CC BY
1УДК 1174
ЖЕТК1НШЕКТЕРДЩ САЛАУАТТЫ 0М1Р САЛТЫН ЭСТЕТИКАЛЫЩ Ц¥НДЫЛЬЩТАР НЕГ1З1НДЕ ЦАЛЫПТАСТЫРУДЫЦ ЭД1СТЕМЕС1
КЫРКЫНБЕКОВА САЛТАНАТ
ага окытушы, ^ожа Ахмет Ясауи атындагы Халыкаралык казак-тур^ университетi
TYPKicraH к., ^азакстан Республикасы
ЦОНЫСБАЙ Н¥РСЕЗ1М
6В02123 - Актерлык енер мамандыгыныц 2 курс cтудентi
Аннотация: Салауатты вм\р салтын жастардыц бойында цалыптастыру мемлекет1м1зд1ц «Бшм туралы» зацында б1л1м беру ЖYйесiнiц нег1з1 реттде кврсетшген. Онда улттыц жэне адамзаттыц цундылыцтар, гылым мен практика жетiстiктерi негiзiнде жеке адамдарды цалыптастыруга, дамытуга жэне кэаби шыцдауга багытталган бшм алу Yшiн цажеттi жагдайлар жасау жолдары белгшенген. Салауатты вмiр салтыныц аса цажеттшт басца да мемлекеттт ресми цужаттардан кврШс табады. Атап айтцанда: Казацстан Республикасында азаматтардыц денсаулыгын сацтау туралы Казацстан Республикасыныц Зацы (1997), Казацстан республикасыныц мемлекеттт жастар саясатыныц тужырымдамасы (2023) жэне т.б. БYгiнгi тацда оцушы бойына улттыц цундылыцтарды сщре отырып тэрбиелеу вмiр талабы, цогам цажеттшт. Ал улттыц мэдени цундылыц дегенiмiз не? Ол эр улттыц взте тэн салт-санасы, эдет-гурпы, жвн-жоралгысы. Ягни гасырлар бойы жинацталган рухани жэне материалдыц цундылыцтары.
Ктт свздер:.салт дэстур, бшм, салауатты вмiр, цалыптастыру, улттыц цундылыцтар, эстетикалыц, бшмгер, жуйе, орта.
Kipicne: «Адамга ец эуелi бшм емес тэрбие 6ep^i керек. Онсыз бершген бшм -адамзаттыц кас жауы» деген екен улы гулама Эбу Насыр эл-Фараби [1,87]. ^аз1р XXI гасыр бшм мен гылымныц заманы. Бiрак кYшiмiздi бшм мен гылымга салып, тэрбиеш соныц шшде ултык тэрбиеш умытар болсак, утылганымыз. Эйткеш, бiлiмдi болганымен, улттык мэдениетп бойына ащре алмаса ол адам улт алдында мэц^рт, халык алдында пайдасы жок азаматка айналмак. Мэдениет демекшi, тэрбиелi кауым мэдениетciз болуы мYмкiн емес. Ал бшм, гылым, мэдениет нагыз казакы тэрбиемен аркауланса, еркениеттщ шыцына дацгыл жол салынбак.
¥лттык тэрбиенщ кездерi - фольклор, ауыз эдебиетi, улттык эдебиет, эдет-гурып, салт-дэcтYP, улагатты кагидалар, шешендiк сездер, енеге-еcиетi бар макал-мэтелдер, туган топырагымызда дYниеге келген ойшыл гуламаларымыздыц ецбектершдеп тэрбие кагидалары. Сонымен бiрге отбасы тэрбиесшщ улттык ерекшелштер^ туыстык карым-катынас, жетi ата туралы тусшш, перзенттiк парыз бен карыз, улттык намыс, улттык cана-cезiм, улттык адамгершiлiк, отанcYЙгiштiк, ецбекcYЙriштiк касиеттер, iзгiлiк сынды сапалык белгiлер улттык тэрбиенщ негiзгi багыттары болады.
«Ел боламын десец беciгiцдi тYзе» дейдь Сондыктан рухы аскак, iргеci берш ел боламын десек, ец бастысы урпак тэрбиеciне оныц бiлiмiне жете кещл белгенiмiз жен. ¥лттык тэрбие атауын алгаш эдеби-педагогикалык окулыктарга енпзген М. Жумабаев болатын [2,26]. Ол педагогиканыц улттык тэрбиеден бастау алатыны жайлы айткан «Педагогика» атты ецбегшде былай дейдi: «¥лт тэрбиеci баягдан берi сыналып, кеп буын колданып келе жаткан тактак жол болгандыктан, эрбiр улттыц баласы ез ултыныц арасында ез улты Yшiн кызмет ететiн болгандыктан, эрбiр тэрбиешi баланы сол улт тэрбиеciмен тэрбие кылуга мiндеттi» .
¥лттык тэрбие кезшде улттык сананы калыптастыру ец басты алгышарттардыц бiрi. БYгiнгi тацдагы жаhандану заманында Батыс еркениетiнiц барлык мэдениетш кешiрiп алмай, тамырын басып, ез ултымызга керегiн алып, керекciзiн ысырып тастауымыз кажет.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Батыстьщ экономикалык, технологиялык салада жеткен жетютштершен Yлгi алсак, керiсiнше салт-санамызда, улттык мiнезiмiзде берш орын алган адамгершiлiк, iзгiлiк, Yлкенге курмет, кiшiге iзет сынды мiнездерiмiздi жогалтпауымыз кажет. Жэне бул касиеттердi кейiнгi урпак бойына ащре 6rnyiMi3 керек. Кез келген адамды тэрбиелеудщ улттык негiзi болуы керек. Сонда гана тэрбие шынайылыкка айналады. Тэрбиенщ максаты - елдiк сананы калыптастырып, улттык рух пен улттык патриотизмдi негiздеy, ултсыздыкпен кYресy болса керек.
