Information about the authors:
Sharipov Hasan Abdusalomovich - senior lecturer at the Department of Economic Theory and Entrepreneurship Activity, International University of Tourism and Entrepreneurship of Tajikistan, 734055. Tel. (+992) 559670060, Email: [email protected]
Safoev Abdumadzhid Karimovich - Candidate of Economic Sciences, Associate Professor, Head of the Department of Economic Theory and Entrepreneurship Activity, International University of Tourism and Entrepreneurship of Tajikistan, 734055. Tel. (+992) 907733247, E-mail: [email protected]
УДК: 364. 1
АРЗЁБИИ РУЩДИ ИНФРАСОХТОРИ ИЧТИМОЙ ДАР НИЗОМИ ЩТИСОДИЁТИ МИНТАЦАВЙ Охунова Дилфуза Уктамовна
Аннотатсия. Маколаи мазкур ба тахлил ва арзёбии рушди инфрасохтори ичтимоии минтака дар сохаи маориф ва тандурустй бахшида шудааст. Дар асоси методикаи омухташуда шароитхои базавии тараккиёти ичтимоиву иктисодии минтака арзёбй шудааст, ки имкон медихад сатхи рушди онро аз чихати микдор ва сифат нишон дихад. Мубрамият ва ахамияти масъалахои баррасишаванда бо зарурати баланд бардоштани сифати зиндагии ахолии минтака муайян карда шудааст. Дар доираи тахкикот хулоса оид ба вазъи рушди инфрасохтори ичтимой коркард шудааст. Тавсияхо чихати истифодаи амалияи усулхои арзёбии рушди инфрасохтори ичтимой пешниход гардидаанд.
Калидвожахо: инфрасохтор, низоми иктисодй, минтака, инфрасохтори ичтимой, рушди ичтимоию иктисодй, низоми нишондихандахои арзёбй.
Барои иктибос: Охунова Д. У. Арзёбии рушди инфрасохтори ичтимой дар низоми иктисодиёти минтакавй / Д. У. Уктамова // Паёми молия ва иктисод. - 2024. - № 1 (40). - С. 120-128.
ОЦЕНКА РАЗВИТИЯ СОЦИАЛЬНОЙ ИНФРАСТРУКТУРЫ В СИСТЕМЕ РЕГИОНАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКИ
Охунова Дилфуза Уктамовна
Аннотация. Данная статья посвящена анализу и оценке развития социальной инфраструктуры региона в сфере образования и здравоохранения. На основе изученной методики оценены основные условия социально-экономического развития региона, что позволяет показать уровень его развития в количественном и качественном показателях. Актуальность и важность обсуждаемых вопросов определяется необходимостью повышения качества жизни населения региона. В рамках исследования разработано заключение о состоянии развития социальной инфраструктуры. Представлены рекомендации по практическому использованию методов оценки развития социальной инфраструктуры. Ключевые слова: инфраструктура, экономическая система, регион, социальная инфраструктура, социально-экономическое развитие, система показателей оценки.
ASSESSMENT OF SOCIAL INFRASTRUCTURE DEVELOPMENT IN THE SYSTEM OF REGIONAL ECONOMY
Okhunova Dilfuza Uktamovna
Abstract. This article is devoted to the analysis and assessment of the development of social infrastructure of the region in the sphere of education and health care. On the basis of the studied methodology the basic conditions of socio-economic development of the region are estimated, which allows to show the level of its development in quantitative and qualitative indicators. The relevance and importance of the discussed issues is determined by the need to improve the quality of life of the region's population. The study developed a conclusion on the state of social infrastructure development. Recommendations on the practical use of methods for assessing the development of social infrastructure are presented.
Keywords: infrastructure, economic system, region, social infrastructure, socio-economic development, system of evaluation indicators.
Масъалагузорй. Дap paвaнди pyшди низоми иктисодии минтакавй инфpaсоxтоpи ичтимоию иктисодй накши мyxимpо бозидa, шapоити фaъолияти иктисодии фapдxо вa тaшкилотxоpо тaшaккyл медихад вa чун омили кaлидии иктисодиёт чойхои коpии нав бyнёд нaмyдa, дap ин зaминa 6a aфзоиши мачмуи махсулоти минтакавй низ мyсоидaт мекунад вa дap оxиp некуахволии ахолии минтaкapо бaлaнд мегapдонaд.
Боиси зи^ aст, ки чан6аи нaзapиявй [7] вa усулхои apзёбии [8] мaсъaлaи мaвpиди нaзap мaxсyсaн инфpaсоxтоpи ичтимой вa ypбaнизaтсияи ахолй дap доиpaи дигap aсapxои илмии мо 6apparâ шyдaaст. Аз ин лихоз дap доиpaи маколаи мaзкyp кушиш кapдa мешaвaд, ки тaъсиpи инфpaсоxтоpи минтака 6a pyшди иктисодиёти минтае мaвpиди тахлил кapоp додa шавад. Ин 6a акидаи мо имкон медихад, ки 6a pyшди инфpaсоxтоpи минтака дap кишвap вa мавкеи он дap иктисодиёти минтака xyлосaхои зapypи бapовapдa шyдa тавсияхои муносиб пешниход кapдa шaвaнд. Вале дap ибтидо зapyp мешyмоpем, ки 6a ахамияти инфpaсоxтоp, xосaтaн инфpaсоxтоpи ичтимой акида pондa 6ошем.
Инфpaсоxтоp чун мачмуи шapоитxои ичтимоию иктисодй, ки pyшди тaмоми paвaнди истехсолот вa тaшaккyли мyaйяни худудию и^и^д^о тaъмин менамояд, бappaсй кapдa мешaвaд. Аз ин лихоз дap низоми омилхое, ки 6a сaмapaнокии истехсолот тaъсиp меpaсонaд, 6ояд шapтxои мyaйянкapдaи инфpaсоxтоpи ичтимой 6a нaзap гиpифтa шaвaд. Институтхои инфpaсоxтоpи ичтимой бapои тaкpоpистеxсоли вaсеи кувваи коpй, чал6 вa нигох доштaни мyтaxaссисони соxибиxтисос зaминaxо
фapоxaм меоpaд вa тapaккиёти инфpaсоxтоpи ичтимой 6a нaтичaxои иктисодии фaъолияти инсон тaъсиpи бевоситa доpaд.
