УДК 796. 015. 132. (045)
ЖИСМОНИЙ РИВОЖЛАНИШ ВА ЖИСМОНИЙ ТАЙЁРГАРЛИК КУРСАТКИЧЛАРИНИНГ БОГЛЩЛИК ХУСУСИЯТЛАРИ
ТУЛЕНОВА ХОЛИДИН БЕКТУРГАНОВНА
С.Сейфуллин номидаги ^озогистон Агротехника тадкикот университети,
Астана , Казахстан
Аннотация: Мактабгача ёшдаги болалар жисмоний ривожланиши ва жисмоний тайёргарлик курсаткичларининг боглицлик хусусиятлари боланинг %амма нарсадан цура купроц муайян %аракатлар цилиши, узининг шахсий хусусиятлари ва сифатларини намоён этишда куринади. Бунинг учун уцув ишларига (жисмоний тарбия буйича машгулотлар) хафтада уч махал доимий ажратилган вацт мобайнида утказилиб борилди %амда %амма болалар билан сайрлар утказилди. Сайрлар давомида турли машцлар, %аракатли уйинлар ва бошца %аракат билан боглиц булган машцлар ташкил этилди. Педагогик тажрибанинг йуналиши ва мазмуни цуйидаги услубий %олатни аницлашга царатилди: -машгулотда %аракат куникмаси ва малакаларини узлаштиришга берилган машцлар уртача 15-30% ни ташкил цилди. Машгулотларнинг мазмуни, болаларнинг ёшига цараб %аракат куникмаларини узлаштириш ва жисмоний сифатларни устиришга царатилган %аракатли уйинлардан %амда мусобаца услубларидан фойдаланилди. Материалларни режалаштиришда болаларнинг дастлабки жисмоний тайёргарлиги хисобга олинди ва уларга индивидуал ёндашиш ташкил цилинди. Тажриба богчасида жисмоний тарбия воситалари, %аракатли ва миллий уйинлар, гимнастика, рацс элементлари, югуриш машцлари дастур талабидаги %аракат куникмаси ва малакаларини эгаллашга царатилган %олда танланди. Шунингдек, болалар жисмоний ривожланиши ва жисмоний тайёргарлик курсаткичларининг боглицлик хусусиятлари аницлашга мувофиц булдик.
Калит сузлар: жисмоний ривожланиши, жисмоний тайёргарлик, жисмоний сифатлар, жисмоний тарбия воситалари, %аракатли уйинлар, миллий уйинлар, %аракат куникмаси, югуриш машцлари, тулдирма тупни, цумли %алтачани, упка тириклик сигими, панжа кучи, морфофункционал %олати, корреляцион боглицлиц.
Мактабгача ёшдаги бола хдмма нарсадан кура купрок муайян хдракатлар килишни, узининг шахсий хусусиятлари ва сифатларини намоён этишни талаб килади. Бундай уйинларда бола уз тенгдошлари билан узаро муносабатда булади.
Шу ёшдаги болалар ва кизларнинг жисмоний тайёргарлиги, жинси ва ривожланишига караб жисмоний тарбия воситаларини аниклаш максадида жисмоний ривожланиш, тайёргарлик ва жисмоний машкларнинг бир-бирига богликлиги аникланди [1,3].
5-7 ёшли болаларнинг морфофункционал х,олати, яъни жисмоний курсаткичларнинг узаро корреляцион богликлигини тах,лил килиш кукрак кафаси кенглиги тинч ва нафас олиш х,олатлари бир бирлари билан, буй ва панжа кучи (унг, чап) билан катта богликликда эканлиги аникланди (1-жадвал).
5 ёшли угил ва киз болаларда бундай богланиш тана узунлиги, вазн, упка тириклик сигими унг ва чап панжа кучлари билан, кукрак кафас кенглиги нафас чикариш х,олати билан 30 метрга югуриш билан тулдирма тупни отиш, кумли хдлтачани (чап кул) иргитиш билан мустахкам богликликда экан.