Нег1зг1 бел1м: Денсаулык - тэн, рухани жэне элеyметтiк игшктщ жиынтыгы ^азакстанныц болашагы - ертецп урпагында болгандыктан жастардыц денсаулыгы халыктыц eсiмi мен санасын аныктайды. Дененi Yнемi шыныктыру, сананыц сапа децгешн кетеру, интеллект eрiсiн биiктетy, рухты шыцдау - бэрi де денсаулыкка кызмет ететш эрекеттер. Ал муны жYзеге асыру, жас урпактыц салауаттылыгын камтамасыз ету ец алдымен отбасы мен мектепке жYктеледi. Сондыктан, бYгiнгi кYнi ^азакстан мектептерiне жан-жакты дамыган, денсаулыгы мыкты, салауатты eмiр салтын мурат тутатын жеке тулгаларды тэрбиелеу басты талап етш койылган.
БYгiнгi тацда салауатты eмiр салты улттык идеяга да айналуы тиiс мэселе. Эйткенi казак халкында бул идеяны жYзеге асырудыц негiзi болатындай ^азак хандыгы тусында eмiр CYрген белгiлi ойшыл Этейбойдак Тшеукабылулыныц «Шипагерлш баяны», куртка Султанкожаулыныц тэлiмдiк мурасы, улттыц генетикалык тазалыгын сактау Yшiн жетi атага дешн кыз алыспауга тиым салган «^асым ханныц каска жолы», «Еам ханныц ескi жолы» зацдары жэне Тэуке ханныц «Жет жаргысы».
¥лттык идеяга айналатындай салауатты eмiр салты бYгiнгi кYнi жан-жакты карастыруда. Педагогика гылымында бул мэселе тeцiрегiнде назар аударатын кeптеген зерттеулер жYргiзiлyде. Оларды гылыми тургыда жYЙелей келе, мынадай багыттарын атап айтуга болады:
- салауатты eмiр салтын философия мен элеуметтану гылымы тургысынан (Л.Н.Арутунян, Ю.Б.Бромлей, И.Т.Левкина, Р.В.Рыбкина, Т.Ж.Накыпбеков жэне т.б.);
- окушылардыц бойында кундылык багдар непздерш калыптастыру (Г.К.Нургалиева, С.С.Тiлеyова жэне т.б.);
- оку-тэрбие Yрдiсiнде жастардыц салауатты eмiр салтын адамгершiлiк кундылыктар аркылы калыптастыру (А.Каплиева, БД.Мухаммеджанов, Г.Ж.Нурышева, Ж.Торыбаева жэне т.б.);
- салауатты eмiр салтын тарихи дамуы жэне халыктык педагогика тургысынан зерттелyi (Ж.Ембергенова, ЭДурманалиева жэне т.б.);
- валеология гылымын теориялык жэне эдiстемелiк тургыда зерттеу мэселелерi (А.С.Имангалиев, А.Аканов, Ж.Ж.Нуржанова жэнет.б.);
- окушылардыц бойындагы салауатты eмiр салтыныц психо-физиологиялык аспектiлерi (Ш.Э.Тулебаева, ТД.Игисинов, И.В.Мордвинцева жэне т.б.).
^огамдык жацару кезещнде, елiмiздегi элеyметтiк-саяси, экономикалык катынастардыц сипатыныц eзгерyi eз кезецiнде когамдык бшм, тэрбие институттарыныц да жумыс багыты мен мазмунына жаца талаптар койып отыр. Сондыктан жогарыда аталган зерттеyлердi негiзге ала отырып, когамдагы мектеп, отбасы бала тэрбиесше, эсiресе салауатты eмiр салтын калыптастыратын тиiмдi жолдарын iздестiрy - заман талабы болып отыр.
Адам вм1р1н1ц взег1 - эстетикалыц цундылыцтар, ал басца мацсаттар оган жетюзетт баспалдацтар гана. Осы кагидага CYЙенсек, когамныц жацару кезшдеп жацаша кeзкарастардыц бiрi - эстетикалык кундылыктар.
^азакстан Республикасы тэлiм-тэрбие тужырымдамасында: «улттык мэдениет пен eнер непзшде жан-жакты эстетикалык тэрбие беру; сулулыкка, тазалыкка Yйретy» мiндетi ерекше аталады. Жастардыц бойында салауатты eмiр салтыныц калыптасуына эстетикалык кундылыктардыц эсер ететЫ сeзсiз. Эйткенi, салауатты eмiр салты адам табигатына аса кажеттi эсемдшт^ сулулыкты, тазалыкты талап етедi. Сондыктан эстетикалык кундылыктар
аркылы салауатты eмiр салтын калыптастыру - ерекше мэселе болып, арнайы зерттеyдi кажет етедi.
Эстетиканыц негiзiн курайтын сезiм, лэззат, мурат, талгам кундылыктары мектептiц негiзгi бiлiм беру сатысы - жеткiншектiк кезец окушыларыныц дамуына ерекше ыкпалын тигiзедi. Зерттеу жумысы жэне мектеп тэжiрибесi кeрсеткендей, жеткшшекпк кезецнщ психологиялык ерекшел1ктер1 дуниенщ эдемтгше, сулулыгына деген кызыгушылыктары ерекше ^ртю берш, эстетикалык талгамы мен муратын дамытуга eз бетшше умтылыс, талпыныс жасайды. Осыдан келш, жеткшшектер eмiр салтынын, мэш мен басты кундылыгы - эсемдш пен эдемткп сезшу болып табылады. Сондыктан да, жеткшшектердщ салауатты eмiр суру1 ушш эстетикалык кундылыктардыц рeлiне ерекше ^щл бeлy кажет.
