CC BY
57
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№4(41) 2014
УДК 4 Т Б.Д.ЭЛНАЗАРОВ
МАЪНОҲОИ ҲИССАЧАИ ИНКОРИИ «НА» ДАР ЗАБОНИ ТОҶИКЙ ВА ИФОДАИ ОН ДАР ЗАБОНИ РУСЙ
Вожаҳои калидӣ: ҳиссачаи инкории «на», «не», инкор, пешванд, пайвандак, муцоиса, воситаҳои ифода
Муқоисаи забонҳо яке аз масъалаҳои басо муҳим ва қобили мулоҳиза мебошад. Маҳз чунин навъи тадқиқот дар ҳаллу фасли масъалаҳои печидаи илми лингвистика заминаеро фароҳам меорад. Ҳадафи асосии мақолаи мавриди назар муқоисаи як унсури забонӣ-ҳиссачаи инкории «на» дар забонҳои тоҷикӣ ва русӣ маҳсуб меёбад. Лозим ба ёдоварист, ки оид ба вазифаҳои грамматикии ҳиссачаи мавриди таҳлил аз ҷониби забоншиносони рус тадқиқотҳои махсусе анҷом пазируфтааст, ки натоиҷи он дар кутубу монографияҳои ҷудогона нашр шудаанд.
Ҳиссачаҳои инкории забони тоҷикӣ ҳамчун воситаҳои асосии баёни инкор дар ҷараёни суҳбат ва навиштани осори манзуму мансур аз ҷониби адибон истифода мегардад. Оид ба таҳқиқи вижагиҳои грамматикии ҳиссачаҳо ва, хосса, ҳиссачаҳои инкорӣ, саҳми бархе аз олимони забоншиноси тоҷик назаррас аст. Мавриди қайд аст, ки дар бораи «не» ва вазоифи он дар тадқиқотҳои забоншиносони тоҷик баррасиҳои амиқ ба назар мерасад (5;12;13). Дар бораи «на» ва маъниҳои он тадқиқоте ба анҷом нарасидааст ва ниёз ба тадқиқ аст, зеро «на» нисбатан вазоифи васеъро ба дӯш дорад: вай метавонад ба вазифаи пешванд, ҳиссача, пайвандак (ҳангоми дар шакли такрор омадан) ояд. Доир ба мухтассоти грамматикии ҳиссачаи мавриди назар забоншинос А. Халилов (14) тадқиқот бурда, рисолаеро бо номи «Ҳиссачаҳо дар забони адабии ҳозираи тоҷик» ба табъ расонидааст. Забоншиноси дигар З. Холназарова (15) оид ба нишонаҳои категорияи инкор дар забони тоҷикӣ мақолаеро бо номи «Ифодаи инкор бо ҳиссачаи «на» ба нашр расонидааст. Хусусияти муқоисавии ин ҳиссача дар асоси маводи тоҷикӣ ва русӣ то ҳол ба таври бояду шояд мавриди таҳқиқи густарда қарор нагирифтааст. Аз ин рӯ, дар мақолаи ҳозир кӯшиш карда шуд, ки то андозае оид ба вазоифи грамматикии ин ҳиссача дар забонҳои тоҷикиву русӣ назар карда шавад.
Тавре ки аз таърифи ҳиссачаҳо бармеояд, онҳо калимаҳои ёридиҳанда буда, ба фикри гуфташуда муносибати гӯяндаро мефаҳмонанд. Ҳиссачаҳо аъзои мустақили ҷумла шуда наметавонанд. Онҳо фақат ҳамчун калимаҳои ёридиҳанда ба ҷумла ва қисмҳои алоҳидаи он тобишҳои гуногуни модалӣ-маъноӣ дода, барои пурқувват шудани нутқ хизмат мерасонанд (6.323; 6, 482 ). Дар забони тоҷикӣ ду ҳиссачаи инкорӣ мавҷуд аст: не, на. Ин вожаҳо - ҳиссачаҳо метавонанд якдигарро иваз кунанд, аммо дар баъзе мавридҳо таъвизи онҳо гайриимкон мебошад. Онҳо вежагиҳои маъноӣ низ зоҳир мекунанд. Чунонки зикраш рафт «на» метавонад ба вазифаи пешванд, ҳиссача ё пайвандак ояд. Барои исботи ин андеша аз лугатномаи тафсирии «ФТЗТ» оид ба «на» иқтибос меорем: 1. ҳиссачаи инкорй не; на... балки... на ин ки... на танҳо; на..., на на на он ... 2. пешванд, ки бо феълҳо омада, маънии инкор ва нафйро медиҳад: ҷавоб надод, сухан нагуфт... (13, 875). «На» - вазифаи пайвандакро низ адо мекунад, ки дар шарҳи «ФТЗТ» зикр наёфтааст.