_1- жадвал_
№ Жисмоний тайёргарлик ва жисмоний ^излар у^иллар
ривожланиш ТЕСТЛАРИ ёши) (ёши)
5 б 7 5 б 7
1 Tyрган жoйдан yзyнoлкка саираш-Вазнл 0,87 0,71
2 30 м га югyрлш-Вазнл 0,74
3 Moклслмoн югурлш 4x10 м-Унг пан. иуч 0,73
4 Tyoдлрма тупни oтлш-Вазнл 0,71
5 Лyмoл хаoтачанл лрFлтлш-УTС 0,70 0,60
б Tyoдлрма туп ни лрFлтлш-Б уйл 0,90
7 Moилслмoн югурлш 4x10 м-Буйл 0,70
8 Гагданл буилш га ёзлш-КЛКт.х. 0,72
9 Гагданл буилш га ёзлш-КЛК н.ч. х. 0,70
10 Лyмoл хаoтачанл лрFлтлш (унг)-КЛК н.ч. 0,73
11 Tyргал жoйдан узуниикиа саираш-КЛК т.х. 0,82 0,62
12 Tyрган жoйдан yзyнoлииа саираш-КЛК н^.х. 0,71 0,63
13 Tyрган жoйдан yзyнoлииа саираш- КЛК н.ч. 0,82 0,74
14 M oклслмлн юмурлш 4х10-КЛЛ н^.х,. 0,63 0,75
15 Лyмoл хаoтачанл лрFлтлш (унг)-чап пан.иуч. 0,73
16 30 м га югурлш-ККЛ н.ч.х. 0,70 0,60 0,63
17 Гагданл буилш га ёзлш-КЛК н.ч.х. 0,74
18 Tyoдлрма тупнл oтлш-yнг пан. кучи 0,65 0,64 0,71
19 Лyмoл хаoтачанл лрFлтлш (чап)-чап пан.иуч. 0,60 0,62
20 Moклслмoн югурлш 4x10 м-Вазнл 0,64
21 Tyрган жрйдан узун.иа саираш-чап пан.иуч. 0,60
22 Tyрган жoйдан yзyнoлииа саираш-Буйл 0,61
23 T yoдлрма тупни отиш-КЛрки т. х. 0,64
24 Tyoдлрма тупнл oтлш-КЛК н.o. х. 0,67
25 Лyмoл хаoтачанл лрFлтлш (унг)-Буйл 0,68
26 Лyмoл хаoтачaнл иргитиш! (унг) -чап пан.иуч. 0,69 0,63
27 Tyoдлрма туп ни oтлш-Унг панжа кучи 0,64
28 90 м га югурнш-Унг шанжа кучи 0,63
29 Оoдлнга энгашлш-Вазнл 0,61
30 30 м га югурлш-унг панжа кучи 0,61
31 Moклслмoн югурлш 4x10 м-Буйл 0,61 0,62
32 Tyoдлрма тупнл oтлш -Вазнл 0,60 0,63
33 Лу мoл халтачан л лрFлтлш (уни^КЛ^ т. х . 0,64
34 Катили: ха.птачанл лрFлтлш - КЛК н.ч. х. 0,60
35 Кyмoл хаoтачанл лрFлтлш - КЛК н^. х. 0,61
36 Moилслмoн югурлш 4x10м. чап пан.иучл 0,63
37 Оoдлнга энгашлш-Буйл 0,62 0,63
38 Гагданл буилш га ёзлш-Вазнл 0,68
39 Лумли халтачани иргитиш унг - унг пан.куч. 0,67
40 Мокисимон югуриш 4x10 м- КЛК т. х. 0,62 0,64
41 Олдинга энгашиш- УТС 0,66
42 Мокисимон югуриш 4x10 м-КЛК н.о.х. 0,61
43 Гавдани букиш ва ёзиш - Буйи 0,68
44 30 м га югуриш - КЛК т. х. 0,63
45 30 м га югуриш- КЛК н.о. х. 0,63
46 Лумли халтачани иргитиш (унг) -Вазни 0,64
Шунингдек, тезкорлик ва координацион кобилиятлари (30 м га югуриш билан мокисимон югуриш (4x10 м) , гавдани букиш ва ёзиш (1 дакика оралигида) кумли калтачани иргитиш (унг кул) билан кичик богланишдалиги маълум булди. 6-7 ёшли киз болаларда эса бу богланиш нисбатан пастдир.
