CC BY
1AZ9RBAYCANIN NEFT-QAZ KOMPLEKSinin MÜASiR PROBLEMLÖRi УЭ NEFT EMANININ SЭMЭRЭLiYiNiN ARTIRILMASI YOLLARI
RЭHiMOУ RЭHiM MЭHЭMMЭD oglu
Azarbaycan Dövlat Neft va Sanaye Universiteti,"Elektronika va avtomatika" kafedrasinin
dosenti
ZÜLFÜQAROV ELTUN MAHMUD oglu
Azarbaycan Dövlat Neft va Sanaye Universiteti,"Elektronika va avtomatika" kafedrasinin
magistranti
Annotasiya. Azdrbaycanin neft-qaz kompleksi, asasan iqtisadi rifahi tamin edan milli sarvatdir. Bu gün enerji tahlükasizliyina yaranan tahdidlarin müayyan edilmasi xüsusi aktualliq kasb edir. Istehsal ügün istifada olunan va müxtalif iqlim §araitinda i§lamaya imkan veran müxtalif avadanliq va konstruksiyalarla tachiz edilmi§ mürakkab texnoloji müassisalar olan neft emali komplekslarinin i§i daha atrafli nazardan kegirilmi§dir. Azarbaycanda neft emali kompleksinin asas mövcud problemlari va mümkün inki§af yollari müzakira olunur. Neft emali kompleksinin resurs potensialindan samarali istifadaya tasir edan amillar taqdim olunur. Neft emali zavodlarinda an mühüm idaraetma vasitalari büdcala§dirma, strateji planla§dirma, nazarat va proses yönümlü idaraetma üsulu sayilir. Korporativ idaraetmanin proses yönümlü metodu xidmat, mahsul, bazar seqmenti, mü§tari ila alaqali xarclarin ayri-ayri §irkatin biznes proseslarinin vahdati §aklinda bölü§dürülmasini nazarda tutur.
Agar sözlsr: neft emali zavodlari; enerji kompleksi; istilik tachizati sistemi; enerji resurslari; ikinci daracali enerji ehtiyatlari, neft-qaz kompleksi, takrar emal.
Müstaqil Azarbaycani müasir, güclü, davamli iqtisadi inki§afa malik dövlata 9evirmak ü9ün ümummilli lider Heydar öliyev galacak siyasi va iqtisadi islahatlarin köklü transformasiyasi ü9ün asas olan neft strategiyasini müayyanla§dirdi. Bu strategiya Azarbaycanin neft yataqlarinin i§lanmasina xarici investorlarin calb edilmasini, xam neftin naqli mar§rutlarinin §axalandirilmasini, neft galirlarinin samarali idara olunmasini va Azarbaycanin yeni inki§af marhalasina qadam qoymasini tamin etdi.
1994-cü il sentyabrin 20-da ümummilli lider Heydar öliyevin rahbarliyi ila XX asr Azarbaycan tarixinda siyasi, iqtisadi va strateji ahamiyyat kasb edan an mühüm müqavilalardan biri - Azarbaycan Respublikasinin Prezidenti ilham öliyev tarafindan imzalanmi§dir. Xazarin Azarbaycan sektorunda yerla§an "Azari", "£iraq" neft yataqlari va "Güna§li" yataginin bir hissasi va birga hasilat. Dayari 7,4 milyard dollar olan "ösrin müqavilasi"nda 7 ölkani (Azarbaycan, AB§, Böyük Britaniya, Böyük Britaniya, Amoco, BP, McDermott, UNOCAL, SOCAR, LUKoil, Statoil, Türkiye Petrolleri, Pennzoil, Ramco, Delta) tamsil edan 11 beynalxalq neft §irkati i§tirak edib.
Rusiya, Türkiya, Norve9 va Saudiyya örabistani). Tezlikla i§9i strukturlar yaratdilar - Rahbar Komita, Azarbaycan Beynalxalq ömaliyyat §irkati (AB9§) va Ma§varat §urasi. 1994-cü il dekabrin 12-da Azarbaycan parlamenti sazi§i ratifikasiya etdi.ilkin hesablamalara göra, "Azari", "£iraq" va darinsulu "Güna§li" yataqlarinda 9ixarila bilan neft ehtiyatlari 511 milyon ton olsa da, sonradan yeni hesablamalara göra, 1 milyard ton neft ehtiyati müayyan edilib [1,s.35-37;2,s. 67-71; 3, s.21-27].
