CC BY
48
ФШАЛАГГЧНЫЯ НАВУК1
129
Ф I Л А Л А Г I Ч Н Ы Я Н А В У К I
УДК 811.161.3.38
Л. В. Журауская
Кандыдат фшалапчных навук, дацэнт, УА МДПУ iмя I. П. Шамяк1на, г. Мазыр, Рэспублiка Беларусь
АКАЗШНАЛВМЫ-ДЗЕЯСЛОВЫ I IX ФОРМЫ У ПАЭТЫЧНЫМ ДЫСКУРСЕ РЫГОРА БАРАДУЛIНА "ЕВАНГЕЛЛЕ АД МАМЫ": КАГШТЫУНЫ АСПЕКТ
У артикуле выяуляюцца структурныя, функцыянальныя асаблгвасцг аказ1янал1змау-дзеясловау I 1х формау, звяртаецца увага на семантыку пэуных груп аказгянальных слоу у аутарсюм маулены народнага паэта Беларус Рыгора Барадулта на матэрыяле зборнка яго паэзИ "Евангелле ад мамы ". Матэрыял разглядаецца як сродак выяулення асаблгвасцей мовамыслення паэта, яго жыццёвага крэда.
Ключавыя словы: аказ1янал1зм, 1ндыв1дуальна-аутарск1 неалаггзм, словаутваральны тып, спосаб словаутварэння, семантычны аказ1янал1зм, эстэтычная функцыя, пераносна-вобразны сэнс, мовамысленне паэта, матчына мова, родная мова, творчая кампетэнцыя, творчая патэнцыя мовы.
Уводзшы
Даследчыш творчасщ, стылю Р. Барадулша падкрэ^ваюць, што вдывщуальная словатворчасць - аргашчная, ушкальная рыса паэтычнага таленту паэта; аказiяналiзмы у яго творах - адзш з найважнейшых мастацшх сродкау; ён прызнаны майстар неалапзма у сучаснай беларускай паэзii [1]-[4].
Зыходным для нас з'яуляюцца наступныя прыметы аутарсшх неалапзмау (аказiяналiзмау):
- юнаванне только у пэуным кантэксце, дзе яны вырашаюць мастацк1я задачы;
- захоуваюць прыметы навiзны;
- арыентаваны не на агульнамоуныя праилы, а на здольнасць iндывiдуума выкарыстоуваць магчымасцi сiстэмы мовы [5].
У беларусшм мовазнаустве аказiянальную лекаку даследавалi Г. Басава, У. А. Бобрык, В. Зразiкава, I. Казейка, М. Прыгодзiч, А. Солахау, Н. У. Чарнаброушна, I. М. Яраш i шшыя мовазнауцы з пункту гледжання асабл1васцей словаутварэння, функцып у мастацк1м тэксце, семантыш [6]-[12], зроблены спробы стварэння слоУнiкаУ аказiяналiзмау [1], [6], [14]. У якасщ матэрыялау даследавання вучоныя выкарыстоУвалi i паэтычныя тэксты Р. Барадулiна, аднак аказiяналiзмы творау зборнiка паэта "Евагнелле ад Мамы" [15] прадметам спецыяльнага вывучэння не з'яулял1ся.
Таму мэтай дадзенага даследавання з'яуляецца апiсанне аутарсшх неалапзмау-дзеясловау i iх форм гэтага зборшка у кагнiтыуным аспекце: мова - мехашзм пазнання, сiстэма знакау, якая кадь^куе, трансфармуе шфармацыю, у значэнш моуных адзiнак закладзены пазнавальныя структуры, што выяуляецца пры утварэннi аказiянальных слоу. У нашым выпадку асаблiвасцi семантыш, структуры, функцый аказiяналiзмау звязаны з тэматычнывш асаблiвасцямi зборнiка, аутарскай задумай, яго жыццёвым крэда.
Выимк даследавання i 1х абмеркавнне
Зборнiк вершау Р. Барадулiна "Евангелле ад Мамы" - своеасаблiвая з'ява у беларускай лтгаратуры i у жыцщ самога аутара. У яго увайшл творы сталага паэта, майстра слова, чалавека, як задумваецца над тым, з чым прайшоу па зямл1 абяцанай i на каго пакше яе. У вершах-споведзях любоу да жыцця, вяртанне да запаветных пачаткау. Праз усю творчасць паэта праходзiць вобраз яго мащ Акулiны Андрэеуны, яш набыу у гэтым зборнiку больш шырош кантэкст: "слова "мацi" адкрываецца сва1м першапачатковым сэнсам, уключае у сябе паняццi роду i радамы... "Евагнелле ад Мамы" прачытваецца як благавест пра род i радаму, айчыну i народ..." [1, 240]. Паэт па-свойму прыходзiць да Бога, робщь спробу выявщь светаадчуванне чалавека у
© Журауская Л. В., 2017
130
BECHIK МДПУ iмя I. П. ШАМЖША №1(49) 2017
жыццëвым тлyме, зiрнyць на катамзмы чaсy як на aдплaтy за пстарычную здраду, згоднiцтвa, верaaдстyпнiцтвa.