5-7 ёшли мактабгача тарбия муассасалари болаларининг жисмоний ри-вожланиш ва жисмоний тайёргарлик курсаткичларининг богликлик хусусиятлари
6-7 ёшли угил болаларда унг ва чап кул кучи, тана огирлиги хамда кукрак кафас кенглиги билан катта богланишда эканлиги аникланди. Тана огирлиги ошиши билан кукрак кафас кенглиги хам ошиб боради. Унг кулни кучи ошиб бориши билан чап кул кучи хам ошиб боряпти [2].
Жисмоний ривожланиш ва жисмоний тайёргарлик курсаткичлариаро утказилган корреляцион тахлилдан маълум булдики, 5 ёшли киз болаларнинг узунликка сакраш ва 30 метрга югуриш, тулдирма тупни отиш тана огирлиги билан кукрак кафас кенглиги, нафас чикариш холати, чап панжа кучи ораларида катта богланиш борлиги аникланди.
7 ёшли киз болаларда эса кумли халтачани иргитиш, кукрак кафас кенглиги нафас чикариш холати, тана огирлиги, турган жойдан узунликка сакраш билан кукрак кафас кенглиги ораларида богликлик аникланди.
Болаларнинг жисмоний ривожланиши масалаларини аниклаш учун антропометрик маълумотлар олинди (буйи, вазни, кукрак кафаси кенглиги, панжа кучи, упканинг тириклик сигими). Улар тахлил килиниб, шу нарса аникландики, жисмоний ривожланиш буйича тажриба ва назорат богча болаларининг хамма курсаткичлари нисбатан бир-бирига якин яъни фарки жуда катта эмас.
Тажрибанинг бошида тажриба ва назорат гурухлари педагогик тажрибадан сунг 5-6-7 ёшли угил ва киз болаларда буй курсаткичлари статистик фаркли усишга эриша олмадилар.
Тажриба сунгида эса тажриба богчанинг угил ва киз болалари огирлиги укув йилининг охирига келиб 5-6-7 ёшли болаларда статистик фаркли усишга эга булмасада назорат богча болаларининг усиш тезлигидан юкорилиги кузатилди.
Кукрак кафаси кенглиги курсаткичлари буйича тажриба гурухининг угил ва киз болалари натижалари укув йилининг бошидагига караганда статистик фаркли равишда 6 ёшлиларда t=2,43; P<0,05; киз болаларда t=2,26; P<0,05; га, 7 ёшли угил болаларда t=2,05; P<0,05; киз болаларда t=2,49; P<0,05 га усди. Лекин 5 ёшли угил ва киз болалар ста-тистик фаркли усишга эриша олмадилар.
Тажриба богчасида тарбияланувчилар упкасининг тириклик сигими укув йилининг бошидагига караганда 6 ёшли киз болаларда t=2,28; P<0,05; 7 ёшли угил болаларда t=2,07, P<0,05; киз болаларда t=2,26 га усди. Лекин 5 ёшли угил ва киз болалар хамда 6 ёшли угил болалар курсаткичлари статистик фаркли усгани йук.
