ЖЕР УЧАСТОКТОРУ МЕНЕН БҮТҮМДӨР ЖӨНҮНДӨ КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН МЫЙЗАМДАРЫНЫН КАЛЫПТАНЫШЫ ЖАНА ӨНҮГҮШҮ Текст научной статьи по специальности «Право»

ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. УКУК

ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ПРАВО JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. LAW

e-ISSN: 1694-8661

№1(2)/2023, 31-36

УДК: 349.412.2 DOI: https://doi.org/10.52754/16948661 2023 1(2) 5

ЖЕР УЧАСТОКТОРУ МЕНЕН БYТYМДeР жeнYндe КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН МЫЙЗАМДАРЫНЫН КАЛЫПТАНЫШЫ ЖАНА

eНYГYШY

ФОРМИРОВАНИЕ И РАЗВИТИЕ ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКИ

О СДЕЛКАХ С ЗЕМЕЛЬНЫМИ УЧАСТКАМИ

FORMATION AND DEVELOPMENT OF LEGISLATION OF THE KYRGYZ REPUBLIC ON

LAND TRANSACTIONS

Мирзаева Айгуль Кадыровна

Мирзаева Айгуль Кадыровна Mirzayeva Aigul Kadyrovna

ю.и.к, доцент, Ош мамлекеттик университети

к.ю.н., доцент, Ошский государственный университет Candidate of Law, Associate Professor, Osh State University

[email protected]_

Аскаров Залкарбек Авасбекович

Аскаров Залкарбек Авасбекович Askarov Zalkarbek Avazbekovich

Ош мамлекеттик университети

Ошский государственный университет Osh State University zalkaraskarov3 @gmail.com

ЖЕР УЧАСТОКТОРУ МЕНЕН БYТYМДeР жeнYндe КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН МЫЙЗАМДАРЫНЫН КАЛЫПТАНЫШЫ ЖАНА

eНYГYШY

Аннотация

Макалада Кыргыз Республикасынын жер участоктору менен бYTYмдeр жвнYндв мыйзамдарынын калыптануу процесси жана eHYrYY этаптары каралат. Жер участоктору менен болгон бYTYмдeрдYн ченемдик укуктук негиздерин тYЗYY жана eнYктYPYY процессин талдоо менен бир нече этаптарды шарттуу тYрдe бeлYп кeрсeтYYгe болот: биринчи (1990 - 1998 - ж.октябры экинчи (1998 - ж. октябры-2001-ж. YЧYнчY этап (2001-ж. - азыркы учур). Атап айтканда, иште жер рыногун андан ары натыйжалуу eнYктYPYY бир нече шарттарды сактоо менен гана мYмкYн экендиги кeрсeтYлгeн: жер мыйзамдарын eркYндeтYY, жерди чарбалык пайдалануунун формаларын оптималдаштыруу, жер участокторунун бардык ээлери жана жерди пайдалануучулар YЧYн жер участокторун кeбeйтYY жана айыл чарба жерлеринин асылдуулугун ырааттуу жогорулатуунун негизинде жер YCTYндe чарба жYргYЗYY мYмкYнчYЛYГYн камсыз кылуучу бирдей шарттарды TYЗYY.

Ачкыч свздвр. айыл чарба жерлери, жер участоктору, жер мамилелери, жер рыногу, жер участокторун жYГYPTYY•

ФОРМИРОВАНИЕ И РАЗВИТИЕ ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКИ О СДЕЛКАХ С ЗЕМЕЛЬНЫМИ УЧАСТКАМИ

Аннотация

В статье рассматривается процесс формирования и этапы развития законодательства Кыргызской Республики о сделках с земельными участками. Анализируя процесс формирования и развития нормативных правовых основ сделок с земельными участками, можно условно выделить несколько этапов: первый (1990 - 1998гг.октябрь второй (1998 г.) октябрь 2001 г. третий этап (2001 г.) - настоящее время). В частности, в работе указано, что дальнейшее эффективное развитие рынка земли возможно только при соблюдении нескольких условий: совершенствование земельного законодательства, оптимизация форм хозяйственного использования земель, увеличение земельных участков для всех владельцев земельных участков и землепользователей и создание равных условий, обеспечивающих возможность ведения наземного хозяйства на основе последовательного повышения плодородия сельскохозяйственных земель.