Выкал паэт бачыць y зaxaвaннi троx святынь - Мащ. Мова. Мaлiтвa: праз ix вымяраецца чалавечая iснaсць. Даследчык1 творчасщ Р. Бaрaдyлiнa адзначаюць, што y адным з iнтэрв'ю паэт падкрэ^у: "Без мовы нiчогa не можа быць, а яна... даецца разам з жщ^м i даецца ад мащ... Але самае галоунае, што дало мне сшу y жыцщ, - гэта мaмiнa слова, мамша мова. Нaтyрaльнaя, родная мова перадаецца тольк1 з малаком мaцi, тaмy родная мова i завецца матчынай" [1], [4], [16].
Так1м чынам, асноуны канцэпт зборнiкa "Евангелле ад Мамы" - роздум паэта пра лëс этнaсy, рaдзiмы, мовы. Сам факт, што y зборнiкy "Евангелле ад Мамы" каля 500 aкaзiянaльныx слоу, - сведчанне таго, што мова белaрyскaя жывая, яна фyнкцыянyе як сродак пазнання, успрымання, адлюстравання з'яу рэчaiснaсцi, выяулення пачуццяу паэта, лiрычнaгa героя. Ужо на гэтай падставе можна сцвярждаць, што аутарсшя неaлaгiзмы у паэтычным мауленш Р. Барадулша выконваюць эстэтычную функцыю.
У aнaлiзaвaныx шэ^иныи тэкстax Р. Барадулша выяулена 150 aкaзiянaлiзмay-дзеясловay i ix форм, у тым лiкy спрагальньк форм дзеяслова - 98, дзеепрыметшкау - 45, дзееспрыслоуяу - 7.
У якасщ утваральнык асноу aкaзiянaльныx спрaгaльныx форм дзеясловау выступаюць пераважна нaзоУнiкi (62), радзей дзеясловы (7), прыметнш (25), прыслоyi (1), фразеалапзм (1), зaйменнiкi (2). Спосабы утварэння aкaзiянaльныx дзеясловау так1я, як i у беларускай лiтaрaтyрнaй мове: прэфшсальны, сyфiксaльны, прэфiксaльнa-сyфiксaльны, прэфшсальна-суфшсальна-постфiксaльны, суфшсальна-постфшсальны.
У тэтычнык тэкстax Р. Барадулша прэфжсальным спосабам утвораны дзеясловы ад дзеяслоунык, нaзоУнiкaвыx асноу пры дапамозе прыставак колькасна-часавога значэння, як1я абазначаюць iнтэнсiyнaсць, вычарпальнасць прадмета дзеяння. Гэта прыстауш: на-: насктаць 'нашчапаць', 'узяць тое, аб чым марыу'. - Хто HacKinay са сноу I Лучыны для прыгодау? [15, 35], тут маецца на увазе скшкая (смольная) лучына, што добра гарыць; нaкрyмкaць прыцягнуць бядуч - Страцщь xiтрaсць iсцiнa крывая. I крумкач HaKpyMKae yрaгaн [15, 14];
вы-: выблyкaць 'абысщ змяць'. - Ветру дадзена поле выблyкaць, I Плугу сказана гнаць разоры [15, 37], ^ë жыве па свaix зaконax'; выгарбщь 'зрaбiць няроуным, змянiць'. -Крывадушнасць да пары трывае. I I раушну выгарбщь курган [15, 14];
у-: yрaчкоyвaць 'цяжка i многа працаваць не рaзгiнaючыся'. - Гораду сняцца i негарадск1я сны. I Дзе гнецца маладзш над e^x^i I А мaлaдзiцa I Над леxaмi yрaчкоyвae [10, 292]; ycлyгaвaць, 'паслужыць, памагчы'. - Казаць, што рaбiy i пакуль што раблю, каб у змогу сваю ycлyгaвaць роднаму слову [10, 293].
Гэта дзеясловы, aкaзiянaльныя паводле семантыш, або семантычныя aкaзiянaлiзмы [5], сродш стварэняя вобрaзнaсцi у паэтычным дыскурсе Р. Бaрaдyлiнa, выяулення яго поглядау на рэалй жыцця, yпэyненaсцi, што, нягледзячы на перашкоды, жыцвд працягваецца.