Bu nahang yataqlar blokunun istismari ü9 marhalada nazarda tutulmu§du. 1997-ci il noyabrin 7-da "£iraq" platformasindan ilk neft hasil edildi va sonraki marhalalar ugurla ba§a 9atdirildi. Müqavilanin müddaalarinin vaxtinda yerina yetirilmasi va hasil olunan neftin artan hacmlarinin beynalxalq bazarlara 9atdirilmasi ü9ün yeni neft kamarlari tikilarak istifadaya verilmi§dir:
Ümumiyyatla, Azarbaycan neftini Xazar danizindan dünya bazarlarina 9ixarmaq ü9ün uzunlugu Yer ekvatorunun 1/10 hissasina qadar olan neft kamarlari 9akilmi§dir: Baki-Novorossiysk
(1347 kilometr), Baki-Supsa (833 kilometr) va Baki-Tbilisi-Ceyhan ösas ixrac Neft Kamari (1768 kilometr).
2023-cü ilin ü9üncü rübünün sonuna "Azari-£iraq-Güna§li" yataqlar blokunun i§lanmasina 43,4 milyard AB§ dollarina yaxin sarmaya qoyulub, bu blokdan 580 milyon ton neft, o cümladan 55 milyard kubmetr samt qazi hasil edilib. , Azarbaycan hökumatina verilmi§dir.
2023-cü ilin ü9üncü rübünün sonuna qadar xarici neft §irkatlari ila 38 hasilatin pay bölgüsü sazi§i baglanib.18 oktyabr 2018-ci il tarixinda Türkiyanin izmir §aharinda "Star" neft emali zavodunun a9ili§ marasimi olub. Marasimda Azarbaycan va Türkiyanin dövlat ba^ilan ilham öliyev va Racab Tayyib ördogan i§tirak ediblar. "Star" zavodunun ümumi neft emali gücü 11 milyon tondur; o, müxtalif hacmlarda dizel, aviasiya yanacagi, yüngül nafta va digar emal mahsullari istehsal etmak imkanina malikdir. Zavod Türkiyanin aviasiya yanacagina olan talabatinin böyük hissasini qar§ilamaq gücündadir.
Dünyanin an zangin qaz yataqlarindan biri olan "§ahdaniz" ötan asrin ortalarinda Azarbaycan geoloqlari tarafindan kaf edilmi§, lakin müvafiq texnologiyalar olmadigindan onun istismari dayandirilmi§, yatagin potensial imkanlari müayyan edilmami§dir. 1996-ci ilda Azarbaycan Respublikasi Dövlat Neft §irkatinin beynalxalq neft §irkatlari ila yaratdigi konsorsium yataqda zangin qaz ehtiyatlarini müayyan etdi, naticalar bütün gözlantilari üstaladi. Yatagin qaz ehtiyatlarinin 1 trilyon kubmetr oldugu taxmin edilir. O, dünyada bir ne9a nahang qaz yataqlarindan biri hesab olunur.Sonraki illarda "Ümid" va "Ab§eron" yataqlarinin kafi Azarbaycanin böyük qaz ehtiyatlarina malik oldugunu tasdiqladi. Bununla da Azarbaycanin tabii sarvatlari tarixinda yeni sahifa a9ildi.2011-ci ilda Azarbaycan va Avropa Komissiyasi arasinda "Canub Qaz Dahlizi" layihasi üzra Birga Bayannama imzalanib va bu, bu layihanin hayata ke9irilmasinin ilkin marhalasi olub.2013-cü il dekabrin 17-da Bakida konsorsiumun üzvlari "§ahdaniz" yataginin i§lanmasinin ikinci marhalasi ila bagli növbati tarixi qarar qabul ediblar. Heydar öliyev Markazinda müxtalif ölkalarin rasmi nümayandalarinin i§tiraki ila imzalanma marasimi ba§ tutub [5,s.74; 6,s.143 ].
Azarbaycanin iradasi va rahbarliyi sayasinda Canub Qaz Dahlizi ideyasi hayata ke9irilmaya ba§landi.Azarbaycan Respublikasinin Prezidenti ilham öliyevin 29 oktyabr 2013-cü il tarixli Sarancami ila "Canub Qaz Dahlizi" layihasi 9ar9ivasinda Azarbaycanin maraqlarinin müdafiasi va layiha i§tirak9ilarina dövlat dastayinin tamin edilmasi maqsadila Dövlat Komissiyasi yaradilmi§dir.