Доир ба вазифаи ҳиссачаи мазкур дар китоби Н. Маъсумӣ - «Феъл» қайд шудааст: «Префикс (пешванд - Э.Б.) - и на- ва ма- ба феъл ҳамроҳ шуда, шакли инкор месозад ва нашудани кору ҳолеро мефаҳмонад» (7,200). Мисол: Аз ин хабардор бош, мабодо саге омада вайро хоида напартояд (1,386) Чунин баррасии Н. Маъсумӣ воқеияти ин зуҳуроти забониро нитон медиҳад, зеро ҳиссачаи инкории «не» дар алоҳидагӣ кор фармуда мешавад, аммо префикси «на-» бо феълҳо омада, маънои навро ифода мекунад. Мисол: нахон - не читай, нагӯй - не говори, нагир - не возьми... Ин маъно дар забони русӣ бо ҳиссачаи «не» ифода меёбад.
Вазифаи асосии «на» чун ҳиссачаи инкорӣ истифода шудани он мебошад, ки дар ин вазифа дорои чунин хусусиятҳо мебошад:
1. Он дар таркиби ҷумла омада, калимаҳои алоҳидаро инкор менамояд. Мисол: На зи ранчу азоб метарсам, На зи ҳоли хароб метарсам (17,250).
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
2. Он метавонад барои муқобилгузории баъзе аъзоҳои ҷумла кор фармуда шавад. Мисол: ...зотан ҳаминро ҳам гӯем: аз он одамҳое, ки ҳозир зинда ҳисоб меёбанд, чй фоида?Инҳо чй одаманд? Инҳо магасанд, на одам (4,134)
3. Дар алоҳидагӣ омада, ҷумлаи инкорӣ месозад ва ҷумлаи пешомадаро инкор менамояд. Мисол: -Лаб буд? - На. - Чй буд? - Ациц. - Чун буд? - Чу шакар! (А.Рӯдакӣ). Аммо дар рӯ барӯи ӯ на гадо истода буд, дар рӯ ба рӯи ӯ помешик истода буд (4, 153).
Дар баъзе маъхазҳои илмӣ танҳо ду вазифаи «на»: а) истифодаи он чун пешванд; ва б) чун ҳиссача қайд мегардад. Инчунин он ба вазифаи пайвандак дар чумла истифода мегардад, аммо дар бисёр сарчашмаҳо ин нукта зикр нагардидааст. Баъзе забоншиносон бошанд, онро танҳо «ҳиссачаи инкорӣ» меноманд. Масалан, Н. Маъсумӣ онро «пешванд» номида бошад (7,237),
В.С.Расторгуева ва А.А.Каримова «ҳиссачаи инкорӣ» ном мебаранд (8,28), Забоншинос Ш. Рустамов дар китоби худ қайд мекунад: « .на .на, ба ақидаи мо, пайвандак набуда, балки
ҳиссача мебошад, ки ҳангоми чида шудани аъзоҳои чумла истифода мешавад.......на ...на дар
кадом шакле бошад, ҳиссачаи инкорист» (11,27). Аммо А. Халилов онро дар як ҳолат «ҳиссачаи инкорӣ» номида ва дар дигар ҳолат онро «морфемаи калимасоз» таъйин мекунад (14,59; 97-98). Ба назар мерасад, ки .на .на дар мавриди такрор шуданаш вазифаи пайвандакро адо мекунад. Дар китоби «Грамматика...»-и академӣ оид ба тавсифи пайвандак чунин омадааст: «Пайвандак ҳиссаи ёридиҳандаи нутқ буда, аъзоҳои чидаи чумла ва чумлаҳои содаи таркиби чумлаҳои мураккабро ба ҳам алоқаманд менамояд (5,313). Мисол: Гуфтем, ки то бегоҳӣ ё агар дер монад пагоҳ касал мешавад, лекин вай на бегоҳӣ касал шуд, на шаб ва на рӯзи дигар (12, 274). Муродхон онҳоро на аз хӯрок сер карда метавонистааст ва на аз пӯшок цонеъ (12, 200).