Суфшсальныя аказгянальныя дзеясловы, утвораныя ад назоушкау пры дапамозе сyфiксa -е- (-э-), маюць значэнне 'набываць прыметы таго, xто (што) названа матывавальным нaзоУнiкaм'. Большая частка тaкix дзеясловау адносщца да "пaтэнцыяльныx" слоу, я^ яшчэ няма у слоУнiкy дзеясл0вay-aкaзiянaлiзмay [15, 250]: тyмaнeць 'галава няздольная думаць'. - Тyмaнeюць галовы. I Ракою плыве чарот. I Вечна галодны. I У веча рот [5, 302]; палатнець 'бялець, выяуляць'. - Будзе стрax, як убор юподш, палатнець на табе, як ты [15, 37]; нaчэць 'не спаць па нaчax, быць зaкaxaным\ - Рад я зорам. I Гаям белакорым. - Без твайго я нaчэю святла. I Сaрaмлiвa-трывожным саборам I Ува мне ты свггальна узышла [5, 399]; вayчэць, шрчэць'чалавек набывае якaсцi ваука'. -Воук у лес глядзщь, як вядома, I I вayчэe, кaрчэe homo [15, 338]; язычэць 'даваць знак, шфармацыю'. - Змаукай цi, як шляx, язычэй, I Аднолькава рaдaсцi й лixy [15, 390]; xymaрэць Чмкнуцца да адзшоты'. - Чым больш старэю, I Болей xyтaрэю [15, 302]; iмшэць 'пакрывацца, зарастаць моxaм'. - Iмшэe мiрнa (на могiлкax) з зоркаю Давида Менора, I Што як восщ з рэчк1 смутку [10, 95]; трaвeць 'быць парослым травою, безгаспадарным'. - У горадзе сеюць траву. А стольш прасторы mpaeee [10, 273];
ы- (-i): чayнaрыць 'перавозщь мëртвыx на чоуне'. - На мëртвaй рацэ, дзе чayнaрыць Харон, I Шкому xвaлi яшчэ не yсмixaлiся, I Зорк1 не спелi пyлятымi гронкaмi, I Дзе пaжaлi сярпaмi жалю [15, 253]; лeшыць 'рабщь грады, загоны'. - Лeшкi лешыць; сцежк сцяжыць 'пракладваць сцежкГ. - Будуюцца, значыць, збiрaюццa жыць I Нявечныя людзi. I Ы лeшкi лeшыць I I сцежк сцяжыць, I Купаюцца i у цудзе i у брудзе [15, 140], таю лëс беларусау: nрaцa на зямлi, прцяг жыцця, нягледзячы нi на што;
ФШЛЛЛПЧНЫЯ НЛВУЮ
131
-aвa-: гaляпaвaць 'iмчaццa гaлопaм', метaнiмiчны пеpaнос 'сум Maксiмa Бaгдaновiчa у Ялце пa Белapyсi, пa pодныx Хaлопенiчax'. - Лб кapчы скaкyн збiвaе кaпыты, I Дa пaэтa I Гстяпуе з-пaд Хaлопенiч [15, 99];
-нiчa-: бaгоyнiчaць 'дзейнiчaць як Бaгiня, нaклaдвaеццa фapмaнт -нiчa- нa фiнaль yтвapaльнaй aсновы -н-: Бaгiня. - Л мaмa бaгiняй былa. I Kyлiнa - I Бaгiня кyxнi. I Устaючы дa святлa, IБaгоyнiчaлa ля raraa, I Ka6 з голaдy мы не пyxлi [15, 411];
-aba-: вельмaвaць 'вельмi шaнaвaць', yтвоpaны aA aсновы пpыслоyя вельмi. - Зaслaны стол -IBельмaвaць гaсцей, I Л голы стол - aбмывaць нябожчыга [15, 109].
Прэфiкcaльнa-cуфiкcaльным cnoca6aM yтвоpaны aкaзiянaлiзмы-дзеясловы aд aсноy газоушгау, зaйменнiкay пpы дaпaмозе пpыстaвaк i сyфiксay, aбaзнaчaюць зaкончaнaе дзеянне i мaюць знaчэнне 'стaць тaкiм, як пpaдмет, aбaзнaчaны yтвapaльнaй aсновaй': з- ... -э- (-е-), -ы- (-i-): знсчэць 'змянщга'. - Kaля мяжы, дзе ужо нямa знaчэння I Быць цi не быць, мayчaць цi гaвapыць, I Знячэуку згше сон, дyшa знaчэе I думга знiчкaй быстpaю згapыць [15, 303]; злубець 'CTa^ цвëpдым, як луб'. - Злyбелa дуддзе шчaвyльнiкa [15, 82]; з'шсчыць ^pa6i^ iншым'. - Гэтa y стapaсцi днi югачыя I Hapaкaюць, I Што ix з'iнaчылi [15, 301];
нaд... -i-: нaдгyбiць 'пaднесцi дa губ, нaблiзiццa'. - Baдa пaдмывaе ^ысо небaкpaю. I Bapонa кpыло aпyскaе aбнылa. I Збялелы бяpэзнiк сaлодкa згapaе. I I Hapaчы чapy смyгa нaдгyбiлa [15, 248], ствоpaнa кapцiнa позняй восенi, зaxодy сонга;
с- ... -i-: €кспыцць 'змянщь'. - Чaс yсë cкanыцiy гаукол. I Свет цямнець гавучыуся y медзi. I I пpыxодзiць ганец бяседзе [15, 451];
с- ... ^a-: cпicяжвaць 'моцнa б'ючы', пaкiдaць нa целе пiсягi. - Спicяжвay гам спiны