FORMATION AND DEVELOPMENT OF LEGISLATION OF THE KYRGYZREPUBLIC ON LAND TRANSACTIONS

Abstract

The article discusses the process of formation and stages of development of the legislation of the Kyrgyz Republic on transactions with land plots. Analyzing the process of formation and development of the regulatory framework for land transactions, we can conditionally distinguish several stages: the first (1990 - October 1998); the second (October 1998 - 2001); the third stage (2001 - present). In particular, the paper shows that further effective development of the land market is possible only if several conditions are met: improvement of land legislation, optimization of forms of economic use of land, creation of equal conditions for all owners of land plots and land users, ensuring the possibility of land management on the basis of expanded reproduction and consistent increase in the fertility of agricultural land.

Ключевые слова: сельскохозяйственные угодья, земельные участки, земельные отношения, рынок земли, оборот земельных участков.

Keywords: agricultural lands, land plots, land legal relations, land market, turnover of land plots.

Коомдун ар кандай компоненттеринде ийгиликтYY жана ырааттуу eнYГYШY жерге карата так, ойлонулган укуктук саясатты, аны пайдалануу боюнча мYмкYнчYЛYктeрдY аныктоону, сакталышын камсыз кылууну, ошондой эле жер участокторун жYГYртYYгe тартуу боюнча коомдук жана жеке кызыкчылыктарды шайкеш эске алган ченемдик укуктук базаны тYЗYYHY талап кылат. Жер мамилелери, башкалар сыяктуу эле, белгилYY бир тарыхый доордун продуктусу, адамзат коомунун материалдык жашоосунун чагылдырылышы болуп саналат. Укуктук мамилелерди " eзYбYЗдeн да, адам рухунун жалпы eнYГYYCYнeн да тYШYHYYгe болбойт; тескерисинче, алар жашоонун материалдык шарттарына негизделген..." [Нурахметова, 2002]. Укуктук мамилелер, Демек, жер-укуктук мамилелер, идеологиялык коомдук мамилелердин ажырагыс бeлYГY болуп саналат, коомдун экономикалык тYЗYЛYШYнe негизделген. Алардын мYнeзY ар дайым материалдык жашоо eндYPYY бул жол менен шартталган. Укуктук мамилелердин негизи, баарынан мурда, менчик мамилелери. Кeз карандысыздыкка ээ болуу менен жер участоктору менен бYTYмдeр жeнYндe Кыргыз Республикасынын мыйзамдарынын eнYГYY этаптары Кыргызстанда экономикалык жана укуктук мамилелерге таасирин тийгизип, коомдук тYЗYЛYш eзгeрдY, бул КРнын колдонуудагы мыйзамдарында юридикалык жактан чагылдырылды. Жер участоктору менен болгон бYTYмдeрдYн ченемдик укуктук негиздерин TYЗYY жана eнYктYPYY процессин талдоо менен, биздин кeз карашыбызда, бир нече этаптарды шарттуу тYPдe бeлYп кeрсeтYYгe болот: биринчи (1990 - октябрь 1998 - ж.экинчи (1998 - ж. октябрь-2001-ж. YЧYнчY этап (2001-ж. -азыркы учур).