Инфpaсоxтоpи ичтимоии минтака мачмуи о6ъектхои 6a сохахои ичтимоии минтакахо тааллук доштapо дap 6ap мегиpaд, ки 6a тapaккиёти сохахои ичтимоию иктисодии минтае тaвaссyти тaшaккyли шapоити мусоид бapои гyзapонидaни xaёти солим ва тачдиди тавлиди ахолй, pyшди apзишxои зехнй, таъмини иктисодиёти минтака 6о зaxиpaxои мехнатй ва Faйpa мусоидат мекунад ва омили мухимми тaъсиppaсон 6а paвaнди ypбaнизaтсия ва aгломеpaтсия махсу6 меё6ад [3].
Зикp кapдaн зapyp аст, ки дap низоми омилхое, ки 6а сaмapaнокии истехсолот таъс^ меpaсонaд, 6ояд шapтxои мyaйянкapдaи инфpaсоxтоpи ичтимой 6а нaзap гиpифтa шавад. Институтхои инфpaсоxтоpи ичтимой бapои тaкpоpистеxсоли васеи кувваи коpй, чал6 ва нигох доштани мyтaxaссисони соxибиxтисос заминахо фapоxaм меоpaд.
Мaдpaкxои илмй дapaк медиханд, ки то замони муос^ инфpaсоxтоpи ичтимой нис6ат 6а
сохахои асосии истехсолоти моддй накши дyюмдapaчa дошт. Пайдоиши yнсypxои инфpaсоxтоpи ичтимой 6о pyшди куввахои истехсолкунанда ва таксимоти чамъиятии мехнат дap давлатхои мyxтaлифи pyшд алокаманд аст. Инфpaсоxтоpи ичтимой мaxсyсaн дap чaмъовapии доpоиxои Faйpимоддй (инсонй, ташкилй, идоpaкyнй) мухим apзёбй мегapдaд, ки мaблaFгyзоpиpо 6а сapмояи моддй 6а тaвpи нaзappaс таъмин намуда, накши ман6аи стpaтегии пешpaфти ичтимоию иктисодй ва paкобaтпaзиpиpо ме6озад.
Сapчaшмaxои илмй аз он шаходат медиханд, ки фаъолияти инфpaсоxтоpи ичтимой имкони фaъолгapдонии омили инсон^о медихад ва дap ин асос 6а зиёд шудани сaмapaнокии истехсолоти чамъиятй кумак меpaсонaд [5,7].
Тадкикоти мухаккикони соха аз он шаходат медиханд, ки мавчудияти инфpaсоxтоpи ичтимой метавонад тaъсиpи омилхои мaнфиpо 6а pyшди ичтимоию иктисодй ва вазъи paвaндxои мyxочиpaти мехнатй 6а хадди акал paсонaд. Инфpaсоxтоpи маънавию динй, тaъpиxй, фapxaнгй, фapоFaтй, маданй, иттилоотй, маишй, ва савдо 6а истифодаи окилонаи вакти xолй, таъмини сapфaи мехнат, бapкapоpсозии ко6илияти коpй мусоидат мекунад [5].
Масъалаи apзёбй ва pyшди инфpaсоxтоpи ичтимой тайи чанд солхои оxиp 6а тaвpи кофй мaвpиди тахкик кapоp нaгиpифгaaст. Инфpaсоxтоpи ичтимой имконияти конеъ намудани тала6отхои чамъиятй оид 6а нигоxдоpии саломатй, гиpифтaни таълим, кафолати сатхи имконпаз^и сифати зиндагй дap минтака, таъмини тaкpоpистеxсолоти зaxиpaxои инсониpо медихад. Инфpaсоxтоpи ичтимоии инкишофёфта 6а минтака таъс^и мypaккaб доpaд, зеpо чоли6ияти минтaкapо зиёд мекунад ва бapобapи ин шиддати ичтимоиpо дap он паст мекунад, ки бapои нигох доштани зaxиpaxои мехнатии xyди онхо ва чал6и зaxиpaxои нав аз дж-ap чойхо мусоидат мекунад.
Тахлили ада6иёти иктисодй дap кишвap, инчунин тахкикоти олимони ватанй дapaк медиханд, ки масъалаи apзёбй ва pyшди инфpaсоxтоpи ичтимой то хол 6а тaвpи кофй мaвpиди омузиш кapоp нaгиpифтaaст.
Мухаккикон 6а он нaзapaнд, ки инфpaсоxтоpи ичтимой омили мухими хамг^оии pyшди иктисодии минтака ме6ошад, зеpо инфpaсоxтоp чй кaдapе, ки py^ ё6ад, дap иктисодиёти минтака заминаи тapaккиёти ичтимоию иктисодй ва шукуфой хамон кaдap мyстaxкaмтap мешаванд [6].
Аpзёбии нокифоягии накши инфpaсоxтоpи ичтимоии минтака дap дaвpaи тулонй 6а он овapдa paсонд, ки yнсypxои он тала6оти axолиpо конеъ нaмегapдонaд. Ал6атта бapxе аз тахкикотхои мухакикони соха мушохида мегapдaнд, ки 6евосита бapои apзёбии pyшди ичтимоию иктисодии минтака [9] мусоидат мекунанд. Вале махз apзёбию тахлили
таракиёти инфрасохтори ичтимой афзору усулхои хосаро такозо менамояд. Дар чунин вазъият ба дарачаи хозираи тараккиёти инфрасохтори ичтимой бахо дода, дар хамин асос стратегияи рушди минбаъдаи онро тартиб додан лозим аст.