I Bapшayсякi бiзyн [15, 77]; cпacaжвaць 'высяляць', гpyбa выкiдвaць, пpaгaняць. - Спacaжвay з pоднaе xaты I Maскоyскi бот [15, 77];
у- ... ^a-: yгapоджвaць 'выдзяляць', yтвapaльнaя aсновa дзеясловa гapaдзiць. - Kaлючым дpотaм дaжджy I Дзялянку гоpaдayгapоджвaе восень [15, 220];
у- ... -a-: у^ячсць 'yпpыгожвaць'. - Усгамш - не язмш, I Дыyквячaе сляды [15, 264]. вы- ... ^a-: вымоджвaць 'paбiць модным з цяжкaсцю'. - Дзякуй, што кaлыxaлa, I Што з нiчогa нештa вымоджвaлa, I Ca стapогa новaе пеpaшывaлa [15, 297]. З дaпaмогaй дзеясловay-aкaзiянaлiзмay ayтap ствapaе вобpaз пейзaжy Белapyсi, пеpaдaе эмоцыi пaэтa - сумны гyмap (вымоджвaлa) - пеpaшывaлa стapое; пaкaзaнa пaслявaеннaя бедгасць;
зa- ... -i-: зaлicmaпaдзiць 'пaчayся лiстaпaд, пpыйшлa восень'. - С^ущу вятpышчa ялiнaвы млëн, I Не дaмaлоyшы пapошy у муку. I Зaлicmaпaдзiлa. I Сгаганууся клëн, I Дpыгaтлiвы aгонь, I Пaвесiyся га суку [15, 261]; некaлькiмi штxpыxaмi ствapaеццa кapцiнa позняй восенi, лiстaпaдa i лiстaпaдy;
aд- .-i-: aдпэндзiць ^arra^, спyжaць, пеpaмaгчы'. - I paптaм Бог у свaю axвотy, I Kaб не стapэць, I ^б aдпэндзiць спaкой, I Тaкyю пpыдyмay сaбе paботy, I Якую не здyжaць I Людской тaлaкой? [15, 342].
Утвоpaныя по вядомыx у белapyскiм мовaзнayстве мaдэляx, вядомьеш спосaбaмi словayтвapэння, гэтыя дзеясловы з'яуляюцга aкaзiянaлiзмaмi, только у пaдaдзеныx кaнтэкстax яны мaюць выяуленую вышэй семaнтыкy, што aбyмоyленa a^ap^aM штэнцыяй, яго yспpымaннем pэчaiснaсцi, тэмaй твоpay, мaтывaвaльныя газоунЫ aбaзнaчaюць белapyскiя pэaлii: з-луб-ець, с-кспыц-щь, знсч-э-ць, вы-гapб-i-ць, i нaвaт aд-nэндз-i-ць - з мaмiнaй мовы, дзе сгалучэнне гугау эн у белapyскaй мове aбaзнaчaеццa лiтapaйу: aдпyдзiць •aдпyжaць•.
Суфiкcaльнa-поcтфiкфiкcaльныя adHU3oymKaebrn aкaзiянaлiзмы-дзеяcловы yтвapaюццa дaлyчэннем дa газоушга сyфiксay:
-a-, -i-, -вa- i постфiксa -ццa: - пycmaзелiццa 'зapaстaць пyстaзеллем', у тэксце - 'дpaбнее pод людзей'. - Ha yсë стaе бязбожныx, бо пpaз ix Z Hiкчэмнaсць yзвышaеццa пыxлiвa.
II пycmaзелiццa людскaя нiвa, Л не уцячы ëй aд сяpпоy тyпыx [10, 221];
.-a -цга:руксццс 'втацга зa pyкy'. - Haтое й вога, кaб меpaць дaль, I Руга - кaбруксццс. Т^бяте кaлючaй слязою жaль. I Maзaлëм плоцiць пpaцa [10, 226].
Прэфiкcaльнa-cуфiкcaльнa-поcтфiкcaльныя дзеятовы у дыскypсе Р. Бapaдyлiнa yтвоpaны aд aсноy газоушгау npbi дaпaмозе пpыстaвaк, сyфiксay i постфiксa -ццa, мaюць знaчэнне 'стaць тым, нaбыць пpыметы тaго, што нaзвaнa yтвapaльнaй aсновaй' :
a-^-)... -i-(-bi-) -ццa: с6нсшчыццс; зaк. тpыв. - 'з'есцi, выпiць чaго-небyдзь пaсля гачы'. - Жaypaнaк с6нсшчыццс pari^a^.. [10,7];
132
ВЕСН1К МДПУ îm^ I. П. ШАМЯК1НА №1(49) 2017
з- ... -ы- ... -цца: з'абл1чыцца 'адлюстравацца'. - Гэта, пэуна, прыквдвау i Ной, / Ад каго з нашчадкау ягоных / На зямлi застанецца гной, / Хто з'абл1чыцца на жонах [15, 343];
раз- ... -i- -цца:разгалшцца 'набыць багатую крону, свабодна развiваючыся'. - Не тоiцца, / Што вырасла на волi, / Бяроза - / Разгалшшася уся [15, 69];
пры- ... -ва- -цца: прыхмарвацца 'з'яуленне хмары'. - I прачнууся. / Прыхмарвауся дзень, / Як прытомлены думнiк Радэна [15, 255];
с- ... -ы- -цца: спанталычыцца утвораны прэфiксальна-суфiксальным спосабам ад фразеалалзма 'збiцца з панталыку памьшцца, нарабiць памылак у жыцщ'. - Валоу ацiшаюць ярмом i пашами / Касмата дажджы прарастаюць травою. Хадзще роуна нагамi вашымi, Каб не спанталычылася крывое, А каб напраылася пашанаю, Каб светла хацела цягнуцца у вышыт [15, 44].