^азiргi тацда окушыларды салауатты eмiр салтына ынталандыру мен денсаулыгын калыптастыру eзектi жалпы педагогикалык проблема болып отыр. Бэрiмiзге мэлiм, бYгiнгi тацдагы кец таралган тYрi «мектеп ауруларыныц» басты себебi - авторитарлык -репродyктивтiк тургыда уйымдастырылган оку-тэрбие процесi. Осы заманга мектеп жYЙесi жас ерекшелiгi физиологиясы мен психологиясыныц гылыми негiздерi мен гигиена, валеология талаптарына сай емес. Мысалы, 1-сыныпта мектепке YЙренy жэне негiзгi мектепке eтyде кeпшiлiк балалар Yшiн ауыр жэне бул жагдай олардыц функционалдык мYмкiндiктерiнiц тeмендеyiне экеп согады. Нэтижесшде YЙренy тэсiлдерiнiц таусылуы, Yнемi шаршап, кажудыц пайда болуы окушылардыц ауруларын кeбейтедi. Баланыц сабак кезiнде бiр орнында тапжылмай узак отыруы, оныц Yнемi стресс жагдайында болуы баланыц психикалык саулыгына кeптеген зиянын типзедь
Жас урпактыц денсаулыгыныц мацызды кeрсеткiшi оныц дене дамуы мен денесшщ жумыска жарамдылыгы болып табылады. Осы саладагы кемшiлiктiц басты себептерiнiц бiрi - окушылардыц жалпы кимыл белсендшгшщ тeмендеyi. Бiрiншiден, окушылар оку эрекетимен шамадан тыс шугылданады. Екiншiден, кейбiр мектептерде валеология, дене шыныктыру сабактары тиiстi дэрежеде eткiзiлмейдi. Yшiншiден, баланыц eз бетiмен дене жаттыгуларын жасауга мектепте жагдай жасалынбаган. Келесi атап ^рсетерлш кeрсеткiш -мектеп окушыларыныц психикалык саулыгы. БYгiнгi тацда нерв-психикалык ауыткушылык орта есеппен 15-20 пайызы окушыларда кездеседi. Бул ауыткушылыктар, эаресе, 1-сынып окушыларында мектепке YЙренy кезшде, 5-сыныптан орта буынга ауысу барысында жэне жогаргы сынып окушыларында оку жYктемесiнiц кeлемiнiц артуына байланысты пайда болады.
Мектеп жагдайында окушылар мен муFалiмдер арасындагы дурыс уйымдастырылган педагогикалык карым-катынас окушылардыц денсаулыгына позитивтiк ыкпал етедь Сонымен катар, окушылардыц психологиялык кeцiл-кYЙлерiнiц турактылыгы муFалiмдердiц оларга багытталган карым-катынас тэсшдерше тэyелдi. эр муFалiмнiц педагогикалык кателЫ жYЙке жYЙесi элсiз, нерв^к - психикалык жэне жYрек ауруларынан зардап шегетiн, сондай-ак кейбiр кызу темпераменттi ул балаларга негативтiк эсер етyi мYмкiн. Сондыктан да ^нделш^ мектеп eмiрiндегi мектеп басшылары мен муFалiмдер жэне окушылар арасындагы алуан тYрлi карым-катынас тэсiлдерi мектеп сyбьектiлерi денсаулыгына Yлкен эсерiн типзедь
Мектеп сyбьектiлерiнiц денсаулык проблемасын шешуде кешендi карым-катынас жасаудыц мацызы зор. Ол мектеп жагдайында деш сау, толык канды, жан-жакты дамыган жеке тулганы калыптастырудагы мiндеттi шарт болып табылады.
Мектебiмiзде салауатты eмiр салтын насихаттау мен калыптастыру Yшiн 1999 жылдан бастап валеология сабагы e^ron Ол жылдары колда еш окулык, эдiстемелiк куралдар болмады. Сонда да валеология сабагын eткiзyде окытудыц белсендi эдiстерiн: сюжеттi ойындар, жуптаскан, топтык жумыстар, ойды дамыту, шыгармашылык жумыстар, реферат жазу, пiкiрталас технологиясын кещнен пайдаланды. Сонымен бiрге окушылар валеологияданалган бiлiмдерiн сыныптан тыс eткiзiлетiн ю-шараларда дамытып отырды.
БYгiнгi кезде салауаттану эр тYрлi багытта дамуда. Мектептерде валеология немесе салауаттану сабагы эр тYрлi окытылуда. Оган басты себеп арнайы бiлiмдi валеолог мамандардыц жетюпеу^ эдiстемелiк оку-куралдардыц аздыгынан деп ойлайды. ^азак тiлiнде окытылатын мектептерде оку-эдютемелш кeмекшi куралдар элi де жеткшказ.к;аз1рп кезде салауаттану пэнi жеке пэн болып енгiзiлуi - бул кажеттшк. Дегенмен, калай окытылып жатыр, юмдер окытып жатыр, материалдык базалары кандай деген сурактар мацында элi шешшмеген мэселелер кеп. Бул пэн бойынша бiлiм стандарты жасалынуы колга алынып, багдарлама кайта каралып, ол бектлдь Оку-эдютемелш материалдармен камтамасыз ету шаралары да колга алынды. Биылгы оку жылын валеология пэнiнен жаца езгертшген, толыктырылган багдарламамен окитындыгымыз, ондагы ип eзгерiстер ^щл куантады.
Салауаттану пэш мектепте кiргелi кеп уакыт болган жок. Дегенмен, iстелiнген жумыс бiршама. Биылгы жылы арнайы бiлiмдi валеолог-муFалiмдердщ алгашкылары республика жогары оку орындарынан бiтiрiп шыкты, жылдан - жылга сандары да кебейе бередi. Ескеретш бiр жагдай салауаттану пэнi - баска биология, география, тарих сиякты мазмуны жагынан кYPделi пэн екендшн кeпшiлiгiмiздщ элi тYсiне алмай келетiндiгiмiзде.