Тахлили тадкикотхо ва маколахои охирин. Мо равишхои методиро барои арзёбии сатхи рушди инфрасохтори ичтимой дар асоси усули пешниходнамудаи мухаккикони рус Артёмова О.В. ва Логачёва Н.М. истифода намудем. Тахлил вобаста ба сохахои тандурустй ва маориф амалй шудааст, ки аз нигохи муаллиф асосй мебошад [1].
Барои арзёбии сатхи рушди унсурхои болозикри инфрасохтори ичтимой низоми нишондихандахо коркард шудаанд. Интихоби онхо бо назардошти дастрасии иттилоот ва эътимоднокй сурат гирифтааст. Ин талабот маънои онро дорад, ки нишондихандахои интихобшуда аз омори расмй бармеоянд ва тавассути онхо хисобу арзёбй имконпазир мебошад.
Мухаккикони соха Артёмова О.В. ва Логачёва Н.М. дар асоси равиши методии овардашуда нишондихандахоро интихоб ва ба се гурух таксим карда, зимнан барои ба низом даровардани хисобхо нишондодхои ягона пешниход намудаанд.
Гурухи аввали нишондихандахо (блоки аввал) шароити асосии минтакаеро, ки дар он тараккиёти инфрасохтори ичтимой ба амал меояд, тавсиф мекунанд ва чунин зергурухи нишондихандахоро дар бар мегирад:
1) мачмуи махсулоти минтака ба хар сари ахолй КМмм, млн. сомонй/ба сари ахолй, ки аз руи формулаи зерин хисоб карда мешавад:
и-м _ мммм
Кммм - Ша
(I)
ки дар инчо: мммм- мачмуи махсулоти минтакаи дахлдор (бо ифодаи млн. сомонй), Ша-шумораи ахолии минтака (хазор нафар);
2) зичии ахолии минтака КМА нафар/км2, ки аз руи формулаи зерин муайян карда мешавад:
КМА - Ш (II)
мм
ки дар инчо: мм-масохати минтака, (хазор.км2);
3) таъминоти бучетии минтака ба хар сари ахолй КМБ (хазор сомонй)/ба сари ахолй, ки формулаи хисоби он чунин аст:
Км _ ДБм ТБ — —
Ша
(III)
ки дар инчо: ДБм- даромади бучети минтака, (млн.сомонй);
4) даромади миёнаи ахолии минтака КМм, (сомонй).
Х,адафи макола. Тахлил ва тахкики таъсири инфрасохтори минтака ба рушди иктисодиёти минтака.
Ч,анбахои арзёбии предмети тахкик. Дар
асоси нишондихандахои омории вилояти Сугд ва равишхои болозикр коэффитсиентхо хисоб кардашуда дар чадвали 1 оварда шудаанд.
Ч,адвали 1. Арзёбии тараккиёти инфрасохтори ичтимои дар в. СуFд барои давраи солхои 2000-2022
Нишондиханда Формулаи хисоб Натичаи хисоб
2000 2005 2010 2015 2020 2021 2022
Мачмуи махсулоти минтака, Кммм (млн.сом/ба сари ахолй) м Кммм мммм Ша 0,25 0,86 2,54 4,79 7,77 9,73 11,1
Зичии ахолии минтака, КМА (нафар/км2) Ша т/м _ а КЗА — м тм 75,5 81,3 89,2 99,6 110,4 112,06 113,9
Таъминоти бучетии минтака, КМБ(хаз.сом/ба сари ахолй) х/'м _ ДБм КТБ = Ша 0,01 0,05 0,21 0,5 0,66 0,86 0,89
Даромади миёнаи ахолии минтака, КМм (сомонй) - 17,45 75,19 277,96 380,01 671,05 854,22 1014,63
Сарчашма. Аз чониби муаллиф дар асоси сарчашмаи зерин хисоб шудааст: Омори солонаи вилояти Сугд /Сарраёсати Агентии омори назди Президента Ч,умхурии Точикистон. - Хучанд, 2023. - С.9-13, 23, 123, 159-161.
Аз натичахои тахлили дар чадвали 1 амалишуда мушохида кардан мумкин аст, ки инфрасохтори ичтимой дар вилоят ру ба тараккй нихода, мачмуи махсулоти минтака ба хар сари ахолй аз 0,25 ба 11,1 баробар гаштааст. Ин аз афзоиши хачми ин нишондиханда дар минтака бо назардошти шумораи ахоли дарак медихад. Зичии ахолии минтака аз 75,5 то ба 113,9 афзоиш ёфта, таъминоти бучетй
бошад, вобаста ба афзоиши табии ахолй аз 0,01 то ба 0,89 зиёд шудааст. Даромади миёнаи ахолии минтака дар соли 2000 ба 17,45 баробар буда, дар соли 2022 он ба 1014,63 сомонй расидааст, ки наздик 1000 сомонй афзоиш ёфта аст. Зикр кардан зарур аст, ки дар доираи нишондихандахои тахлилшуда, нишондихандахои ифодаи пулй дошта, номиналй мебошанд ва тавассути
ондо дар фосилаи вакти зиёд бадои объективй додан гайриимкон мебошад.