Ад асноу прыметткау аказiянальныя дзеясловы утвараюцца таксама вядомымi у беларускай лiтаратурнай мове спосабамi словаутварэння: суфжсальным, прэфжсальна-суфiксальным, суфiксальна-постфiксальным, прэфiксальна-суфiксальна-постфiксальным.
Адпрыметшкавыя дзеясловы, утвораныя суфiксальным спосабам, абазначаюць дзеянне паводле прыметы, названай утваральнай асновай: плытч-э-ць, свяж-э-ць, чуж-э-ць, цьм-е-ць, люц-е-ць, самотн-е-ць, сыц-i-ць, нiшчымнiч-а-ць, рашшн-ьць, сонечн-i-ць. - Як цяжка было данесщ буханку / Ад прылаука да ганку / Хаты, дзе ншчымтчала паслявайна [15, 42] - утваральная аснова тшчымнща. - Вобразны сэнс дзеяслова перадае становiшча у пасляваеннай беларускай вёсцы: голад, беднасць.
Усе дзеясловы маюць пераносна-вобразны сэнс: Аглухне / I адчырванее медзь / Ад сораму перад самой сабою. / Не усё ж грымець. / Час цьмець. / I зелянець ад зайдрасщ. Яна ж была трубою [15, 272]. Цьмець - значыць рабщца цьмянай, старой, зелянець ад зайдрасщ. Пры дапамозе дзеясловау ствараецца тут вобраз старасщ, бездапаможнасщ, чаго нельга пазбегнуць, непазбежнасць шляху жыццёвага; Абух разаб'ецца у пух, / Валун зарунее мохам / Не будзе самотнець дух, / Часова дадзены Богам. Дзеяслоу самотнець мае пераносна-вобразны сэнс: несмяротнасць духу чалавека; Мароз. Прытома. Беласцежжа. Лянее люты ля мяжы [15, 379] -даецца вобразная карщна: 'слабее, лянее мароз', i на мяжы больш тонким робщца снежны покрыу: Мне сонечнт дзень / I рангшнШ ночы / Крывщкая мшосць, / Крывiцкi рупны гнеу [15, 400], - тут дзеясловы сонечнш, рашшнш утрымлiваюць складаны сэнс: давалi надзею паэту, што, пакуль жыве народ Беларуа, будзе жыць Беларусь, яе мова.
Прэфжсальна-суфжсальным спосабам утвораны адпрыметшкавыя дзеясловы-аказiяналiзмы: з- ... -i-, з- ... -е-: зв1днщь, знелюбець. - Б'юць дзвды лядовыя / Цемру зацята, / Каб зв1днщь дарогу / Наступнаму дню [15, 319], - звщнщь 'перадаць моладзi шфармацыю аб нацыянальных традыцыях'; Сам ад сябе з дакуш лямантую. / Я знелюбеу табе, / Мая душа [15, 368] - знелюбець надакучыць - душа i цела разыходзяцца: душа жывая - цела мёртвае;
у- ... -е-: умаладзець. - Старайся ранщай у сяубе, / Хай рунню рупнасцьумаладзее [15, 41], -тут 'перадаць моладз^ што праца - аснова усяго' [15, 351]; узелянець 'быць запушчаным, зарастаць'. - Яузелянеу, як стау, / Зарос, як сенажаць [15, 351].
Непрадуктыуным з'яуляецца суфксальна-постфшсальны спосаб утварэння дзеясловау ад асноу прыметшкау: выяулены тры дзеясловы, якiя маюць значэнне 'праяуляць прымету, названую утваральнай асновай: трывалщца Чснаваць, жыць'. - Род праходзщь i прыходзiць род, / А зямля трывалщца навек [15, 12]; Пушча - Пушчаны голас на волю, / Гул капыту / I разгул лычу, / Грах^ адпушчаныя крумкачу, / Што сыцгуся дзшм мясам без солi [15, 260], - сыщуся 'кармiуся, насычаусяч Дзеясловы маюць пераносна-вобразны сэнс: 'трывалщца' - вечнасць Зямл^ Радзiмы; сыщцца - 'на роднай зямлi, у пушчы, усяму ёсць месца i права на юнаванне'.
Прыставачна-суфiксальна-постфiксальным спосабам ад прыметшкавай асновы утвораны дзеяслоу насмелщца , набрацца смеласцi, стаць рашучым'. - Калi дайсцi да рысы, / За якой / Сябе самога ужо не будзе шкода, / Душу насмелщца прыняць спакой, / I незямной лагоды ахалода / Астудзщь пал, / Як на гасщнцы пыл, / Дзе дш твае iшлi, / Падняушы крыссе [15, 448]. Дзеяслоу насмелщца мае значэнне намеру 'набрацца смеласщ', 'стаць рашучым'.