Салауаттану сабагы жещл сабак, оган арнайы бшмнщ кажеттiгi жок, окушыларды ойнатса, жаттыгу жасатса, жуынса, су куйса, дурыс жYрсе болды, денщ сау болады деп айта салу - пэннщ мазмунын ашпайды. Tirni, салауаттанудыц беделiн тeмендетiп алган жокпыз ба деген ой келедi. Олай дейтiнiмiз, кез келген муFалiмнiц валеология сабагын беруi, такырыптардыц эр сыныпта кайталануы, оку куралдарыныц аздыгы, эр муFалiмнiц сабакты эр тYрлi eткiзуi кeпшiлiк кауымда осындай ой тугызады. МуFалiмдер арнайы оку куралы болмагандыктан материалдарды эр жерден жинактайды, адбшесе окушыларга рефераттар жаздыруга эдеттендiрдi. Бул бiр жагынан жаксы, окушы iзденедi. Дегенмен, ол материалды окушы интернеттен, медициналык эдебиеттерден тагы баска жинактардан алатындыктан такырыпты тYсiну, мецгеру киындайды. Мiне, осы жагдайлардыц бэрi жаца гана бiлiм саласына енiп жаткан мазмуны кYPделi, eмiрге кажеттi пэндi окытуда келецсiз жагдайларга, окушылардыц пэнге кызыгушылыгын тeмендетуге экеледi деп ойлаймыз, оныц бiрiншi себебi, бул пэннщ багдарламасыныц eзiнiц ерекшелiгiн, такырыптардыц кайталануыныц себебiн тYсiнбеуден. Бул зацдылык бала саны eскен сайын берiлетiн материалда бiртiндеп кYPделенуi кажет. Егер материал Yнемi кайталанса, онда пэнге деген окушы ынтасы тeмендейдi, пэн eз максатына жетпейдi.
Екiншi себебi, валеология пэнш арнаулы бiлiмдi валеолог маман, тшт болмаса биолог, психолог мамандар окыту кажет, олар дене тэрбиес муFалiмiмен, ата-аналармен, сынып жетекшiлермен жалпы мектеп ужымымен бiрлескен Yлкен жумыс аткарганда гана бул пэндi окыту Yлкен нэтижеге жетедi.
Yшiншi себеб^ тeменгi 1-4 сыныптарда салауаттану пэншщ окытылуына аса назар аударылып, дурыс жолга койылса, материалдык база жасалса, мектепке келген окушы жазу-сызуды, окуды калай Yйренгендiгi сиякты, бул пэндi де оки отырып, eз агзасын танып бiлiп, дурыс отыру, жYPу, тамактану, кYн тэртiбi, киiну, жуыну тэртiбi, шыныгу ережелерiн -автоматты тYPде бiреудiц айтуымен гана емес, eз тYсiнiгiмен кажеттiлiкке айналдыруы кажет. Бул Yшiн валеология сабагын элшпе, жазу сабагы сиякты, аса мэн берш, багдарламада кeрсетiлген бiлiмдер мен бшктерд^ дагдыларды дурыс калыптастыру керек. Ал, муны арнайы бiлiмдi валеолог маман гана юке асыра алады. Бастауыш сыныпта балада салауаттанудыц непзп багыттары дурыс калыптастырылса, окушы 1-сынаптан бастап eзiнiц «Денсаулык» тeл кужатын кYнделiктi бакылау кYнделiгi сиякты одан да ыждагаттылыкпен iске асырса бала eз денсаулыгына Yлкен мэн беруге Yйренедi. Шыныктыру ережелерiмен танысып, оны жYЙелi жасайтын болады, оган оныц агзасы жаттыгады. Балага валеолог маман, ата-ана, eзге муFалiмдер кeмегi кажет. Сонда гана бiз бала тэрбиесшде жетiстiкке жетемiз
Teртiншi себебi, ата-аналардыц бул пэнге аса кeцiл аудармайтындыгы оныц мацызын тYсiнбейтiндiгiнен. Бастауыш сынып окушыларыныц ата - анасы жогары сыныптарга караганда мектеп eмiрiне кeбiрек араласады. Осы мYмкiндiктi пайдаланып, бала тэрбиесшдеп
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
соньщ шшдеп валеология пэншщ Heri3ri багыттары бойынша Y^e балага Yлкен кемек керсетш, денсаулыкты сактау мен шыныктыруга багытталган дагдыларды дурыс калыптастырган жен. Бул дагдылар дурыс калыптасса, ол эдетке айналады.
^азiрri толыктырылган, езгертулер eнгiзiлгeн багдарламада кептеген езгeрiстeр бар, тек буны дурыс окыту Yшiн валеолог маман эдютемелш жагынан кебiрeк ойлануы кажет. Валеология пэншщ мазмуны ете терец. Бул пэндi окытуда:
• окушылардыц жас ерекшелш eскeрiлeдi;
• анатомиялы; бiлiм мен бiлiк бeрiлeдi;
• физиологиялы; мазмунына да токталады;
• медицина жагы да аурудыц белгшер^ олардыц алдын алу окытылады;
• эр тYрлi ауыткулар оныц сeбeптeрi одан карай арылуга болатындыгы бершедц
• Шыныктыру eрeжeлeрi кeцiнeн сез болады;
• Табигат коргау, коршаган орта, экологиялык мэселелер камтылады;
• Сактык шаралары окытылады, зиянды эдеттер, оларга эуес болмау жолдары камтылады.