25 aprel 2023-cü il tarixinda Bolqaristan, Ruminiya, Macaristan, Slovakiya va SOCAR-in qaz naqli operatorlari arasinda amakda§liga dair Anla§ma Memorandumu imzalanib. Hamraylik halqasi adlanan bu ta§abbüs Bolqaristan, Ruminiya, Macaristan va Slovakiyanin takmilla§dirilmi§ qaz naqli sistemlari vasitasila Avropaya alava qaz tadarükü ü9ün amakda§ligin inki§afi baximindan yeni imkanlar a9ir.Azarbaycanda tasdiqlanmi§ qaz ehtiyatlari 2,6 trilyon kubmetr, proqnozla§dirilan ehtiyatlar isa 3 trilyon kubmetra yaxindir[7,s.3-6; 8s.47-54; 10,s.4-8].
Azarbaycanin xam neft va tabii qazin an böyük ixracat9ilarindan biridir, lakin ixrac olunan neftin bir hissasi hazir mahsul kimi geri qaytarildigi ü9ün müsbat iqtisadi effekt yüksak saviyyaya 9atmir. Karbohidrogenlarin ixracindan alda edilan galirlar, müxtalif hesablamalara göra, Azarbaycanin Büdcasinin galirlarinin 50% -ni ta§kil edir[11,s.23-28].
Azarbaycanin neft-qaz kompleksi, asasan, iqtisadi rifahi tamin edan milli sarvatdir. Bu gün enerji tahlükasizliyina yaranan tahdidlarin müayyan edilmasi xüsusi aktualliq kasb edir. istehsal ü9ün istifada olunan va müxtalif iqlim §araitinda i§lamaya imkan veran müxtalif avadanliq va konstruksiyalarla tachiz edilmi§ mürakkab texnoloji müassisalar olan neft emali komplekslarini daha atrafli nazardan ke9irak [12,s.49-58 ].
Neft emali ila ma§gul olan neft §irkatlari a§agidaki kimi problemlarla üzla§irlar:-yüksak saviyyada itkilar va avadanliqlarin dayanmasi;-yüksak a§inma saviyyasina malik strukturlarin va avadanliqlarin istifadasinda yüksak risklar;-keyfiyyat, tahlükasizlik saviyyasinin a§agi salinmasi, kompleksin faaliyyati, müassisanin tasarrüfat faaliyyati va s.;müasir talablara cavab vermayan vasitalardan istifada;yeni texnologiyalarin vaxtinda tatbiq edilmamasi va strukturlarin yenidan qurulmasi;optimalla§dirilmi§ a§inma qiymatlandirma sisteminin olmamasi va s.
Bu problemlari hall etmak ü9ün kompleks yana§maq lazimdir: idaraetma sistemini optimalla§dirmaq, avadanligin a§inmasini sistematik §akilda qiymatlandirmak, yeni texnologiyalar tatbiq etmak va strukturlari yenidan qurmaq. Ölkada neft emalinin inki§afi üzarinda 9oxlu mütaxassis va alimlar 9ali§ir va onlarin yeni texnologiyalari neft emali zavodlarinda tatbiq edilir va iqtisadi samara verir. §aripova D.D., Sultanova E.A. neft emali komplekslarinin asas fondlarinin köhnalmasinin qiymatlandirilmasi ü9ün qarara dastak sistemini i§layib hazirlayirlar [5,s.74; 6,s.143].
Qararlara dastak sistemlari malumatlari tahlil etmaya, galacak harakatlari modella§dirmaya va qararlari proqnozla§dirmaga imkan veran alatlar toplusudur. Sistemin inki§afi ü9ün a§agidaki alatlardan istifada olunacaq: 1. Rational Rose - müxtalif diaqramlari özünda birla§diran UML modellarini qurmaga imkan veran qrafik redaktor: siniflar, presedentlar, komponentlar, kompozit struktur, paketlar va s.; 2. Microsoft Visio - müxtalif növ diaqramlarin va sxemlarin yaradilmasi ü9ün redaktor; 3. Sharp developer - öz kitabxanalarindan istifada edan va .NET mühiti ila qar§iliqli alaqada olan inteqrasiya olunmu§ sazlayici olan inki§af mühiti.
