сулудыц керкi шаш, шаштыц керкi шаштецге деп есептеген. ¥лт мэдениетiнде эр бойжеткендi шашы мен бойына карап багалаган. ¥зындыгы тiлерсек согатын, алтын, кYмiс, шолпы тагылган сулу бурым бойжеткен керкш одан эрi арттыра тYседi. Иес козгалганда, олар эсем дыбыстар шыгарып, сулу кыз, кермаралдай керiлген кербез келшшектердщ эсем жYрiсiне Yн косып, ару сыны мен сымбатын одан эрi ажарлай тYседi. Мундай сулуды казактар: «Сыцгырлай кYлкiсiне шылдырлаган шолпысы ун косады» - деп ардактаган.
«Би шыгармашылыгындагы улттык ойындар такырыбы бул билердiц кай улттш екендшне айгак болады. Ойын такырыптары зерттелш отырган улыстыц ецбек жэне рухани эрекеттерi мен турмысыныц кеп жактарын камтиды. Буган оныц кепшiлiгiнiц кешпецщ ортада пайда болып, «езiнiц такырыбымен, усак^йепмен, еткiзiлу уакыты жэне орнымен, езiнiц барлык курылымымен кешпелi малшылардыц дYниетаным ерекшелiгiн жэне материалдык мэдениетш бейнелеуi эсер еттi» [7; 25]. Уакыттыц, когам емiрiнiц езгеруiмен тшелей байланысты ойынныц тYрi мен мазмуны да езгердi. Ойын-сауыктар керкем-эстетикалык кызме^мен бiрге мынадай мiндеттi жэне когамдык кызметтердi коса аткарды: тэрбиелiк, эскери -спорттык, рэсiмдiк, карым-катынастык жэне т.б. Эшресе, ойындар бiрнеше жакын ауылдардыц тургындары жиналатын мерекелер кезiнде жш еткiзiледi. ЭртYрлi ру екiлдерi арасында ец жаксы энге, кYЙге, ец ^шт палуанга, жiгiтке, ец Yздiк бишiге сайыстар еткiзiлдi. Кецiл кетеру бшн орындаушылар тiкелей би Yстiнде кез келген сюжетке, кез кеген эуенге лайыкты колма-кол ойлап шыгарып отырды. Крлма-кол шыгарылатын билердiц сюжеттерi эртYPлi болды. ^оршаган орта мен турмыстагы эр тYрлi жагдайларды бакылау оларга такырып тауып берiп отырды. Турмыстык сюжетке курылган билер кебшесе комедиялык сипатка ие болды: пантомималык билерде ашкарактар, жалкаулар мен езге адам бойындагы - жагымсыз кылыктар кYлкiге айналдырылды. «^ыз куу», «Алтыбакан», «АксYЙек», т.б. ойындары кыздар мен бозбалалардыц езара таныстыгына, бiр-бiрiн тYсiнуi мен достыктарына эсер еттi. 0зшщ улттык ерекшелiгiн сактай отырып, тарих Yшiн ете кыска мерзiмде казак би енерi оныц жанрыныц алуан тYрлiлiгiне, кэсiби би тiлiнiц калыптасуына, бидiц композициялык шешiмiне эсер еткен, элемдш хореография жетiстiктерiн ез бойына сщре алды.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Кульбекова А.К. Формирование профессионального мастерства хореографов в вузах и учреждениях культуры и искусств Казахстана: системный подход. Автореф...дисс..д.п.н. Москва, 2009 .
2. Сарсенбаев Н.С. Традиции и обычаи в развитии. Алма -Ата: Казахстан, 1974.
3. Всеволодская-Голушкевич О.В. Баксы ойыны. Алматы, 1996.
4. Новерр Ж.Ж. Письма о танце. Москва, 2007.
5. Ым Т.О., Кульбекова А.К. Казак бшн окытудыц теориясы мен эдютемесь Алматы,
2015.
6. Кышкашбаев Т., Шацкыбаева Э., Жрмасештова Г., Мамбетова Л., Мусина Ф. Казахстан хореографиясыныц тарихы. Алматы, 2005.
7. Тлеубаева Б., Тлеубаев С. Казак халкыныц т^рмыстык салт-дэстуршщ тэрбиелiк мэнi. Шымкент, 2013
КАЗАХСКИЙ ТАНЕЦ - ОТРАЖЕНИЕ ТРАДИЦИЙ И ОБЫЧАЕВ КАЗАХСКОГО НАРОДА
З.А. Кастеева1, С.А. Бакирова 2 Народная артистка РК, профессор
2
магистр искусствоведения, ст. преподаватель 12 кафедра хореографии и культурно-массовой работы 12 Казахский государственный женский педагогический университет, Алматы, Казахстан
email: samikosh 92@ mail.ru
Статья посвящена содержанию, характеру и исполнительской культуре казахского национального танцевального искусства. Считалось, что в искусстве хореографии, включая историю казахского танца, все танцы происходят из народного творчества. В наше время он является ценным явлением, богатым хореографической традицией, которая знаменует собой развитие казахского танца.
Ключевые слова: традиции, обычаи, искусство казахского танца, хореография, фольклор, духовная культура
KAZAKH DANCE: A REFLECTION OF THE TRADITIONS AND CUSTOMS
OF THE KAZAKH PEOPLE
Z.A. Kasteeva1, S.A. BaKrova 2 1 People's Artist of the Republic of Kazakhstan, Professor 2 Master of Arts, senior lecturer 1 2 Department of Choreography and Cultural Work 1 2 Kazakh State Women's Teacher Training University Almaty, Kazakhstan, email: samikosh_92@mail.ru
The article is devoted to the content, character and performance of the Kazakh national dance art. It was considered that the art of choreography, including the history of Kazakh dance, all dances stem from popular folk art. Nowadays it has become a very valuable source, rich in choreographic tradition, which marks the development of Kazakh dance.
Key words: traditions, customs, the art of Kazakh dance, choreography, folklore, spiritual culture
PegaKUHara 02.02.2019 Ka6bMgaHgbi.