Аз рӯи он қоидае, ки дар тавсифи пайвандак зикр гаштааст, ба вазифаи пайвандак омадани «на» боз аниқтар эҳсос мегардад.
Дар забоншиносии рус низ В.В.Виноградов иброз менамояд, ки «пайвандаки инкории пайвасткунандаи такрории ...ни ... ни аз доираи ҳиссачаҳо мебарояд» (2,159). Дар «Русская грамматика» бошад, ни. ни.- ро «пайвандак» номидаанд (9, 409). Дар ҳамин замина месазад, ки на. на..-ро дар ҳолати такрор омаданаш «пайвандаки инкорӣ» ном барем, зеро ҳам ни. ни. ва ҳам .на .на вазифаи ҳамгунро ичро мекунанд. Барои муқоиса ба мисолҳои зер мурочиат мекунем: Его не могли увлечь ни ночные оргии товарищей, которые обзавелись какой-то дамой перед самыми окнами директорской квартиры, ни кощунство их над святиней из-за того только, что попался не весьма умный поп (3,254). На базмҳои фосицонаи шабонаи рафицонаш, ки ба худ хониме пайдо карда буданд ва базмҳои худро дар рӯ ба рӯи тирезаҳои хони директор барпо менамуданд, на чизҳои муцаддасро ҳаҷву масхаракуниҳои онҳо танҳо ба сабаби он ки попи мактаб одами нодон буд, ӯро ба шавц оварда наметавонистанд (4,345).
Академик В.В.Виноградов ...ни .ни- ро ба гурӯҳи пайвандакҳо дохил намуда қайд менамояд: «Пайвандаки ...ни.ни шакли чида шуданро доро намебошад, аммо он маънои зиддиятро мефаҳмонад» (2,581). Мисол: И случилось обстоятельство, так часто случающееся: ни мужик не узнал барина, ни барин мужика. (3,261). Дар натица коре шуд, ки бисёрҳо воцеъ мешавад: на мужик баринро шинохта гирифт, на барин мужикро.(4,354). Дар мисолҳои боло ҳам на. на. ва ҳам ни. ни. ба вазифаи пайвандак омада, дар дохили чумла калимаҳоро алоқаманд мекунанд, пас онҳо такрор мешаванд ва месазад, ки онҳоро дар ин маврид «пайвандак» гӯем. Мисол: Чичиков нигоҳ карда дид, ки ҳацицатан дар кисаи вай на занцир ҳаст ва на худи соат (4,83). Муқоиса: Чичиков взглянул и увидел точно, что на нём не не было ни цепочки, ни часов (3, 60).
Мавриди қайд аст, ки ҳангоми дар шакли такрор ба вазифаи пайвандак кор фармуда шудан на чанд вижагиҳои ба худ хос дорад, ки онҳоро дар ҳолати ба вазифаи ҳиссача омаданаш мушоҳида карда наметавонем:
а) хабари чунин чумлаҳо дар шакли тасдиқӣ меояд. Мисол: Барои худ таоми шоми сабуке фармуд, ки фацат аз хукбарраи бирён иборат буд; онро хӯрда шудан замон либосашро кашид ва ба таги кӯрпа даромаду ба хоб рафт ва хобаш чунон сахт ва ширин буд, ки ин гуна хоб фацат насиби он хушбахтоне мешавад, ки на аз дарди бавосир хабар доранд, на газидани кайкро мефаҳманд ва на чй будани истеъдоди аз ҳад берун зӯри ацлиро медонанд (4,174).