Биринчи этап жерге eмYP бою мурастап ээлик кылуу укугун киргизYY, жерди ижарага алуу укугун калыбына келтирYY, КР жарандарына жер YЛYШYн берYY жана аны тескee, жер YЛYШYн пайдалануу укугунан ажыратуу боюнча бYTYмдeрдY жасоо мYмкYнчYЛYктeрY менен мYнeздeлeт. 90-жылдарга чейин eлкeдeгY жер мамлекеттин гана менчигинде болгон: жарандар жана уюмдар колдонуучулар гана боло алышкан. Жер менен эч кандай жарандык-укуктук бYTYмдeр мыйзам жол берген эмес: жер мYЛк, кыймылсыз мYЛк катары кабыл алынган эмес. Жерди бeлYштYPYYHYн жана кайра бeлYштYPYYHYн, аны пайдаланууга берYYHYн административдик-командалык формалары жана ыкмалары гана болгон. 1990-жылдын февраль айында ССР Союзунун жана союздук республикалардын жер жeнYндe мыйзамдарынын негиздери кабыл алынган. Бул мыйзам актысын заманбап кeз караштан алганда, анын маанисин жерге жеке менчик укугун калыбына келтирYY боюнча биринчи аракет катары баалоого болот. Негиздери (5 - ст.) жацылык киргизди-жер участогуна eмYP бою мурастап ээлик кылуу укугу, ал негизинен жерге жеке менчиктин жабык формасына ээ болгон.

Ошондой эле негиздер 30-жылдары жоюлган жерди ижарага алуу укугун жана жерди пайдалануунун акысын киргизген. Негиздерин eнYктYPYY 31. 1991-жылы Кыргыз Республикасынын Жер кодекси кабыл алынган, анда жер Коомдук мамилелери жeнгe салынган, жерлердин бардык категорияларынын укуктук режими, жерге болгон укуктардын тYрлeрY белгиленген. 1991-жылдагы Кодекс мамлекеттин жерге болгон eзгeчe менчигин караган. Кодекске ылайык, жер жарандарга туруктуу жана убактылуу пайдаланууга, анын ичинде eмYP бою мурастоого берилиши мYмкYн (59, 61-беренелери). Жерди туруктуу пайдалануу деп белгиленген мeeнeтсYЗ пайдалануу тYШYHYлeт. Убактылуу (ижарадан тышкары) кыска мeeнeтгYY - 5 жылга чейин жана узак мeeнeттYY - 10 жылга чейин. Айыл чарба ишканаларына 25 жылга чейин узак мeeнeттYY пайдаланууга бериле турган жайыттар

езгече болгон. Жерлер убактылуу пайдалануу катары ижара шартында да берилиши мумкун. Жерди ижаралоо меенету 5 жылдан ашык белгиленген, башкача айтканда жер участогун ижаралоо келишимин тузуунун максималдуу меенету белгиленген эмес. Жер участокторун сатып алуу-сатуу, белекке беруу, курееге коюу жана езум билемдик менен алмаштырууга тыюу салынган. Жер мамилелеринин объектиси катары жер участогуна болгон укук чектелген жана жерге ээлик кылуу укугун жана аны пайдалануу укугун гана камтыган. Биздин оюбузча, жерге емур бою мурастап ээлик кылуу укугун, аны пайдалануу укугун, жерди ижарага алуу мумкунчулугун киргизуу Кыргыз Республикасында жер реформасынын негизин - 1990-жылга чейин болгон жер тартибин туп-тамырынан бери езгертууну туптеду. мурдагы СССРде жана Кыргызсрде 1917-жылы жерди улутташтыруунун натыйжасында пайда болгон жерге мамлекеттин гана менчигине негизделген.алгач жер реформасынын максаты жана мацызы жерди мамлекеттен ажыратуу, менчиктештируу, жерге менчик укугун децентралдаштыруу болгон. Жер реформасы атайын жер-укуктук актылардын, менчиктештируу женунде, менчик женунде, ишканалар жана ишкердик иш женунде, банктар женунде, салык системасы женунде, монополияга каршы иш женунде, Курее женунде, инвестициялык иш женунде жалпы мыйзамдарды енуктуруунун негизинде ишке ашырылды. Жер реформасы агрардык реформа менен тыгыз байланышта болгондуктан, жер-укуктук ченемдер агрардык-укуктук актыларда да ез ордун табат. 3^2016 жер жана агрардык реформаны баштаган алгачкы мыйзамдардын бири, 19-жылдагы "жер реформасы женунде" КРнын Мыйзамы болгон. Ал елкедегу жер реформасына байланыштуу коомдук мамилелерди, укуктук жана уюштуруу маселелерин женге салууга багытталган [Илебаев, 2010].