Илова ба ин нишондидандадои дар блоки аввал овардашуда нисбй мебошанд ва хислати мукоисавй дорад, ки имкон медидад ондоро дар байни минтакадо мукоиса намоем. Х,амчун асос барои ташаккули намоядои мукоисашаванда арзиши мувофики миёнаи миллиро истифода бурдан мумкин аст. Х,амин тарик, барои блоки якум намоядои зерин ба даст оварда шуданд:
- намояи мачмуи мадсулоти минтака ба сари
адолй Н
— Ц'М / и4 ^^ММ' К1
МММ КМММ/ КМУМ
, ки К,
мум- мачмуи мадсулоти
миллии мамлакат ба сари адолй, (млн.сомонй/ба сари адолй);
- намояи зичии адолии минтака НЗА=КМд / К
ЗА'
ки КзА - зичии адолии кишвар, (нафар/км2);
- намояи таъминнокии бучетии минтака ба сари адолй НТБ = КМБ/К,Т, ки К,Т- коэффитсиенти
таъминнокии бучетии чумдурй ба дар сари адолй, (дазор сомонй/ба сари адолй);
- намояи даромади миёнаи адолй НдМ =
КММ/Кдм, ки -даромади миёнаи адолии чумдурй, (сомонй).
Натичаи намоядои мазкур дар чадвали 2 дисоб шудаанд. Дар асоси нишондидандадои дисобшуда нишондидандаи интегралй муайян карда мешавад. Тибки арзёбии мудаккикон Артёмова О.В. ва Логачёва Н.М. дар байни нишондидандадои блоки якум намояи мачмуи мадсулоти минтакавй ба дар сари адолй вазни киёсии аз дама бештар доранд ва кимати он ба 0,4 баробар аст. Таъминоти бучетй ба дар сари адолй бошад ба 0,3, даромади миёна ба дар сари адолй ба 0,2 ва зичии адолии минтака ба 0,1 баробар мебошанд.
Дар асоси арзёбии зерин нишондидандаи интегралиро аз руи формулаи (4) дисоб мекунем:
НИ1 = 0,4Нммм + 0,1НЗА + 0,ЗНТБ + 0,2НДМ
(IV)
Чадвали 2.-Арзёбии шароитдои базавии тараккиёти иктисодиву ичтимоии в.СуFд барои солдои 2000-2022
Намоядо Формулаи дисоб Натичаи дисоб
2000 2005 2010 2015 2020 2021 2022
Намояи мачмуи мадсулоти минтака, НМММ(млн.сом/ба сари адолй) О —и'М / и,,Т НМММ КМММ/ КМУМ 0,89 0,82 0,78 0,80 0,90 0,97 0,96
Намояи зичии адолии минтака, НЗА (нафар/км2) О — Т/'М / 1/,,Т НЗА=КЗА/ КЗА 1,72 1,70 1,67 1,67 1,61 1,60 1,59
Намояи таъминоти бучетии минтака, НТБ (даз.сом/ба сари адолй) О _ Т/'М /1/,,Т НТБ = КТБ/КТБ 0,25 0,24 0,23 0,26 0,26 0,28 0,25
Намояи даромади миёнаи адолии минтака, НдМ(сомонй) О _ т/'М /и,,Т НДМ = КДМ/КДМ 1,03 1,35 1,46 1,28 1,29 1,25 1,28
Нишондидандаи интегралии минтака (НИ1) НИ1 = 0,4НМММ + 0,1НЗА + 0,ЗНтб + 0,2НДМ 0,81 0,84 0,84 0,82 0,86 0,88 0,87
Сарчашма. Аз чониби муаллиф дар асоси сарчашмаи зерин дисоб шудааст: Омори солонаи Ч,умхурии Точикистон/Агентии омори назди Президенти Ч,умдурии Точикистон. - Душанбе, 2023. - С. 10-13, 25-28, 114-118.
Аз руи дисобдои дар чадвали 2 гузаронидашуда чунин хулосабарорй кардан мумкин аст, ки намояи мачмуи мадсулоти минтака барои солдои 2000-2022 аз 0,89 то ба 0,96 афзоиш ёфта, намояи зичии адолй бошад аз 1,72 ба 1,59 кодиш ёфтааст. Ин нишондиданда аз он шадодат медидад, ки сатди урбанизатсия дар минтака хеле паст буда, як кисми адолй бадри баланд бардоштани некуадволии худ дар мудочирати меднатй карор доранд. Дар асоси арзёбии шароитдои базавии тараккиёти иктисодиву ичтимоии вилояти Сугд гуфтан мумкин аст, ки нишондидандаи интегралии минтака аз соли 2000 то соли 2022 таFЙирёбии хеле ночиз дорад ва ин
нишондиданда аз кимати 1 поёнтар аст. Барои рушди инфрасохтори ичтимой ин нишондиданда дар минтака бояд аз 1 калон мегардид. Аз ин бармеояд, ки шароитдои базавии тараккиёти иктисодиву ичтимой дар вилоят такмилталаб аст.
Блокдои дуюм ва сеюм мачмуи нишондидандадоеро дар бар мегирад, ки барои арзёбии сатди инкишофи унсурдои инфрасохтори ичтимоии минтака хизмат мекунанд. Блоки дуюм сатди рушди инфрасохтори содаи тандурустиро тавсиф намуда, аз руи нишондидандадои нисбии зерин муайян карда мешавад, ки натичаи дисоби он дар чадвали 3 оварда шудааст.
ПАЁМИ МОЛИЯ ВА ИКТИСОД. 2024 / №1 (40) Ч,адвали 3. - Нишондихандахои тавсифи сатхи рушди инфрасохтори сохаи тандурустИ
Нишондиханда Солхо
2000 2005 2010 2015 2020 2021 2022
Иктидори муассисахои тиббии минтака т/'м КИТ 135 142 142 162 177 179 180
Иктидори муассисахои амбулаторй-дармонгоххо КИд 19778 21228 22711 21417 22568 22669 22864
Маблаггузорихои минтака ба нигахдории тандурустй ба хар сари ахолй КммТ 298,4 365,4 498,7 532,4 552,8 601,9 653,7
Дар минтака ба истифода додани беморхонахо КИБ 74,8 70,4 62,7 58,5 56,1 54,4 54,5
Дар минтака ба истифода додани муассисхои амбулаторй-дармонгоххо м КИД 102 103,1 101,0 85,2 82,0 80,2 80,9
Сарчашма. Аз чониби муаллиф дар асоси сарчашмаи зерин хисоб шудааст: Омори солонаи вилояти Сугд /Сарраёсати Агентии омори назди Президента Ч,умхурии Точикистон. - Хучанд, 2023. - С.12-13, 137, 181-182.