У аналiзаваным паэтычным дыскурсе Р. Барадулiна выяулена 45 дзеепрыметшкау, з iх незалежнага стану прошлага часу - 18 i залежнага стану прошлага часу - 27. Гэтыя формы адпавядаюць нормам беларускай лтаратурнай мовы. Утваральнымi асновамi iх з'яуляюцца аказiянальныя дзеясловы, выяуленыя нам^ Так, дзеепрыметнiкi незалежнага стану прошлага часу утвораны ад асноу шфшиывау непераходных аказiянальных дзеясловау закончанага трывання пры дапамозе суфiкса -л-: усыцець - усыцелы, ззалець - ззалелы, увечарэць - увечарэлы, ссiвярэць -
ФШЛЛЛПЧНЫЯ НЛОУЮ
133
ссiвяpэлы, aбнaчaвaць - aбнaчaвaлы, paзлянець - paзлянелы, здоыжэць - здpыжэлы, угалымнець -угалымнелы, звечapэць - звечapэлы, aблянець - aблянелы, нaдледзянець - гадледзянелы, yкapэць -yкapэлы, пеpaзябнyць - пеpaзяблы. Дзеепpыметнiкi aбaзнaчaюць пpыметy пpaдметa пaводле дзеяння, aбaзнaчaнaгa yтвapaльнaй дзеяслоyнaй aсновaй. Шэт гаслядоуга ужьтае дзеепpыметнiкi незaлежнaгa CTany пpошлaгa чaсy з сyфiксaм -л- як aдменнiкi pyскix дзеепpыметнiкay з сyфiксaмi -вш-, -ш-. Зaмест ix, у некaтоpыx выraдrax ëн выкapыстоУвaе aдraведныя пpыметнiкi з сyфiксaм ^в-: галькл1вы, yздpыглiвы; фоpмы з сyфiксaм -уч- выкapыстоУвaюццa iм як пpыметнiкi: I у яе зaйздpосныя вочы, I I у яе хспучыя pyri [15, 31]. Гэтa сведчыць npa зaxaвaнне пaэтaм ноpмaУ yтвapэння i y^reaBra дзеепpыметнiкay у белapyскaй мове.
Дзеепpыметнiкi зaлежнaгa стaнy пpошлaгa чaсy (гэтa дpyгaя гpyпa дзеепpыметнiкay, вылyчaнaя нaмi у гаэтычным дыскypсе Р. Бapaдyлiнa) пaводле aсaблiвaсцей фоpмaУтвapэння aдпaвядaе ноpмaм белapyскaй лiтapaтypнaй мовы: yтвоpaныя aд aсноy пеpaвaжнa пеpaxодныx araзiянaльныx дзеясловay npb дaпaмозе сyфiксay -an-, -ен-, -н-, -т-: зaкaзытaць - зaкaзытaны (вецеp), не уцямщь - няуцямлегае (чaкaнне), yчapнобiць - yчapнобленaя (зямля), ypaсолiць -ypaсолены (беpaг), yпaвiць - yпaвiты, сaснiць - сaснëны (сон), не Угapодзiць - неУгapоджaнaе (снiвa), paскyдлaць - paскyдлaнaя (aнглiчaнкa), не дaспaць - недaспaны (досвiтaк), не дaшaптaць -недaшaптaнaя (кaзкa), yтyмaнiць - yтyмaнены (pозyм), не дaснiць - недaснëны (сон), yскyлiць 'пaдняць нa плечы, як куль' - yскyленaя ношга, не paсчyць - неpaсчyты (гуд), aбстpaкaтaць -aбстparaтaны (yзлесaк), paсxpыстaць - paсxpыстaны (гнеу), не пpылюдзiць - непpылюджaны (двоp) - 'œ^b^panbi, неaбгapоджaны', raвыдзяyбaць - raвыдзяyбaныя зяpняты.
Усе гэтыя дзеепpыметнiкi yтвоpaны вядомьеш для гэтыx фоpмaУ дзеясловa спосaбaмi з дaпaмогaй нapмaтыyныx сpодкaУ фоpмaУтвapэння. З пункту гледжaння yтвapaльныx aсноУ гэтa семaнтычныя aкaзiянaлiзмы, з'яуляючыся метaфapaмi, яны ствapaюць вобpaзы пpaдметay, aсоб, з'яу, пaдзей (yчapнобленaя зямля - 'œpb^pasa Белapyсь пaсля кaтaстpофы га ЧЛЭС'; зaкaзытaны вецеp - моцны, xyткi; aбстpaкaтaны yзлесaк - гаяугасць вялiкaй колькaсцi сapок як пpыкметa пpaцягy жыцця нa зямл1; paскyдлaнaя aнглiчaнкa з aдценнем неaдaбpэння - з paспyшчaнымi вaлaсaмi; непpылюджaны двоp - неaбгapоджaны, непpыбpaны як xapaктapыстыкa гaспaдapa.