Экинчи этап жерге болгон езгече мамлекеттик менчиктен анын кептеген формаларын мыйзамдуу таанууга жана аларды бирдей коргоого етуу менен мунезделет, жеке менчикти тескееге ыйгарым укуктарды олуттуу чектее, жер участокторуна кыймылсыз мулктун укуктук статусун беруу, ошондой эле жер участоктору менен бутумдердун бардык негизги турлерун жургузууге уруксат беруу жана айыл чарба багытындагы жер участоктору менен бутумдерду атайын укуктук женге салууну белуп беруу. Бул мезгил жерге болгон жеке менчиктин конституциялык бекемделиши менен мунезделет, бул Кыргызстанда жургузулуп жаткан реформанын негизи болуп калды, КР жацы кодексин кабыл алуу, ошондой эле кыймылсыз объекттерди эсепке алуунун жана мамлекеттик каттоонун бирдиктуу системасын киргизуу.

Ошентип, рынок экономикасын жактоочулардын позициясын акырындык менен бекемдеенун натыйжасында жер мыйзамдарын тузууде бурулуш болуп калган бир катар мыйзам актылары пайда болду: КР Конституциясына, КР Жацы Жер кодексине, КР Граждандык кодексине, "Жер кодексин колдонууга киргизуу женунде", "дыйкан (фермер) чарбасы женунде", "кооперация женунде", "кыймылсыз мулкке укуктарды мамлекеттик каттоо женунде", "Айыл чарба багытындагы жерлерди башкаруу женунде", "Айыл чарба багытындагы жерлерди сатып алуу-сатуу тартиби женунде" жана башкалар. Бул мыйзамдар Кыргыз Республикасында жерге болгон укукту, жер рыногун калыптандырууда олуттуу роль ойногон. Реформа жургузуунун башында жарандар тарабынан пайдаланууга алынган жер улуштеру алардын жеке менчигине айланган. Ошентип, жеке менчик институтунун пайда болушу жана енугушу учун елкенун айыл чарбасында гана эмес, экономиканын башка бардык чейрелерунде принципиалдуу негиз тузулду, Анткени адамдын ар кандай иши жер менен байланышкан жана жерде ендурулет. Кыргызстанда экономикалык реформалардын журушунде жетишилген эц маанилуу укуктардын бири-жерге болгон менчик укугу. Ал

менчик ээсине жер участогун мыйзамдарда тыюу салынбаган ишкердик же башка иш YЧYн eз каалоосу боюнча пайдаланууга, бул участокко карата мыйзамга карама-каршы келбеген ар кандай аракеттерди жасоого, анын ичинде аны башка адамдарга ижарага берYYгe, ээликтен ажыратууга, кYрee предмети катары пайдаланууга жана башка жол менен тескeeгe мYмкYнчYЛYк берет. Бул укук 17-жылдын 1998-октябрында eткeн референдумда жарандар КР Конституциясынын 4-беренесине киргизилген тYзeтYYлeрдY жактыргандыгына байланыштуу келип чыккан. Кыргызстанда постсоветтик мейкиндикте биринчилерден болуп жер мамлекеттик, муниципалдык, жеке менчик жана менчиктин башка формаларында болушу мYмкYн экендиги аныкталган. Ушундай эле ченем 1999-жылы кайрадан кабыл алынган КР Жер кодексинде да бекитилген. Жер биринчи жолу мYЛк, кыймылсыз мYЛк деп аталып, жер менен бYTYмдeргe жол берилген. Ошол эле учурда жацылыктар КР Жарандык кодексине киргизилип жатат (КР Мыйзамы 21. 1999 жж. 83), ага ылайык "жер участоктору Кыргыз Республикасынын жер мыйзамдарында аларды жYГYртYYгe жол берилген eлчeмдe ээликтен ажыратылышы же бир адамдан экинчисине eтYШY мYмкYн". КР Жарандык кодексинде "жерге менчик укугу жана башка буюмдук укуктар"деген 10-1-глава киргизилет.