Дар асоси хисоби нишондихандахои тавсифкунандаи сатхи рушди инфрасохтори сохаи тандурустй маълум гардид, ки иктидори муассисахои тиббии минтака барои таъмини ахолй дар соли 2000 хеле паст буда, тадричан вусъат ёфтааст ва дар соли 2022 ба 180 адад расидааст. Сатхи иктидори амбулаторй-дармонгоххо дар давраи тахлилй аз 19778 адад то ба 22864 адад расидааст, ки назаррас афзоиш ёфтааст. Ин аз он шаходат медихад, ки имкониятхои хизматрасонии нуктахои тиббй ва муассисахои амбулаторй-дармонгоххо дар шароити имруза ру ба бехбудй ниходааст. Маблаггузории вилоят барои нигохдории сохаи тандурустй дар соли 2022 ба 653,7 хазор сомонй баробар шуда, баракс шумораи ба истифода додани беморхонахо, муассисахои амбулаторй-дармонгоххо кохиш ёфтааст.
Агар тарзи хисобхои анчомдодашударо дар чадвали 3 шарх дихем, чунин аст:
1) иктидори муассисахои тиббии минтака КИТ, ки бо шумораи кати беморхонахо ба хар 10000 нафар ахолй чен карда мешавад;
2) иктидори муассисахои амбулаторй-дармонгоххо Кмд, ки аз руи шумораи мурочиати ахолии минтака дар як баст ба хар 1000 нафар ахолй чен карда мешавад;
3) маблаггузорихои минтака ба нигахдории тандурустй ба хар сари ахолй Кмт, ки бо хазор сомонй/ба сари ахолй чен карда шуда, аз руи формулаи кмт — мТм/Ша муайян карда мешавад;
4) дар минтака ба истифода додани беморхонахо КИБ, ки аз руи шумораи катхо ба хар 10 хазор нафар ахолии минтака муайян карда мешавад;
5) дар минтака ба истифода додани муассисхои амбулаторй-дармонгоххо Кмд, ки аз руи теъдоди кабули ахолй дар як баст ба хисоби 10000 нафар ахолй муайян карда мешавад.
Блоки сеюм нишондихандахоро дар бар мегиранд, ки сатхи рушди унсурхои инфрасохтори сохаи маорифро тавсиф мекунад ва натичаи хисобии он дар чадвали 4 оварда шудааст. Равиши арзёбии мазкур чунин нишондихандахоро дар бар мегирад:
1) фарогирии кудакон ба муассисахои таълимии томактабй дар минтака Кмт, ки шумораи кудакони синну соли дахлдори минтакаро ташкил медихад;
2) фарогирии кудакон ба муассисахои таълимии тахсилоти миёнаи умумии минтака КШХ-шумораи хонандагон дар муассисахои таълимии тахсилоти миёнаи умумй дар шумораи умумии ахолии минтака, ки дар асоси формулаи КШХ — ШХм/Ша, хисоб мегардад ва ШХм- шумораи хонандагон дар муассисахои таълимии тахсилоти миёнаи умумии минтака (бо хазор нафар) аст;
3) фарогирии минтака бо муассисахои тахсилоти ибтидой, миёна ва олии касбй (МТУК, МТМК, МТОК) Кмк - хиссаи толибилмон дар ин зинахои тахсил аз шумораи умумии ахолии минтака, тавассути формулаи КЙК — (ШТУКм + ШТИКм + ШТОКм)/Ша муайян карда мешавад:
ки дар инчо ШТТИм-шумораи толибилмони муассисахои тахсилоти ибтидоии касбии минтака (бо хазор нафар);
ШТмКм- шумораи толибилмони муассисахои маълумоти миёнаи касбй (бо хазор нафар);
ШТОКм -шумораи донишчуёни мактабхои олии касбии минтака (бо хазор хазор нафар) аст;
4) маблаггузории минтака ба сохаи маориф ба хар сари ахолй Кмм (хазор сомонй/нафар) тавассути формулаи Кмм — ммм/Ша муайян карда мешавад, ки дар инчо ммм- маблаггузорй ба маорифи минтака мебошад;
5) бa истифодa додaни муассисадои томaктaбии минтака KM™ -шумораи чойдо бa 100 нaфap кудакони синни томaктaбии минтака.
Ч,aдвaли 4. - Нишовдидaвдaдои тaвсифкунaндaи ca^H рушди инфрaсохтори cодaи мшориф
Нишондиданда Солдо
2000 2005 2010 2015 2020 2021 2022
Фарогирии кудакон ба муассисадои таълимии томактабии минтака KMt 19,2 23,2 25,7 38,7 40,3 42,2 44,7
Фарогирии кудакон ба муассисадои таълимии тадсилоти миёнаи умумии минтака КШХ 0,25 0,23 0,21 0,19 0,20 0,21 0,20
Фарогирии минтака бо муассисадои тадсилоти ибтидой, миёна ва олии касбй (МТУК, МТМК, МТОК) kmk 0,02 0,02 0,02 0,03 0,03 0,03 0,02
Маблаггузории минтака ба содаи маориф ба дар сари адолй КММ 464,4 580,5 725,7 907,1 1133,9 1378,3 1530,6
Ба истифода додани муассисадои томактабии минтака КМТМ 73 87 85 99 116 100 117
Caрчaшмa. Аз чониби муаллиф дар асоси сарчашмаи зерин дисоб ва низомбандй шудааст: Омори солонаи вилояти Сугд /Сарраёсати Агентии омори назди Президенти Ч,умдурии Точикистон. - Хучанд, 2022. - С.23-24, 49-50, 52-56.