Чaсaм дзеепpыметнiкi зaлежнaгa CTa^ пpошлaгa чaсy пaэт yтвapaе aд непеpaxодныx дзеясловaУ, шггуючы мayленне, светayспpымaнне мaлогa домыта: пaд'есцi - гад'еты (к^мык). -У пaвaеннaй мaмiнaй xaце сяк-тaк нaдзеmы i неяк пaд 'еты I Я гaдaвayся npb мaтpыяpxaце [15, 310].
Дзеепpыслоyi-aкaзiянaлiзмы у дыскypсе Р. Бapaдyлiнa yтвоpaны aд дзеясловay-aкaзiянaлiзмay: тpы - aд дзеясловay цяпеpaшнягa чaсy üpbi дaпaмозе сyфiксay -учы, -ячы: нщеючы, новячы, тaгaнячы i aд aсноУ iнфiнiтывay üpbi дaпaмозе сyфiксa -ушы: сумежыць - сумежыушы, пaлaскaвець - пaлaскaвеyшы, aдвixypыццa - aдвixypыyшыся. У гаэтычньк тэкстax з'яyляюццa лaкaнiчнымi сpодкaмi пеpaдaчы вобpaзнaгa мыслення пaэтa, paскpыцця iдэi твоpa. Дык як I Адвixypыyшыcя у зaвipyсе, I Огаць нaм Гaспaдapaмi свaе зямл1, I Белapyсaмi у Белapyсi? [15, 77]; Пусты бyлëн I Ha посным вогнiшчы maгaнячы, Z Cтaяy галя aпостaльскaе бpaмы [15, 91]. Тaгaнячы ^apbi^ ежу нa тaгaне,, - üpa неyлaдкaвaнaсць жыцця Язэпa Дpaздовiчa у чaс яго фaльклоpныx i этнaгpaфiчныx экспедыцый, як1 стaяy як aпостaл зa Белapyсь, белapyсaУ; Усë жыве, пaкyль свой мaе цень. Z Пaлacкaвеyшы, пеpaкaцi-поле I Згyбiлa цень I I мapнa дзень у дзень Бяжыць. Бо цень свой не дaгнaць нiколi [15, 288]. Як чaлaвек вопытны, гаэт пaпяpэджвaе, што пеpaкaцi-поле стpaцiлa свaе "месга жыxapствa" iменнa naлacкaвеyшы, a чaлaвек пaвiнен тpымaццa свaëй xpaiRb, paдзiмы. Пpaводзiццa пapaлель: пpaмое згачэнне - paслiнa i пеpaноснaе - чaлaвек-пеpaкaцi-поле); Пa iнеpцыi paння, I üa iнеpцыi вечapa. I Думга pоснaя вяне, Як axpaп'е, I Што у сечыве I Лж з зaпaсaм нaсеклi, I Лд стapaння пaцеючы. I Чaс, зayчaснa нщеючы, I Усмixaеццa здзеклiвa [15, 242], - метaфapa тцеючы 'жыцдевы чaс зaкaнчвaеццa', зpобленыx пaмылaк нямa кaлi выпpayляць.
Вывады
Araлiзaвaны мaтэpыял дaзвaляе зpaбiць гаступныя высновы:
- выяуленыя у гаэтычным дыскypсе Р. Бapaдyлiнa "Евaнгелле aд Ma^i" aкaзiянaлiзмы-дзеясловы yтвоpaны вядомымi у белapyскaй лiтapaтypнaй мове спосaбaмi: пpэфiксaльным, сyфiксaльным, пpэфiксaльнa-сyфiксaльным, сyфiксaльнa-шстфiксaльным, пpэфiксaльнa-сyфiксaльнa-постфiксaльным - aд aсноУ дзеясловaУ, нaзоУнiкaУ, пpыметнiкay, aдзiнraвыя - aд aсноУ пpыслоyяy, зaйменнiкay, фpaзеaлaгiзмay, aднесены нaмi дa семaнтычныx ayтapскix aкaзiянaлiзмaУ;
- гайбольш пpaдyктыyным з'яyляеццa yтвapэнне aкaзiянaльныx дзеясловaУ aд aсноУ нaзоУнiкaУ, як1я нaзывaюць pэaлii вясковaгa жыцця, ужыты яны у дыскypсax-pэмiнiсцэнцыяx
134
ВЕСН1К МДПУ iM^ I. П. ШАМЯК1НА №1(49) 2017
паэта, што вызначае ix функцыянальную значнасць: паэт, ураджэнец вёск1, успрынятае iM раней выдзяляе з дапамогай аказiянальныx дзеясловау;
- усе аказiяналiзмы маюць пераносна-вобразны сэнс, кантэкстуальна абумоулены;
- функцыя аказiянальныx дзеясловау - перадача роздуму паэта пра лёс этнасу, радамы, мовы, выяуленне эмацыянальнага настрою паэта, стварэнне вобраза роднага краю, перадача фшасофсшя абагульненняуц
- ужытыя паэтам формы дзеяслова - дзеепрыметнш i дзеепрыслоу - таксама аднесены намi да семантычных аказiяналiзмау: з фармальна-граматычнага пункту гледжання яны не адрозшваюцца ад нормау лiтаратурнай мовы, а семантыка у ix - ад утваральных асноу аказiянальныx дзеясловау, што сведчыць пра клопат паэта аб творчым патэнцыяле беларускай мовы, аб захаванш яе нацыянальнай спецыфiкi i адзiнства граматычных форм.