Ҳиссачаи на маъмулан бо калимаҳои «фақат, танҳо, пайвандаки ин ки» ва гайраҳо якчоя меояд;
б) «На» метавонад ҳам дар алоҳидагӣ ва ҳам бо феъл ояд, яъне бо феъл ҳамчун префикс ва дар алоҳидагӣ чун пайвандак. Мисол: 1) . ҳатто ба одами тамоман ношинос муроциат мекунад ва худаш ҳам медонад, ки аз он кас на цавоб мешунавад, на фикре ва ба суханони худ изҳори тасдице. (4, 134). 2)Ни, ни, ни, даже четверти угла не дам, копейки не прибавлю (3, 102). Не, не, не,
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№4(41) 2014
ҳатто чоряки гӯшаро намедиҳам, як тин ҳам зиёд намекунам (4,137). Дар мисоли дуюм тарҷумон метавонист, ки ба ҷои пешванд пайвандаки ...на ...на-ро истифода намояд, яъне Не, не, не, ҳатто на чоряки гӯшаро медиҳам, на як тин ҳам зиёд мекунам...
Ҳамин тавр на метавонад дар вазифаи пешванд, ҳиссача ва пайвандак кор фармуда шавад. Таҳлили маводи фавқ собит месозад, ки на дар танҳоӣ маънои инкорро ифода карда, дар сурати такроран омаданаш маънои тасдиқро ба худ мегирад. Ин вижагӣ ҳам дар забони русӣ ва ҳам тоҷикӣ ба назар мерасад, ки қаробату наздикии ин забонҳои бо ҳам хешро дар мисоли ҳиссачаи на-и тоҷикӣ ва ҳиссачаҳои не ва ни-и русӣ ошкор сохтан мумкин аст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Айнӣ, С. Осори баргузида. Дар ду ҷилд/ С.Айнӣ. - Душанбе: Ирфон, 1978.-Ҷ.2. - 463 с.
2. Виноградов, В.В. Русский язык/ В.В.Виноградов. - Москва: Высшая школа, 1986. - 640 с.
3. Гоголь, Н.В. Мёртвые души/ Н.В.Гоголь. - Москва - Ленинград, 1948.- 372 с.
4. Гоголь, Н.В. Ҷонҳои мурда/ Н.В.Гоголь. (Тарҷумаи Э.Муллоқандов).-Сталинобод, 1955.- 498 с.
5. Грамматикаи забони адабии ҳозираи тоҷик. Ҷилди 1. Фонетика ва морфология. - Душанбе: Дониш, 1985.- 356 с.
6. Забони адабии ҳозираи тоҷик. 1. Лексикология, фонетика, морфология. - Душанбе: Маориф, 1982. - 482 с.
7. Маъсумӣ, Н. Асарҳои мунтахаб. 2. Забоншиносӣ/ Н. Маъсумӣ. - Душанбе: Ирфон, 1980. - 352 с.
8. Расторгуева, В.С. Система таджикского глагола/ Расторгуева, В.С., Керимова, А.А. - М.: Наука, 1964. - 292 с.
9. Русская грамматика. Под.ред. Ю.Шведовой.- Москва: Наука, 1980.- 709 с.
10. Русско-таджикский словарь. - М.: Русский язык, 1985.- 1280 с. 11. Рустамов, Ш. Исм (категорияҳои грамматикӣ, калимасозӣ ва мавқеи исм дар системаи ҳиссаи нутқ) / Ш.Рустамов. -Душанбе: Дониш, -1981. - 216 с.
12. Улуғзода, С. Мунтахабот: /иборат аз ду ҷилд/ С .Улугзода. - Душанбе: Ирфон, 1982. Ҷ.1. - 448 с.
13. Фарҳанги тафсирии забони тоҷикӣ. Ҷилди 1. Душанбе. 2008.-850 с.
14. Халилов, А. Ҳиссачаҳо дар забони адабии ҳозираи тоҷик/ А. Халилов. - Душанбе: Дониш,
1977. - 144 с.
15. Холназарова, З. Ифодаи инкор бо ҳиссачаи «на». // Масъалаҳои забоншиносӣ.- Душанбе. -
1978. - С.145-149.
16. Шахматов, А.А. Синтаксис русского языка/ А.А.Шахматов.- Москва. 2001.- 624 с.
17. Шералӣ, Л. Девони пирӣ/ Л. Шералӣ. - Хуҷанд: Ношир, 2008. - 257 с.
REFERENCES:
1. Ауш, S. The selected works:/in two Volumes/ S.Ayni. - Dushanbe: Irfon, 1978.- P.2. - 463 p.