Аз руи натичаи дисоби дар чадвали тадлилй инъикосёфта чунин ба назар мерасад, ки дар соли 2000 тандо 19,2 фоизи кудакони синну солашон дахлдор ба муассисадои таълимии томактабии вилоят фаро гирифта шуда, дар солдои дигари тадлилй ин нишондиданда тадричан зиёд шудааст. Дар соли 2022 кудакони ба муассисадои таълимии томактабии вилоят фаро гирифта шуда ба 44,7 фоиз расидааст, ки 25,5 фоиз афзоиш ёфтааст. Фарогирии кудакон ба муассисадои таълимии тадсилоти миёнаи умумии минтака аз 0,25 то 0,2 дар давраи тадлилй кодиш ёфта аст. Фарогирии минтака бо муассисадои тадсилоти ибтидой, миёна ва олии касбй дар давоми 22 соли тадлилй бетагйир мондааст. Маблаггузории минтака барои нигоддории содаи маориф аз соли 2000 то инчониб афзоиш ёфта, дар соли 2022 ба 1530,6 дазор сомонй баробар гаштааст. Дар ин замина шумораи муассисадои томактабии вилоят низ аз 73 адад ба 117 адад расидааст.
Барои тадлил ва арзёбии нишондидандадои блокдои дуюм ва сеюм, намоядоро муайян мекунем, ки сатди миёнаи нишондидандаи миллиро дамчун асос барои мукоиса гирифтан мумкин аст.
Намоядои блоки дуюм тавассути формуладои зерин дисоб карда мешавад:
1) намояи иктидори муассисадои тиббии минтака НИТ — КИТ/К,д, ки К,д - иктидори
муассисадои тиббии мамлакат мебошад ва он шумораи катдои беморхонаро ба дар 1000 нафар адолй нишон медидад;
2) намояи иктидори амбулаториядои тиббй-дармонгоддои минтака НИд — КИд/КИД, ки КИД-иктидори амбулаториядои тиббй ва марказдои саломатии кишварро ифода менамояд ва шумораи мурочиати адолй дар як баст ба дар 1000 нафар адолй ифода меёбад;
3) намояи маблаггузорй ба содаи тандурустй ба дар сари адолй ИМТ — КМТ/К,м, ки К,д -маблаггузоридо ба дар сари адолии мамлакат, дазор сомонй/нафар;
4) намояи ба истифода додани беморхонадо, ки аз руи шумораи катдо ба дар 10 дазор нафар адолии минтака муайян карда мешавад, НИБ — КИБ/К,д, ки К,д -ба истифода додани беморхонадо дар мамлакат, ки он шумораи катдои беморхонаро ба 10 дазор нафар адолй ифода мекунад;
5) намояи ба истифода додани амбулаториядои тиббй-дармонгоддо НИд — КИд/К,,, ки К,д - ба истифода додани амбулаториядои тиббй дар кишвар, ки шумораи мурочиати 10 дазор нафар адолиро дар як баст нишон медидад.
Ч,aдвaли 5. - Арзёбии ca^H рушди инфрacохтори ичтимоии MiHinaua дaр cодaи тaндуруcти
Намоядо Формулаи дисоб Натичаи дисоб
2000 2005 2010 2015 2020 2021 2022
Сарчашма. Аз чониби муаллиф дар асоси сарчашмаи зерин хисоб ва низомбанди шудааст: Омори солонаи Ч,умхурии Точикистон/Агентии омори назди Президенти Ч,умхурии Точикистон. - Душанбе, 2022. - С.14,152.
Намояи иктидори
муассисахои тиббии о _ т/'М /ц'ЧТ НИТ = КИТ/КИТ 0,30 0,31 0,33 0,34 0,34 0,34 0,34
минтака
Намояи иктидори о _ т/'М /и,НТ НИД = КИД/ КИД
амбулаторияхои тибби- 0,33 0,31 0,33 0,32 0,33 0,32 0,33
дармонгоххои минтака
Намояи маблаггузори ба
сохаи тандурусти ба хар ИМТ = КМТ/КМТ 1,5 2,2 3,1 4,5 6,4 11,6 15,6
сари ахоли
Намояи ба истифода додани беморхонахо О _ т/'М /и,НТ НИБ = КИБ/КИБ 1,14 1,20 1,25 1,28 1,28 1,27 1,27
Намояи ба истифода О _ т/'М /и,НТ НИД = КИД/ КИД
додани амбулаторияхои 1,07 1,06 1,13 1,09 1,13 1,12 1,16
тибби-дармонгоххо
Тибки натичаи арзёбии сатхи инфрасохтори ичтимоии минтака дар сохаи тандурусти намояи иктидори муассисахои тиббии вилоят дар мукоиса бо иктидори муассисахои тиббии чумхури дар сатхи паст карор дошта, 34 фоизи иктидори муассисахои тиббии мамлакатро ташкил медихад. Иктидори амбулаториями тиббй-дармонгоххои вилоят дар давоми 22 соли охир нисбат ба чумхур бетагйир боки мондааст. Маблаггузори ба сохаи тандурусти аз 1,5 хазор сомони ба 15,6 хазор сомони зиёд шуда, намояи ба истифода додани беморхонахо дар вилоят нисбат ба чумхури дар соли 2022 ба 1,27 афзоиш ёфтааст.