Сондыктан да бастауыш сынып муFалiмiнe бул багыттардыц барлыгын теориялык жагынан толык тYсiнiп, оны окушыларFа жeткiзe бшу киындык туFызары сезсiз. Осы ретте муны iскe асыратын валеолог маманныц болганы дурыс. Ол валеология сабагын бeрiп кана коймай мектепте мынандай жумысты iскe асыруы кажет:
• окушылардыц денсаулык дeцгeйiн аныктап, оларга кецес беру;
• окушылардыц денсаулыгын сактауга непзделген кецестер беру,
• жалпы мектепте салауаттану багытындагы жумыстарды ата-аналар мен муFалiмдeр бiргe уйымдастыру,
• эр адамныц денсаулыгы ез колында eкeндiгiн тYсiндiрiп, оны юке асырга кемeкшi болу.
• бул сабактыц бiр eрeкшeлiгi теориялык материал бiрдeн практикалык жумыстармен не накты мысалдармен бeкiтiлгeндiгiндe. ейткeнi, барлык материал баланыц ез агзасын танып бшу максатына жYргiзiлeдi. Кепшiлiгi керiп ютелшш жYргeн iстeр.
"Бакытты болу жагдайы, бiздiц дeгeнiмiзгe жасаган камкорлыкка байланысты болады. Дене Yйлeсiмдiгi аркылы салтанатты рух пайда болады. Акыл-ойдагы айкындык ете-мете ^ш-кайратка непзделедГ' П.С.Брегг - дегендей, окушылардыц бакытты болуы, емiр куанышын кызыктауы, олардагы эрекеттщ барлык тYрiнiц жогары нэтижeлi болуы - езiн-езi жаксы сeзiнуi жэне дене мYшeлeрiнiц ец жогары децгейде кызмет eтуiмeн тыгыз байланысты [3]. Осы багытта жас жeткiншeктeрдi тэрбиелеу эрi тартымды жэне онша киындыкты тугызбайды. Сeбeбi, дeнi сау бала барлык бастамалар мен ютерге канагаттанарлык сeзiммeн, кетeрiцкi кецiл кYЙмeн катыса алады. ДYниeгe сeнiммeн шаттана карайды. Мундай жагдай тулганыц барлык жагынан дамуына бiрдeн-бiр кeпiл болады. Бул тэрбиенщ максаты рeтiндe баланыц элеуметтену жагдайында нэтижeлi ыкпал eтeдi. Сондыктан да, бiз окушылардыц салауатты емiр салтын ынталандыру - тэрбиeшiлeрдiц жэне мектептщ тэрбие жумысыныц нeгiзгi бiр багыты болу кeрeктiгiнe айрыкша мацыз бeрeмiз.
^азакта "Деннщ саулыгы - бастыц амандыгы" - деген угым калыптаскан. Олай болса, салауатты емiр салты жэне оны тэрбиелеу мэселеа, кептеген гасырлар бойы кYн тэртсбше койылып келе жаткан элeумeттiк мацызы бар кYрдeлi мэселе. Сeбeбi жаца XXI гасырдыц адамы - деш сау рухы кYштi, жан дYниeсi таза адам болуы шарт. Сондыктан окушылардыц салауатты емiр CYPуiн калыптастыру - мемлекеттщ камкорлыгы. Дeнi сау адам - когамныц мацызды кундылыгы.
Дeннiц сау болуы - ол, ягни емiрдi шeксiз сулу, куаныш сeзiмiнe белену, емiрдeн лэззат алу, баланыц жаца жыл сыйлыгын шыдамсыз тосканындай, эрбiр тацды, кYндi асыга ризашылдык кецш кYЙмeн тосу жэне кeшкiлiк камкецшаз, кiршiксiз тэртiп уйкыга кету, ец кажетпа, езiцдi-езiц CYЮ, курметтеуден басталады. Ол Yшiн, окушыларды алдына емiрлiк мацызды максат коя бiлугe тэрбиелеу кажет. Оган жету, eрiнбeй, шалдыкпай Yлкeн ецбек eтудi кажет етедь Ондай ецбек - дeннiц сау болуын кажет eтeдi. Мiнe, тургысында окушылардыц
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
санасын таза, cernMi айкын болуы шарт. Кiмде kïm e3ÎHÏH OMipÏH темею TYTÏHÏMeH, iшiмдiк уытымен уласа, арам кылыкпен eMip CYpce, сол ертецп KYHre сешмаздшпен карайды. Ол Yшiн тiршiлiк, езш коршаган орта ^цтаз бeймэлiм, ^цпрт болып кeлeдi. Осы кагиданы ap6ip баланыц жадына, зeрдeсiнe токыту, жалпы адамзаттыц, соныц iшiндe мектеп пен ата-аналардыц мемлекет, когам, бала алдындагы мiндeттi борышы.
Философтардыц айтуынша, бакытты адамдардыц адщл кYЙi тек оларды коршаган кандай да болмасын eмiргe гана байланысты болып келмейтшдш, сонымен бiргe сол eмiр туралы адамныц e3 ойы кандай болатындыгына да байланыстылыгы. Осындай кeзкарас баланыц e3rn-e3i дурыс багыттап, ^ш-ж1герш реттеп отыруына кeмeктeсуi мYмкiн. Табигат адам баласын бакытты жэне куанышты eмiр сYPугe жаратса, ол оны тайсалмай жэне тeзiмдiлiкпeн карсы ала бшуге дагдылануы кажет.
Бала кезден бiзгe мэлiм болганындай: "^озгалыс - ол eмiр", "Деннщ саулыгы - жанныц саулыгы", "Орынды, дурыс тамактану - дурыс eмiр CYPУ жэне деннщ саулыгыныц кепш", "^н, ауа жэне су - бiздiц ец жакын досымыз" - бYгiнгi мектепте осы мэселе калай карастырылады? Ал, табигатты алсак: орман, тогай, e3e^ кeл жэне дала, оныц эр тYрлi табиги eсiмдiктeрi мен шeптeрi; аспан - оныц булттан куралган кeмeлeрi немесе тYнгi аспан - e3rn^ айы мен жаркыраган жулдыздары - осыныц бэрi айналып келгенде мектеп окушыларыныц санасына жeтeрлiк пе, эаресе кала жагдайында ол калай? Мше, кeрiп отырганымыздай "Салауатты eмiр CYPу" мэсeлeсiнe катысты мундай мысалдарды шeксiз кeлтiрe беруге болады. Мэселе, оныц санында емес. Мэселе, оныц тупю нэтижeсiндe! Мектеп eмiрiндe оныц колданысында!