Жерге жеке менчиктин киргизилиши менен бирге аны сатып алууга жана сатууга беш жылдык мeeнeткe мораторий жарыяланган. Бирок айыл жеринде болуп жаткан агрардык-экономикалык процесстер жер рыногун киргизYYHY создуктурууга болбой тургандыгын кeрсeттY. Буга байланыштуу "айыл чарба багытындагы жерлерди башкаруу жeнYндe" КР Мыйзамы кабыл алынып, 17 кYЧYнe кирди. Бул мыйзамдын кабыл алынышы маанилYY окуя болду, ал сатып алуу-сатууга мораторийди алып салуу шарттарында айыл чарба багытындагы жерлерди пайдалануунун укуктук негиздерин аныктады.

Азыркы учурда бул мыйзам Айыл чарба багытындагы жерлерди башкаруу, пайдалануу, тескee боюнча укуктук мамилелерди жeнгe салат. Бул мыйзамдын eзгeчeлYГY, анда КР жарандарынын, биринчи кезекте айыл тургундарынын кызыкчылыгында жер рыногунун коргоо механизмдери камтылган. Коомдо eткeeл мезгилде айыл жеринде эркин рыноктук мамилелерди иретщуу жана этап-этабы менен киргизYY маанилYY деген ишеним болгон. Мыйзам ошондой эле республиканын жарандарынын чет eлкeлYк жарандардын жер алуусуна байланыштуу тынчсыздануусун жок кылат, анткени аларга тыюу салынат. Мыйзамда башка чектeeчY механизмдер бар, алар, бир караганда, эркин базар экономикасынын кYHYмдYк тYШYHYктeрYнe карама-каршы келет, бирок терец социалдык мааниге ээ жана азыркы учурда зарыл. Алгач мыйзам боюнча айыл чарба багытындагы жерлердин ээлери болуп айылда эки жылдан кем эмес туруктуу жашаган КР жарандары гана боло алышкан.

Ошентип, жер мыйзамдарын eркYндeтYY, жерди чарбалык пайдалануу формаларын оптималдаштыруу, жер участокторунун бардык менчик ээлери жана жерди пайдалануучулар YЧYн айыл чарба жерлеринин асылдуулугун кецейтYYHYн жана ырааттуу жогорулатуунун негизинде жерде чарба жYргYЗYY мYмкYнчYЛYГYн камсыз кылуучу бирдей шарттарды TYЗYY, айыл чарба ишканаларынын, дыйкан (фермер) чарбаларынын Айыл чарба багытындагы жер участогун кYрeeгe коюу менен ипотекалык кредиттeeнY eнYктYPYY шарттарында жер рыногун натыйжалуу eнYктYPYY мYмкYн.

Колдонулган адабияттар

1. Абдурасулов Ы. Достижения и проблемы земельно-аграрной реформы в Кыргызстане // Вестник земельной реформы. 2003. № 35. С. 12-17.

2. 2.Земельный кодекс Республики Кыргызстан от 19.04.1991 № 428-ХП (в ред. Закона РК от 31.08.1991 № 574-ХП).

3. Илебаев У.И. (ред.) Земельное право Кыргызской Республики. Бишкек: Алтын-принт, 2010. 230 с.

4. Нурахметова Г.Г. Правовое регулирование сделок в сфере земельных отношений: дис. канд. юрид. наук. Алматы. 2002. 153 с.

5. О внесении изменений и дополнений в Гражданский кодекс Кыргызской Республики: Закон КР от 21.07.1999 № 83: принят Жогорку Кенешем Кыргызской Республики 25.06.1999.

6. О внесении изменений и дополнений в Закон КР «Об управлении землями сельскохозяйственного назначения»: Закон КР от 26.05.2009.

7. О мерах по дальнейшему развитию и государственной поддержке земельной и аграрной реформы в Кыргызской Республике: Указ Президента КР от 3.11.1995 № УП-297.

8. Об утверждении положений о проведении земельной и аграрной реформы: Постановление Правительства КР от 22.08.1994 № 632.