Намояхо аз руи блоки сеюм тавассути формулахои зерин муайян карда мешавад:
1) намояи фарогирии кудакон ба муассисахои томактабии минтака НТТ = КМт/К^, ки К^-фарогирии кудакон ба муассисахои томактабии мамлакат мебошад ва он хиссаи шумораи кудакони синну солашон дахлдорро ифода мекунад;
2) намояи фарогирии минтака бо муассисахои таълимии умуми НШХ = КШХ/К^, ки К^-фарогирии мамлакатро бо муассисахои таълимии умуми ва хиссаи хонандагони муассисахои таълимии умумиро нисбат ба шумораи умумии ахолии кишвар ифода мекунад;
3) намояи фарогирии минтака бо муассисахои тахсилоти ибтидои, миёна ва олии касби (МТУК, МТМК, МТОК) НМК = КМк/КмТ, ки К^-фарогирии мамлакат бо муассисахои тахсилоти ибтидои, миёна ва олии касби (МТУК, МТМК, МТОК) мебошад ва хиссаи донишчуёни муассисахоро нисбат ба шумораи умумии ахолии мамлакат ифода менамояд;
4) намояи маблаггузории минтака ба сохаи маориф НММ = КММ/КММ, ки КММ-маблаггузори ба сохаи маориф дар мамлакатро ба хар сари ахоли ифода менамояд;
5) намояи ба истифода додани муассисахои томактаби дар минтака Нмтм = КМтм/кМТм, ки КМТМ-ба истифода додани муассисахои томактаби дар мамлакат ва шумораи чойхои таълимиро ба 10 хазор нафар кудакони синну солашон мактаби ифода мекунад;
6) намояи ба истифода додани муассисахои таълимии умуми Нимт = КИмт/КИМт, ки КИМТ-ба истифода додани муассисахои таълимии умуми дар кишвар мебошад ва шумораи чойхои нишасти кудакони синнашон мактабиро ифода мекунад.
Намояхо Формулаи хисоб Натичаи хисоб
2000 2005 2010 2015 2020 2021 2022
Намояи фарогирии кудакон ба муассисахои томактабии минтака о _ т/'М /ц'ЧТ Нтт — Ктт/ Кур 0,36 0,37 0,41 0,42 0,41 0,42 0,44
Намояи фарогирии минтака бо муассисахои таълимии умуми О _ т/'М /и,НТ НШХ — КШХ/КШХ 1,04 0,92 0,95 0,90 0,91 0,95 0,91
Намояи фарогирии минтака бо муассисахои тахсилоти ибтидои, миёна ва олии касби (МТУК, МТМК, МТОК) О _ т/'М НМК — КМК/КМК 0,08 0,08 0,09 0,14 0,14 0,14 0,11
Ч,адвали 6. - Арзёбии сатхи рушди инфрасохтори ичтимоии минтака дар сохаи маориф
Намояи маблаггузории минтака ба содаи маориф О _ 1/М /уЧТ НММ — КММ/ КММ 9,2 10,2 11,4 12,7 14,1 15,5 13,3
Намояи ба истифода додани муассисадои томактаби дар минтака О _ Ц'М НМТМ — КМТМ/КМТМ 0,95 0,94 0,96 0,95 1,23 1,03 1,20
Сарчашма. Аз чониби муаллиф дар асоси сарчашмаи зерин дисоб ва низомбанди шудааст: Омори солонаи Ч,умдурии Точикистон/Агентии омори назди Президенти Ч,умдурии Точикистон. - Душанбе, 2022. - С.25,44-46.
Низоми нишондидандадо ва равишдои методии пешнидодшуда имкон медидад, ки алгоритми арзёби дар асоси банддои зерин тадия карда шавад:
- ташаккули низоми нишондоддо, ки аз се блок иборатанд;
- ба шакли мукоисашаванда овардани нишондидандадо (ба сифати стандарт киммати миёнаи милли баромад мекунад);
- муайянсозии намоядо тавассути формуладои баррасишуда;
- муайян намудани нишондидандадои интегралии блокдои баррасишуда.
Зикр кардан зарур аст, ки услуби арзёбии тавсияшаванда як катор чанбадои мусби дорад:
- дарачаи баланди дастрасии иттилоот ва эътимоднокии нишондидандадои истифодашаванда барои арзёбии рушди инфрасохтори ичтимоии минтакаро фародам меорад;
- кулаю осон будани истифода ва суръати тези ба даст овардани натичадои дилход;
- имкони мукоисаи нисбатан садеди байниминтакавИ ва раддабандии минтакадо аз руи меъёрдои гуногун;
- имконияти истифода барои тадлили динамики;
-чандирии услуби арзёби, зеро имкони тагйир додани нишондидандадои интихобшуда ё васеъ кардани номгуи нишондидандадое, ки унсурдои якхела ё иловагии инфрасохтори ичтимоии минтакаро тавсиф мекунанд, мавчуд аст.
Хулоса ва тавсиядо. Аз арзёбии гузаронидашуда бармеояд, ки дар оянда нишондидандаи интегралии минтака бояд афзоиш дода шаванд. Дар акси дол рушди инфрасохтори ичтимои ба таври зарури таъмин нашуда, метавонад пасомаддои манфи дошта бошад. Илова ба ин, иктидори амбулаториядои тибби-дармонгоддои вилоят низ тадричан афзоиш дода шаванд.
Боз дам таквият додани намояи фарогирии кудакон ба муассисадои томактабии минтака, намояи фарогирии минтака бо муассисадои таълимии умуми, намояи фарогирии минтака бо муассисадои тадсилоти ибтидои, миёна ва олии касби, намояи маблаггузории минтака ба содаи маориф ба максад мувофик аст.
Дамин тавр, дар асоси тадкики масоили арзёбии инфрасохтори ичтимоии минтака метавон хулоса намуд, ки мадз тавассути равишдои комилан мувофик имконияти арзёбии рушди инфрасохтори ичтимои ва таъсири он ба рушди минтака ва дар
мачмуъ мамлакат имконпазир мегардад. АДАБИЁТ
1. Артёмова О.В., Логачёва Н.М. Методические подходы к оценке уровня развития социальной инфраструктуры регионов//Региональная экономика. Теория и практика. 2011. № 20 (203).
2. Безуглая Е. В. Значение транспортной инфраструктуры в обеспечении устойчивого развития Курской области [Текст] / Е. В. Безуглая//Молодой ученый. - 2013. - № 9. - С. 152-154.