Бiздiц кeзкарасымызша, "Салауатты eмiр CYPУ салтына" 3 идея нeгiз бола алады: дене YЙлeсiмдiлiгi, жан тазалыгы, акыл-ойдыц айкындылыгы. Бул Yшeуi тэрбие жумысыныц максатын аныктау мен оны уйымдастырудыц нeгiзгi казыгы, дiцгeгi жэне баланыц eзiн-eзi тэрбиeлeуiнiц жeтeкшi багыты болуы тиiс. Ол Yшiн муFалiмнiц eзi осы идеяныц мацызды жeтeкшiсiнe айналуы тиiс. Ол eзiнiц педагогикалык эрeкeтiн "А^И^АТ, ЖА^СЫЛЬЩ, ЭДЕМШЖ" зацына байланысты аткаруы жэне соFан сай eзi де eмiр CYрe бiлуi тиiс. Сонда Fана ол акикат дYниeгe айнала алады.
Салауатты eмiр CYPУ идеясы жэне эдiстeмeсi 6y^ тэрбие жумысыныц eзeгiнe айналуFа мшдетп. Ол тэрбие процeсiнiц нэтижeсiн жоFары кeтeрeдi. Ол Yшiн тэрбиeшiлeр салауатты eмiр CYPУдi ынталандыру жэне оныц жYЙeсiн куруы кажет. Ец алдымен, оныц устанамын (принциптeрiн) басшылыкка алатын эдiстeмeлiк eрeжeлeрiн аныктаFаны жeн. Олар, мысалы тeмeндeгiдeй болып курылуы мYмкiн.
Окушылардыц жеке басыныц салауатты eмiр CYPуi мен оны ынталандыру баFдарламасыныц болуы - бYгiнгi eмiр талабы. Ол Yшiн , муFалiмдeрдe ^теген Fылым саласынан жинактаFан бiлiмдeрдiц болуы шарт: философия, психология, анатомия жэне физиология, медицина, гигиена, валеология, педагогика, этика - эстетика, экология жэне таFы баскалар.
^аз1рп заманда табети жэне элеуметпк - экологиялык жаFдайда балалардыц дeнсаулыFыныц жайы eтe Yлкeн орын алады. ^азiр бул мэселе баланы окыту мен тэрбиелеу проблемаларымен бiрдeй мэнге ие. БарFан сайын мектеп кабырFасына дeнсаулыFы бузылFан немесе акаулары бар, тiптi созылмалы аурулары бар балалар ^птеп келе бастады. Муныц бэрi eлeусiз калдыратын мэселелер емес, ern^ern баланыц дeнсаулыFы мен оку Yлгeрiмi мeдальдiц eкi бет тэрiздi бiр-бiрiнe eтe тыFыз байланысты. Со^ы жылдары мектеп окушыларыныц дeнсаулыFыныц нашарль^ы туралы кeп айтылып кeлeдi. Эйтсе де бул жерде тек мектеп кiнэлi ме? эрине, олай емес. Баланыц денсаулы^ын сактау мен ны^айту, ец алдымен, ата-ананыц басты мшдеп. Денсаулыкты жоFалту оцай, ал оны калпына кeлтiругe кей жаFдайда бiр Fумыр да жeткiлiксiз. Кейде мектеп окушыларыныц бар ^ш -кимылы жеткшказ болады, eйткeнi баланыц мектепке дешнп eмiрi тутастай текке кеткен, орнын толыктыру мYмкiн емес болып жатады. Бул мэсeлeнiц шeшiмiн ата-аналарFа, дэр^ерлерге жаба салуFа да болар, эйтсе де бала денсаулы^ы KYH eткeн сайын нашарлап, кeмiстiктeрi кеми беретшш де умытпалык.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Баланыц непзп уакыты мектепте ететшдштен оныц денсаулыгына жауапкершшк те нeгiзiнeн окытушыныц мойнында. ейткeнi бала денсаулыгы сыныптагы окыту процeсiнiц калай уйымдастырылганына да байланысты. Денсаулыгы жаксы бала окыту процесшщ барлык тYрлeрiнe куана араласады, эрдайым жайдары, емiрсYЙгiш калпынан танбай, курбыларымен де eркiн араласып, устаздарына да жылы кабак танытады. Бул тулганыц барлык кырыныц танылуыныц непзп шарты. Демек, баланыц бойында денсаулык мэдeниeтiнiц калыптасуына басты мэн беру керек. Бала кезшен денсаулыктыц алгы шарттарын, денсаулыктыц зацдылыктары мен карапайым кагидаларын бойына сiцiрiп ескен бала ескенде де осы багыттагы iздeнiсiн жалгастыратыны сезсiз. Оларда денсаулыкка деген жауапкершшк кезкарасты, дене мэдeниeтiн калыптастыру, эр сабакта осы жагдайларды еске салып отыру, окытушыныц багытталган жумысы балада езге адамдармен карым-катынасты калыптастыру, ез безмен, ездiгiнeн емiрлiк процестерге жауап таба бшу сиякты касиeттeрдi калыптастырады.
^орытынды: ^азакстанныц ХХ1 гасырда еркениетп элемнен орын алып, дамыган елдер децгешне жeтуiнe ыкпал етер бiрдeн-бiр к^рет - бiлiм, бiлiмдi урпак. Бiлiмдi урпак - рухани дYниeсi бай, бiлiмi мен бiлiктiлiгi жогары, талап-талгамы терец, адамгeршiлiгi биiк, парасатты, салауатты емiр CYPУ дагдысы калыптаскан тулга болуы тиiс.