Xam neftin emal prosesinin struktur sxemi $gkil 1 -da göst9rilmi$dir._
Xam neft
Termodehidrator
Elektrikli dehidratatorlar
Sabit yag
Stabilizaslya sütunlari
Bisirmak
Ayirici
Kommersiya neft parki (neft nasos stansiyasi)
Anbara stabil benzin
§akil1.Xam neftin emal prosesinin struktur sxemi 9sas vasaitlarin diaqnostikasi sistemin formala§masina davamli va kompleks yana§ma talab edir, bu problem DSS-nin i§ prosesinin blok-sxemda tahlili va göstarilmasi ila hall edilir; 9sas va kömak9i avadanliqlarin va konstruksiyalarin köhnalmasi takca müassisa i§9ilarinin tahlükasizliyinda deyil, ham da müassisanin iqtisadi aspektinda mühüm rol oynayir. Buna asaslanaraq, neft va neft emali sanayesi elementlarinin a§inmasini qiymatlandirmak ü9ün hazirlanan sistemin tatbiqi, istifadasi va daha da dayi§dirilmasi maqsadauygun olardi.
£evik sistem dizayn metodologiyasindan istifada etmakla proqramlara düzali§lar etmak va modifikasiyalari bazara 9ixarmaq mümkün olacaq. Bu, müassisanin dinamik §araitinda sistemi dayi§dirmaya imkan verir ki, bu da tez düzali§lar etmaya va yaradilmi§ sistemdan vaxtinda istifada etmaya imkan verir. Sidorenko K.A va Savin S.A.-ya göra neft emali kompleksinin resurs potensialindan an samarali istifadani tamin edan digar mühüm saha istehsal ehtiyatlarinin idara olunmasi ü9ün alat va üsullarin düzgün se9ilmasidir. [12,s.49-58].
Neft emali zavodlarinda an mühüm idaraetma vasitalari büdcala§dirma, strateji planla§dirma, nazarat va proses yönümlü idaraetma üsuludur. Korporativ idaraetmanin proses yönümlü xidmat, mahsul, bazar seqmenti, mü§tari ila alaqali xarclarin ayri-ayri §irkatin biznes proseslarinin zancirlari §aklinda bölü§dürülmasini nazarda tutur. Büdcala§dirma kamiyyat baximindan xarakteriza olunan istehsal ehtiyatlarinin bölü§dürülmasi üsuludur. ömaliyyat va strateji planla§dirma kontekstinda idaraetma nazarati kifayat qadar mürakkabdir. Bunu etmak ü9ün qabul edilmi§ qararlarin
naticalarini haqiqatan düzgün müayyan etmak ü9ün hartarafli nazarat konsepsiyasinin yaradilmasi tal ab olunur.
Mahz sistemin inteqrasiyasi, ta§kili va alaqalandirilmasi funksiyalarinin yerina yetirilmasi, habela müassisada planla§dirma, tanzimlama va nazaratin naticayönümlü proseslari haqqinda malumatlarin verilmasi nazaratin asas vazifalaridir. Yeni texnologiyalarin va texnoloji sxemlarin tatbiqi va yaradilmasi elmi i§larin müalliflari tarafindan taklif olunur: ö.M.Salmanov, 9.§.Eminov, L.ö.Abdullayeva.
Sanaye tullantilarinin (yanan qazlar, tullanti sulari) istilikla takrar emali ü9ün texnoloji proseslari qazla§dirma va enerji resurslarinin yaradilmasi proseslari ila birla§dirmaya yönalmi§ neft-qaz sanayesi müassisalarinin tullantilarinin kompleks §akilda utilizasiyasi ila enerji tachizati ü9ün hazirlanmi§ va taklif olunan qura§dirma sxemi §akil 2.-da göstarilmi§dir.
Yuxari saviyya
АРМ
operator
NaZAR3T KABINETLERi
Orta saviyya
Diaqram gostarir: 3 - saviyya sensor и |Г - temperatur sensoru
w
Tf - qaz analizatoru
Л
0
"tazyíq sensoru
" motorlu klapan
A§agi saviyya
Drenaj damir
yolu hepdi
V "
Tacili tank
3
J
Nasos staosíyas»
Nasos 1 Nasos N ■
1ш
Yangin tanklari
W W
___¿-iL
n n n n
5;
XL
A/M rafi yüklanir
IT
LJ m
Tec* tank I
I
*í_i
Müabca bitkitori
Su anbarlari: Yigilan - Tamiz
Var&naon&jri sistemi
Yangin tanklari
Su anb;»r 11 köpüklandirici
§akil 2.Neft va qaz sanayesi müassisalarinin kompleks sxemi N9TÍC9: Azarbaycanda neft-qaz kompleksi ölkanin büdcasinin va investisiya siyasatinin formala§masinda asasdir, lakin mövcud problemlar ahamiyyatli daracada innovativ inki§afa va xarici ticarat platformalarinda va bazarlarda raqabat qabiliyyatinin artiminin müsbat dinamikasina mane olmaq. Bu problemlarin halli ü9ün texniki-iqtisadi göstaricilari ahamiyyatli daracada yax§ila§dira va karbohidrogen xammalinin istifadasi va emali texnologiyalarinin samaraliliyini artira bilan kompleks metodoloji, idaraetma va texniki hallari özünda birla§diran sistemli yana§ma tal ab olunur.