Болаларнинг дастлабки жисмоний ривожланиш курсаткичлари йилдан - йилга усиб бормокда. Масалан, угил болаларнинг буйи 1 йилда педагогик тажрибадан сунг фарки 4,2 см, вазни 3,0 кг, кукрак кафаси кенглиги 2 см. панжа кучи унг 0,6 кг ва чап 0,4 кг ни, упкасининг
тирик-лик сигими 100 мл.л ни ташкил килди. Лекин 6 ёш билан 7 ёшдаги курсаткичларнинг усиш тезлиги фарки куйидагича: буйи 4,8 см, огирлиги 1,4 кг, кукрак кафаси кенглиги 2,1 см, панжасининг кучи - унг 3,1 кг ни ва чап 2,9 кг ни, упка тириклик сигими эса 178 мл.л ни курсатди. Куриниб турибдики (6-жадвал), жисмоний ривожланиш курсаткичларининг усиш тезлиги нисбатан бир-бирига якин. Факатгина панжа кучи 6-7 ёшлиларда фарклидир. 6-7 ёшда унг ва чап панжа куч-лари 3,1 - 2,9 кг.ни ташкил килди, яъни статистик фаркли усишга эришилди, 1=2,28, P<0,05; 1=2,27, P<0,05; 1=2,26, P<0,05; 1=2,54, P<0,05.
5-7 ёшли болаларнинг жисмоний тайёргарлигини такомиллаштириш буйича куйидаги услубий курсатмаларни тавсия этиб коламиз.
5-7 ёшли болаларнинг жисмоний ривожланиши ва тайёргарлигини такомиллаштириш максадида жисмоний тарбия тизими, яъни шакллари, машгулот турлари аникланди:
1.Укув ишларига (жисмоний тарбия буйича машгулотлар) хафтада уч махал доимий ажратилган вакт мобайнида (5 ёшлиларда 20-25 дакика, 6 ёшлиларда 25-30 дакика, 7 ёшлиларда 30-35 дакика) утказилиб борилди хамда хамма болалар билан сайрлар утказилди. Сайрлар давомида турли машклар, харакатли уйинлар ва бошка харакат билан боглик булган машклар утилди [5].
2.Кун тартибида жисмоний согломлаштириш ишлари:
а)хар куни 5 ёшлилар 6-8 дакика, 6 ёшлилар 8-10 дакика, 7 ёшлилар билан 10-12 дакика давомийлигида эрталабки бадан тарбия утказилди;
б)хар куни икки марта эрталабки ва кечки сайр давомида
хдракатли уйинлар ташкил килиб борилди хдмда 5 ёшли болаларда 20-25 дакика, 6 ёшлиларда 25-30 дакка, 7 ёшлиларда 30-40 дакика давомида очик хавода жисмоний машклар билан шугулланилди (жисмоний тарбия машгулоти жадвал оркали бор кунларида бу жисмоний машкларнинг бажарилиши икки баравар кискартирилади);
в)хар куни мунтазам иш турлари ва мазмунига биноан 1 -3 дакика давомида кувнок дакикалар утказилди.
3. Ойда 1-2 марта фаол дам олиш;
4.Болалар харакат фаолияти, мустакиллигининг давомийлиги болаларнинг талабига, кизикишига, уларнинг тавсифига боглик олда ва назорат остида ташкил килинди (турли жисмоний машклар, эрталабки бадан тарбия).
5.Оммавий спорт ишлари;
6. Тиббий - педагогик назорат йилида икки марта утказилди.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:
1. Зациорский В.М. Основы спортивной метрологии. М., ФиС , 1979.-С. 17-31.
2. Матвеев Л.П. Жисмоний тарбия услубияти ва назарияси. Т.: Укитувчи, 1975, Б. 408
3. Спиридонова Л.Б. Физическая культура в дошкольных учреждениях / Л.Б. Спиридонова. Омск: СибГУФК, 2009. - 36 с.
4. Теория и методика физического воспитания и развития ребенка / под общ. ред. С.А. Козловой. М.: Владос, 2008. - 271 с.