ХХ1 гасырдагы еркeниeттiц даму нeгiзi - когамды iзгiлeндiру. ^sipri когамымыздагы элeумeттiк жагдай, бшм сапасыныц реформалануы, мeмлeкeттiк жаца зацдар, экономикалык, экологиялык дагдарыстар, салауатты емiр салтын калыптастыруга, денсаулык угымына деген жаца кезкарастар, салауатты емiр салтына тэрбиeлeудiц мYмкiндiктeрi мен жагдайларына жол ашты. ^dsipri замангы адамныц денсаулыгы тек дене жэне физиологиялык дeфeктiсiнiц болмауы гана емес, ол толыгымен рухани жэне элeумeттiк саулыгын сипаттайды.
«Салауатты емiр салты» деген угым денсаулык жэне адамныц емiр салтынан куралган. Денсаулык - адамныц дене жэне рухани касиеттершщ жиынтыгы. Бул касиеттер - адамныц емiр CYPуiнiц жэне шыгармашылык жоспарларыныц жYзeгe асуыныц, когам игiлiгi Yшiн енiмдi ецбек eтуiнiц, мыкты да тату отбасы куруыныц жэне оны тэрбиелеушщ нeгiзi. «Акша жогалтсац - ештеце жогалтпаганыц, уакыт жогалтсац - кеп нэрсеш жогалтканыц, денсаулыгыцды жогалтсац - бэрш жогалтканыц» дегендей халык мэтел^ уакытты салауатты емiр салтымен калыптастырып, зор байлык - денсаулыкка ие болуга болатыны дэлeлдeндi. Денсаулык бiртутас 6 аспeктiдeн туратынын ескерсек, денсаулыктыц непзп аспектшершщ бiртутастыFын жете тYсiнe бiлгeн жасеспiрiм салауатты емiр CYPугe умтылады.
Елiмiздiц болашак азаматы - казiргi балалар. Ягни, eгeмeндi eлiмiздi дамытып, гYлдeндiрe тYсeтiн санасы таза жэне деш сау, рухани-адамгeршiлiгi жогары урпак. Сондыктан, кепшшк болып мектеп окушыларыныц тэрбиесше кeрi эсeрiн типзетш кeлeцсiз жагдайларга карсы кYрeсe отырып, жеке тулганыц рухани-адамгeршiлiгiн калыптастыратын салауатты емiр салтын куруга кецiл белуiмiз тиiс. Салауатты емiр салты дeгeнiмiз - адамгeршiлiктiц асыл касиeттeрiн сактай бiлудiц тэсiлi.
Букараныц жас буынын салауатты емiр салты мен еркениетп когамда, имандылык тэрбиеде емiр CYPугe икемдеу, емiр мэсeлeлeрiн ойлы шешетш еркeниeттi салауатты да иманды тулга етш калыптастыру мектеп табалдырыгынан басталады.
Елiмiздe жYрiп жаткан îpî саяси, экономикалык, элеуметпк езгeрiстeрдeн окыту, YЙрeту, бiлiм, тэрбие беру салаларында тыц, тиiмдi, Yнeмдi эдiс, айла-тэсiлдeр табу педагогика арнасында муFалiмдeрдi гылым жолына икемдеу, iскeрлiккe баулу, икeмдiлiккe тэрбиелеу сиякты езект проблемалар туындауда.
Кептеген галымдардыц, эдiскeрлeрдiц пiкiрiншe, окытудыц эдютемелш жYЙeсiн емiрдiц казiргi талаптарына сэйкeстeндiру Yшiн, окыту процeсiндe дидактикалык ецдеуден етюзшген жYЙeлeу, топтау, iрiктeу, ж1ктеу, баяндау, тYсiндiру, болжау, талдау, жинактау, салыстыру, идеализациялау, модельдеу, байкау т.б. сиякты гылымныц зерттеу эдiстeрiн колдану кажет.
Оку-тэрбие барысында гылымныц дидактикалык ецдеуден етюзшген зерттеу эдiстeрiн пайдалану - окытудыц, бшм берудщ, тэрбие берудщ эдiс айлаларын уштай тусуге, олардыц
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
тшмдшгш арттыруFа кeмeктeсeдi, муFалiмдeрдiц кэсiби шеберлштерш, олардыц теориялык-эдiстeмeлiк бiлiмдeрiн шыцдайды, педагогикалык дидактикалык, эдiстeмeлiк ой-пiкiрлeрдiц eрбiп дамуына ыкпал жасайды.
Окыту процесшде окушыныц физиологиялык жэне психологиялык дамуына байланысты тYрлi факторларды интеграциялау салауатты eмiр салтын калыптастыруда имандылык непзшде денсаулыкты корFап, ныFайту Yшiн оныц педагогикалык ситуациясын тYсiнe бiлу - муFалiмдeр Yшiн ец мацызды мэселе.
Сондыктан педагогтар тэрбиeсiнiц басты максаты физика немесе химия жэне т.б. пэндeрдi керемет мецгерген окушы тэрбиелеу емес, ец бастысы - адамды окыта отырып салауатылыкка тэрбиелеу. Адамды окыту - ею жакты процесс. Онда муFалiм мен окушыныц eзара ынтымактастык iс-эрeкeтi жYзeгe асады. Бул сабак беру жэне оку процесс Осы процестерде окушылардыц акыл-ойы, танымы, бiлiгi мен даFдысы калыптасады.
Педагогика Fылымы саласында жeткiншeктeрдiц салауатты eмiр салтын эстетикалык кундылыктар аркылы калыптастыру мэсeлeсi кашан да eзeктi болFандыктан, оныц кeптeгeн Fылыми зерттеулерге нeгiздeлуi айкын. Осы мэсeлeнiц тарихы ^не дэуiрдeн басталып, ШыFыс пен Батыс eркeниeттeрiндe каркынды дамып отырды.