ÍSTÍFAD9 EDÍL9N M9NB9L9RÍN SÍYAHISI
1. Т.Ю.Багаров, К.Н.Каграманов. Методические основы оценки запасов и коэффициентов извлечения нефти по геолого-промысловым данным: методы кривых падения и проектирования. - Баку, 2003. - 220 с.
2. Э.Б.Велиева. Геологические основы комплексной оценки ресурсов месторождений нефти и газа. - Баку, 2007. - 320 с.
3. Эминов, А.Ш. Сопоставление результатов подсчета запасов нефти геолого-математическими методами / А.Ш.Эминов, Н.С.Керимов, Э.Г.Ахмедов // Известия ВТУЗов Азербайджана, - Баку: - 2015, №4(98), - с. 21-27
4. Karger, M. Semipermeable flow Barriers: Methodology for early Detection / D.Trofimov, A. Eminov, I.Myasnikov, A. Zakharov // Canadian Journal of Remote Sensing, - Canada: - 17 July,
- 2015. - p. 101-112. 12.
5. Salmanov, Э.М. Azarbaycan neft yataqlannin i§lanilmasinin cari vaziyyati va geoloji madan göstaricilari. Metodik vasait. / ö.M.Salmanov, 9.§.Eminov, L.ö.Abdullayeva - Baki: Neftqazelmitadqiqatlayiha institutu, - 2015. - 74 s.
6. Eminov, Э.§., öliyeva, H.L. Azarbaycanin Mezokaynozoy 9öküntolarinda neft ehtiyatlarinin strukturu // Akademik Elm Haftaliyi - 2015 (ASW - 2015) Beynalxalq Multidissiplinar Forum,
- Baki: - 2-4 noyabr, - 2015, - s. 143-144.
7. Salmanov, Э.М. Neft-qaz yataqlarinda ehtiyatlarin paylanmasi xüsusiyyatlari va geoloji risklar (Güna§li yataginin timsalinda) / ö.M.Salmanov, 9.§.Eminov, E.H.öhmadov // Azarbaycan Neft Tasarrüfati, - Baki: - 2015. №11, - s. 3-6. 15.
8. Eminov, Э.§. Qarbi Ab§eronun §imal-§arq hissasinin neft-qaz yataqlarinda 9atin 9ixarilabilan ehtiyatlarin ayrilma prinsiplari / 0.§.Eminov, 9.T.§irinov, E.H.öhmadov // Azarbaycan Ali Texniki maktablarinin Xabarlari, - Baki: -2016. Gild 18, №1(101), - s. 47-54.
9. Эминов, А.Ш. Методика диагностирования застойных и слабодренируемых зон нефтяной залежи на основе
10. Нугманов, Б.Х. Анализ чувствительности и оценка геологических рисков при подсчете запасов месторождения «Каламкас» / Б.Х. Нугманов, А.Ш. Эминов, Ф.В. Рагимов // SOCAR Proceedings, - Баку: - 2017. №3, - с. 4-8
11. 11.Эминов, А.Ш. Сравнительный анализ геолого-математических моделей нефтеотдачи залежей, характеризующихся трудноизвлекаемыми запасами / А.Ш.Эминов, А.С.Гаджиев, Ф.В.Рагимов [и др.] // Известия ВТУЗов Азербайджана, - Баку: - 2018. Cild 20, №6 (116), - с. 23-28.
12. Eminov, Э.§. Neft ehtiyatinin tasnifat strukturunun takmilla§dirilmasi va manimsanilmasinin samarali yollarinin geoloji-riyazi modellarla asaslandirilmasi // - Baki: Azarbaycan Ali Texniki Maktablarinin Xabarlari, - 2019. Cild 21, №4, - s.49-58.