3. Исматов, Х. Х. Методические аспекты оценки социально-экономического развития регионов / Х. Х. Исматов, Г. М. Шарифзода // Вестник Таджикского государственного университета права, бизнеса и политики. Серия общественных наук. - 2022. - Т. 92, № 3. - С. 55-66. - Б01 10.24412/2411-1945-2022-3-55-66.
4. Исматов, Х. Д. Чднбадои назариявию методии инфрасохтори ичтимои иминтака / Х. Д. Исматов, Д. Охунова // Ахбори Донишгоди давлатии дукук, бизнес ва сиёсати Точикистон. Силсилаи илмдои чомеашиноси. - 2022. - №1 (90). - С. 30-40. - Б01 10.24412/2411-1945-2022-1-30-40.
5. Коварда В. В. Ресурсное обеспечение регионального развития (на примере центрального федерального округа) [Текст]/В. В. Коварда//Интеллект. Инновации. Инвестиции. № 4 (2), 2011. - С. 50-55.
6. Коварда В. В. Роль и значение транспортной инфраструктуры для социально-экономического развития Курской области [Текст]/В. В. Коварда, Е. В. Безуглая//Известия Юго-Западного государственного университета. - 2012. - № 2 (Ч. 1). - с. 110-113.
7. Лысова Е.Г. Методика выбора направлений развития социальной инфраструктуры региона с использованием бюджетных средств и частного капитала//Региональная экономика. Теория и практика. 2010. № 9 (144).
8. Минакова И. В. Проблемы ресурсного обеспечения экономического роста в регионах ЦФО [Текст]/И. В. Минакова, В. В. Коварда//Вестник ИНЖЭКОНА. Серия: Экономика. Т. 37. - № 2, 2010. - С.57-61.
9. Омори солонаи вилояти Сугд /Сарраёсати Агентии омори назди Президента Чумхурии Точикистон. - Хучанд, 2022. - С.23
10. Омори солонаи Чумхурии Точикистон/Агентии омори назди Президента Чумхурии Точикистон. -Душанбе, 2023. - С.118.
11. Охунова, Д. У. Робитаи мутакобилаи урбанизатсия ва тараккиёти ичтимоию иктисодии минтака / Д. У. Охунова, Х. Х. Исматов // Ахбори Донишгохи давлатии хукук, бизнес ва сиёсати Точикистон. Силсилаи илмхои чомеашиносй. - 2023. - Vol. 94, №1. - С. 80-91. - DOI 10.24412/2411-1945-2023-1-80-91.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Охунова Дилфуза Уктамовна- ассистенти кафедраи молия ва карзи Донишгохи давлатии хукук, бизнес ва сиёсати Точикистон (ш.Хучанд). Сурога: 735700, Чумхурии Точикистон, шахри Хучанд, махаллаи 17-уми, хонаи 1. Тел.: +992881114439. E-mail: [email protected]
Информация об авторе
Охунова Дилфуза Уктамовна- ассистент кафедры финансов и кредита Таджикского государственного университета права, бизнеса и политики (г.Худжанд). Адрес: 735700, Республика Таджикистан, г. Худжанд, 17-ий микрорайон, дом 1. Тел.:+992881114439. E-mail: [email protected]
Information about the author
Okhunova Dilfuza Uktamovna-аssistent of the Department of Finance and Credit of Tajik State University of Law, Business and Politics (Khujand). Address: 735700, Republic of Tajikistan, Khujand, 17th microdistrict, house 1. Tel.: +992881114439. E-mail: [email protected]
УДК: 338.436.33
ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ ФОРМИРОВАНИЯ ФИНАНСОВО-КРЕДИТНОЙ СИСТЕМЫ В АПК
Саидзода Дилмурод Саймахмад
Аннотация. Финансово-кредитная система играет ключевую роль в развитии любой экономики, в том числе и в сельском хозяйстве. Эта система оказывает влияние на многие аспекты аграрной деятельности, включая инвестиции, обеспечение капиталом, страхование, управление рисками и многое другое. Автором проанализированы ключевых показатели и данные, отражающие ситуацию в сельскохозяйственном секторе и его финансово-кредитной системе в развитых странах мира. В данной статье автор рассмотрел зарубежный опыт процесса формирования финансово-кредитной системы в контексте сельскохозяйственного производства, выявил основные факторы, влияющие на этот процесс, и проанализировал его значение для устойчивого развития сельских территорий.
Ключевые слова: аграрный сектор, банк, инновации, инфляция, рынок, риски, ставки по кредитам, сельское хозяйство, финансово-кредитная система, экономика.
Для цитирования: Саидзода Д.С. Зарубежный опыт формирования финансово-кредитной системы в АПК / Д. С. Саидзода // Финансово-экономический вестник. - 2024. - N0. 1(40). - С. 128-135.
ТАЧРИБАИ ХОРИЧИИ ТАШАККУЛИ НИЗОМИ МОЛИЯВИЮ КАРЗЙ ДАР СОХДИ КАС
Саидзода Дилмурод Саймахмад
Аннотасия. Низоми молиявию карзи дар тараккиёти хар як иктисодиёт, аз чумла сохаи кишоварзи накши асоси мебозад. Ин низом ба бисёр чанбахои фаъолияти кишоварзи, аз чумла сармоягузори, таъмини сармоя, сугурта, идоракунии хавфхо ва гайра таъсир мерасонад. Муаллиф нишондихандахо ва маълумотхои асосиро тахлил кардааст, ки вазъи сохаи кишоварзи ва низоми молиявию карзии онро дар давлатхои мутараккии чахон инъикос менамояд. Муаллиф дар макола тачрибаи хоричиро дар рафти ташаккули низоми молиявию карзи дар шароити истехсолоти кишоварзи тахлил намуда, омилхои асосии ба ин раванд таъсиркунандаро муайян намуда, ахамияти онро барои тараккиёти устувори дехот тахлил кардааст.