2. Vinogradov, V.V. Russian language / V.V.Vinogradov. - Moscow: Visshaya shkola, 1986. - 640 p.
3. Gogol, N.V. Dead souls/ N.V.Gogol. - Moscow - Leningrad, 1948. - 372 p.
4. Gogol, N.V. Dead souls/ N.V.Gogol. ( translated info Tajiky E.Mullokandov). - Stalinobod, 1955. -498p.
5. Grammar of modern Tadjik literary language. Volume 1. Phonetics and morphology.- Dushanbe: Donish, 1985. - 356p.
6. Modern Tadjik literary language. Volume 2. Lexicology, phonetics and morphology.- Dushanbe: Maorif, 1982.-482p.
7. Masumi, N. The selected works Volume 2. Linguistics/ Masumi, N.- Dushanbe: Irfon, 1980, - 352 p.
8. Rastorgueva,V. С. Kerimova, A.A. The system of Tajik verb/ V.C.Rastorgueva, - М.: Nauka, 1964. -292p. 9. Russian grammar. 2-volum. /Under editions. J.Shvedova. - Moscow: Nauka, 1980.- 709 p.
10. The Russian-Tadjik dictionary. - М.: Russkiy jazik, 1985. - 1280p.
11. Rustamov, Sh. Noun (Grammatical categories, Word-formation, Noun place in the system of parts of speech)/ . Sh. Rustamov. - Dushanbe: Donish, 1981. - 216p.
12. Ulugzoda, S. The selected works in 2 volum/ Ulugzoda, S. Dushanbe: Irfon, 1982. P.1.- 448 p.
13. The explanatory dictionary of Tajik language.. Dushanbe. 2008. - 850p.
14. Halilov, A. Particles in the Tadjik literary language/ Kalilov, A. - Dushanbe: Donish, 1977. - 144p.
15. Holnazarova, Z. Expression of negation by means of a particle "na".//Linguistics questions.-Dushanbe. 1978.- p.145-149.
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES*
№4(41) 2014
16. Shakhmatov, A.A. The syntax of Russian language/.Shakhmatov,A.A. - Moscow. 2001.624 p.
17. Sherali, L. The old age collection / L. Sherali. - Hujand: Noshir, 2008. - 257p.
Значения отрицательной частицы «на» в таджикском языке и ее выражение в русском
Б.Д. Элназаров
Ключевые слова: отрицательная частица «на», «не», отрицание, префикс, союз, сравнение, способы выражения.
Категория отрицания в языке выражается различными способами, одним из которых является отрицательная частица «на». В данной статье автор рассматривает проблемы выражения отрицания с помощью отрицательной частицы «на» в таджикском языке и ее выражение в русском языке. Отмечается, что отрицательная частица «на» имеет три значения: во-первых, она выступает как отрицательный префикс, с помощью которой образуется глагол с негативным значением; во-вторых, как отрицательная частица и, в-третьих, как союз (при повторе). Мы пришли к выводу, что категория отрицания в таджикском языке недостаточно изучена.
The meaning of negative particle «no» in Tajik language and its expression in Russian
B.D.Elnazarov
Key words: negative particle negative, prefix, conjuction, comparison, ways of expression
The negation category in language is expressed in various ways one of which is the negative particle «no». The author reviews the problems of expression of negation by means of a negative particle «no» in Tajik language and its expression in Russian, in this article that is one language element is studied at comparison. It that negative particle «no» has three meanin: first, it acts as a negative prefix with it builds with a negative meanin,, secondly as a negative particle, thirdly as , conjuction (in repetition). We came to a conclusion that the category of insufficiently studied denial in Tajik language
Маълумот дар бораи муаллиф:
Элназаров Баҳодур Давронович, аспиранти кафедраи умумидонишгоҳи забони тоцикй Донишгоҳи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Ғ.Ғафуров (Ҷумҳурии Тоҷикистон, ш. Хуцанд)
Сведения об авторе:
Элназаров Баходур Давронович, аспирант общеуниверситетской кафедры таджикского языка Худжандского государственного университета имени академика Б.Г.Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд)
Information about the aftor:
Elnazarov Bahodur Davronovich, the postgraduate of Khujand State University named after academician B.G.Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand)