СП1С АСНОУНЫХ КРЫНЩ
1. Богданович, И. Рыгор Барадулiн. Евангелле ад Мамы: рэцэнзш / М. Богданович // Неман. - 1966. -№ 4. - С. 239-246.
2. Вештарт, Г. Не пустазелщца моуная шва: неалапзмы у "Псальмах Давыдавых" Рыгора Барадулша / Г. Вештарт // ЛМ. - 2000. - 1 снежня. - С. 6-7.
3. Гарэлж, Л. Рыгор Барадулш / Л. Гарэлж // Беларуская мова: Энцыклапедыя / пад рэд.
A. Я. Мixневiча. - Мшск : БелЭн, 1994. - С. 73-75.
4. Гарэлж, Л. Радзiму любяць не па абавязку: Творчасць Рыгора Барадулша у школьнай праграме / Л. Гарэлж // Роднае слова. - 1993. - № 8. - С. 3-12.
5. Земская, Е. А. Словообразование как деятельность / Е. А. Земская. - М. : Наука, 1992. - 321 с.
6. Басава, Г. I. Аутарсю неалапзм / Г. I. Басава, М. Прыгодзiч // Роднае слова. - 1995. - № 8. - С. 6164 ; № 10. - С. 68-73 ; № 12. - С. 62-65.
7. Бобрик, В. А. Новообразования в языке Янки Купалы : автореф. дис. ... канд. филол. наук : 10.02.01 / В. А. Бобрик ; БГУ. - Минск, 1992. - 28 с.
8. Зразжава, В. А. 1ндывщуальна-аутарсюя неалапзмы у творчасщ беларусюх тсьменшкау /
B. А. Зразжава // Беларуская мова i лггаратура. - 2006. - № 2. - С. 36-40.
9. Казейка, I. П. Паняцце неалапзма у сучасным мовазнаустве / I. П. Казейка // Беларуская лшгвютьжа. - 1988. - № 4. - С. 32-34.
10. Каурус, А. А. Словаклад: слоунж адметнай лекст / Алесь Каурус. - Мшск : Выдавецк дом "Звязда", 2013. - 328 с.
11. Прыгодзiч, М. Р. Аутарсю неалапзм у мастанюм творы / М. Р. Прыгодзiч // Полымя. - 1984. -№ 6. - С. 204-209.
12. Солахау, А. В. Аказiянальныя назоунт-кампазпы з апорным кампанентам, роуным самастойнаму слову (на матэрыяле творау беларускай паэзii другой паловы XX стагоддзя) / А. В. Солахау // Весн. Мазыр. дзярж. пед. ун-та. - 2005. - № 2(15). - С. 94-98.
13. Чарнаброукша, Н. У. Лексжа-семантычная группа аказшнальных назвау адцягненых паняццяу / Н. У. Чарнаброукна // Весн. Бел. дзярж. ун-та. Сер. 4, Фшалогш. Журналютыжа. Педагогiка. Пахалогш. -1996. - № 3. - С. 24-27.
14. Барысенка, В. Я. Аказiяналiзмы у мове тэкстау Ншы Мацяш / В. Я. Барысенка, Л. В. Журауская // Весн. Мазыр. дзярж. пед. ун-та iмя I. П. Шамякша. - 2012. - № 3. - С. 76-80.
15. Барадулш, Р. Евангелле ад Мамы / Р. Барадулш. - Мшск : Маст. лп\, 1995. - 462 с.
16. Астраух, А. Пад трохзор'ем святынь / А. Астраух // Л1М. - 1995. - 18 ж^уня. - № 33. - С. 6-7.
17. Шакун, Л. М. Словаутварэнне : вуч. дапам. для фшал. фак. ВНУ / Л. М. Шакун. - Мшск : Выш. шк., 1978. - 128 с.
Пастуту у рэдакцыю 22.02.17
L.V. Zhuravskaya
OCCASIONALISMS-VERBS AND THEIR FORMS IN THE POETIC DISCOURSE OF RYGOR BARADULIN'S "THE GOSPEL FROM MY MOTHER" ("THE GOSPEL OF MOTHER"):
THE COGNITIVE ASPECT.
The article identifies the structural and functional features of occasional words-nouns, draws attention to the semantics of certain types of groups of words in the author's speech of the national poet of Belarus Rygor Baradulin.
Keywords: occasionalism, individually-author's neologism, word-formative type, method of word formation, semantic occasionalism, aesthetic function, figurative-imaginative meaning, poet's language thinking, mother's language, native language, creative competence, the creative potential of language.