^шпендшер eркeниeтiнiц салт-дэстYрлeрi, эдет^рыптары жэне ^азак хандыFы дэуiрiндe жарык кeргeн Этейбойдак Тiлeукабылулы, куртка Султанкожаулы ойшылдарыныц ецбектер^ казак халкыныц генетикалык тазалыFын сактауда, дeнсаулыFы мыкты жас урпакты тэрбиелеу Yшiн жоFары децгейде жасалынFан «^асымханныц каска жолы», «Еамханныц eскi жолы» зацдары мен Тэуке ханныц «Жет жарFысы» бYгiнгi кYнi салауатты eмiр салтын улттык идея рeтiндe кабылдауFа нeгiз болатын тарихи кужаттар.
Адамзат дамуыныц эволюциясында жалпы адамзаттык кундылыктардыц eзгeрiскe ушырауына сай, эстетикалык кундылык уFымына салауаттылык уFымдары катарласа дами бастады. Бiздiц зeрттeуiмiздiц барысында осы уFымдардыц эркайсысына аныктама бeрiлiп, олардыц eзара байланысы, сабактастыFы аныкталды. Эстетикалык кундылыктар - кYPдeлi жYЙe. Адам eзiнiц eмiр салтында эсeмдiк дYниeсiн жоFары баFалауы, оныц тула бойынан сулулык, эдeмiлiк касиeттeрiмeн катар, эстетикалык компоненттердщ бYкiл жиынтыFыныц кeрiнiс бeруiмeн ерекше мэнге ие болады. Денсаулыкка деген дурыс кeзкарасты эсeмдiк дYниeсiмeн жYзeгe асырып, жан саулыFы мен тэн саулыгы YЙлeсiмдiлiгiнiц кажeттiлiгi -салауаты eмiр салты болып табылады.
Салауатты eмiр салты мен эстетикалык кундылыктар арасындаFы eзара байланыс пен сабактастык айкын байкалады. Салауатты eмiр салты адамныц eмiр тiршiлiгi барысында жеке KызыFушылыFы мен кажeттiлiгiнeн туындайтын, адам табиFатына аса кажeттi эсемдшт, сулулыкты, тазалыкты талап eтeдi. Сондай-ак, эстетикалык кундылыктар - адам eзiнiц салауатты eмiр салтында эсeмдiк дYниeсiн жоFары баFалауы, оныц тула бойынан сулулык, эдемшк касиeттeрдi дамытып, ерекше мэнге ие болады.
Педагог-психолог Fалымдардыц зeрттeулeрi мен кeзкарастарын талдау жеткшшекпк кeзeцнiц психологиясы мен салауатты eмiр салтыныц басты кундылыFы - дYниeнiц эдeмiлiгiнe, сулулыFына деген ерекше кызыгушылыктарымен, эстетикалык талFамы мен мураттарын дамытуFа eз бeтiншe умтылыс, талпыныс жасауымен, эсeмдiк пен эдeмiлiктi сeзiнуiмeн ерекшеленедь
Жeткiншeктeрдiц салауатты eмiр салтын калыптастыруда эстетикалык кундылыктардыц кажеттшп оку-тэрбие YPДiсiндe мацызды мэселе болып саналады. Эйткеш, оку-тэрбие Yрдiсiндe окушылардыц жас жэне дара ерекшелштерше сай бiлiм беру, олардыц физиологиялык жэне психологиялык толысуындаFы eзiндiк тYсiнiктiц калыптасуына эсeрiн тигiзeрi анык. ОсыFан орай, зерттеу жумыстарыныц нэтижeсi жeткiншeктeрдiц салауатты eмiр салтын эстетикалык кундылыктар непзшде калыптастырудыц компонeнттeрi мен eлшeмдeрi, кeрсeткiштeрi мен децгейлерш аныктауFа мYмкiндiк бeрдi жэне эстетикалык кундылыктар аркылы жеткшшектердщ салауатты eмiр салтын калыптастыру нeгiзiнiц сулбасын айкындап,
оны жYЙeлeудe жеткшшектердщ салауатты емiр салтын эстетикалык кундылыктар нeгiзiндe калыптастыру модeлiн жасаудыц кажeттiлiгiн туындатты.
Жeткiншeктeрдiц салауатты емiр салтын эстетикалык кундылыктар нeгiзiндe калыптастырудыц мазмундык-курылымдык модeлi жeткiншeктeрдiц кезкарасын байытуга, эсeмдiктi эрeкeтiндe калыптастыруга мумкiндiк береди Сонымен катар, модeлдeудiц нэтижeсi эстетикалык кундылыктарды багалай бiлeтiн, сактай алатын, салауатты емiр салты калыптаскан тулганы тэрбиелеуге багытталады. Тэжiрибeлiк-экспeримeнт жумысыныц барысында жeткiншeктeрдiц салауатты емiр салтын эстетикалык кундылыктар непзшде калыптастыруда оку-тэрбие Yрдiсiнiц мумкiндiктeрi мен «Эстетикалык кундылыктар непзшдеп салауатты емiр салты - улттык тэрбиeнiц riperi» жобасыныц мазмунын жYзeгe асыру, оныц тиiмдi жолдары мен эдю-тэсшдерш аныктауга багытталган. Бул жоба жеткшшектердщ эстетикалык кундылыктарды ез емiр салтында сактай отырып, оны багалай бшуше деген кезкарасы калыптасуына, салауаттылык жайындагы тYсiнiктeрiнiц тeрeцдeуiнe ез ыкпалын тигiзeдi.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. Аль-Фараби. Философские трактаты. Алма-Ата, 1970.
2. Жумабаев. М. Педагогика. Алматы. «Рауан», 1993. 154-б.
3. Брэгг У. Мир света. Мир звука. М.: Наука, 1967.
